این بررسی کتاب شناختی از طریق انجام چند مرحله اجرایی انجام گرفت که توضیح آن برای خوانندگان مناسب است. در رأس آن مفهوم «گفتمان عربی درباره زن» قرار دارد که محور توجه است به طوری که دو طرح در این زمینه وجود دارد: اول مربوط می شود به آثاری که زنان نوشته اند و دوم به گسترة وسیعتری می پردازد که عبارت است از: آثاری که درباره زنان نوشته شده است؛ اعم از اینکه خود خانهما نوشته باشد یا آقایان، خواه توسط اشخاص به رشته تحریر درآمده باشد خواه مؤسسات.
مفهوم دوم انتخاب شد زیرا هدف گروه تحقیق را برآورده می ساخت یعنی بررسی موضع جوامع عربی درباره مسئله زن در دوره‌های مختلف. همچنین مفهوم درباره زن سبب می شود در مورد چهارچوبی که به زنان مربوط می شود و آنچه که نمی شود ابهام به وجود آید. در نهایت گروه تحقیق دامنه فهرست شناسی را گسترش داد تا بسیاری از زمینه هایی را که با موضوع زن ارتباط محکمی دارند در برگیرد مانند خانواده، ازدواج، جنسیت و احوال شرعی. مبنای این گسترش این است که روابط نوع gender محور آن چهارچوبها و مفاهیم است همانطور که آن چهارچوبها در عین حال معیار واقعی تعاملها در ساختار روابط اجتماعی است مانند ادغام شدن، به حاشیه راندن، قدرت، ضعف، سیطره، تقویت، تضعیف.
در این چهارچوب قرن بیستم را از خلال مراحل اساسی اش مورد مطالعه قرار میدهیم که از افول دولت عثمانی آغاز میشود و تا آخرین مراحل نخستین جهان گرایی اسلامی و شکل گیری بیداری ملی مرتبط با دولت ملی گرا ضمن مرور بر مراحل آزادیخواهی و تحول به سوی نظامهای آزادیخواهانه مبارز بر ضد استعمار جدید و معتقد به مفاهیم توسعه برنامه ریزی شده مستقل تا نقطه عطف تازه ای که در مرحله کنونی ظهور کرده: مرحله جهانی شدن اقتصاد و فرهنگ پس از سقوط نظام دوقطبی و سیطره نظام جهانی تک قطبی
زمینه فعالیت خانم‌های محقق برای جمع آوری آثار، شهر قاهره پایتخت جمهوری عربی مصر تعیین شد، زیرا این شهر مرکز اساسی صنعت نشر در مصر محسوب میشود. در نتیجه مهمترین کتابخانه های مصر بدون استثنا در آن قرار دارد. به علاوه همانطور که قبلا نیز اشاره شد قاهره یکی از مهمترین مراکز فرهنگ و نشر جهان عرب و اسلام است. البته قصور ناشی از این تعیین تا حدی جبران شد به این معنی که در زمینه آثار منتشر شده در مصر، مراجعه به دارالکتب المصریه که مخزن اصلی نگهداری نسخ خطی قدیم و جدید محسوب میشود و علاوه بر آن حاوی اطلاعات درباره آثار تاریخی منتشر شده ایست که در گذشته انتشار یافته و به قرن قبل باز می گردند و در سایر کتابخانه های مصر وجود ندارند تا اندازهای قصور ناشی از عدم مراجعه به آثار منتشر شده خارج از قاهره را جبران کرد. در خصوص آثار عربی منتشر شده خارج از مصر کتابخانه ما، کتابخانه اتحادیه عرب و دانشگاه آمریکایی قاهره بود به علاوه بسیاری از فهرستهای خاص کتابهای عربی، منبع غنی بود برای نمونه برداری از مهمترین نمونه های گفتمان عربی غیر مصری درباره زن .
با ارائه لیست کتاب ها و آثار منتشر شده ای که در مراحل سه گانه مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته اند، گروه تحقیق دریافت که امکان بسیاری برای اجرای مرحله دیگری وجود دارد که تحقیق را بیشتر جلو می برد و آن طبقه بندی فهرست‌هاست. گروه دریافت که طبقه بندی های آماده ای که اطلاعات جمع آوری شده در آن درج شده باشد به دلیل بی توجهی وجود ندارد بلکه اطلاعات به حال خود رها شده اند تا خود درباره خود سخن بگویند. این کار از طریق انتخاب یک مجموعه بزرگ از عناوین و مشخص کردن گرایشها اصلی که این عناوین در هر مرحله آنها جای می گیرد انجام گرفت. این روش در طبقه بندی به چندین گروه بزرگ ختم شد که در هر سه دوران مشترک بودند به علاوه گروه هایی که فقط به یک دوران اختصاص داشتند. این گروهها در چند معیار وجه اشتراک داشتند از جمله معیار موضوع خانواده، ازدواج، مشارکت سیاسی، معیار رویکرد فکری یا ایدئولوژیکی، ماهیت بررسی برخورد اسلام با موضوع زن، بعد قانونگذاری در مسئله زن. برداشتهای تاریخی، اجتماعی، فلسفی، تحلیلی، فرهنگی، روانشناختی و...) و در نهایت ماهیت اطلاعات موثق (اسناد، سمینارها، همایشها).
در میان محققان معروف است که تعیین حد فاصل زمانی درون چهارچوب تحول تاریخی جوامع امری دشوار است، اما این موضوع امکان یا لزوم تقسیم بندی زمانی پژوهش تاریخی و اجتماعی را بر اساس نگرش به مجموعه ای از ویژگیهای غالب و شیوه های تحول و اندیشه حاکم بر دوران های زمانی نزدیک به هم یا در هم ادغام شده نفی نمی کند. پیچیدگی در خصوص تعیین چهار چوب خطوط تماس و انتقال تاریخی میان آن دوره ها همچنان وجود دارد.
جهان اسلام در حوزه‌های مختلف خود و در رأس آنها در حوزه کشورهای عربی در طول قرن بیستم شاهد سه مرحله اساسی بود: مرحله استعمار با چهره دیگرش (انقلاب میهنی و مبارزه برای آزادی)، مرحله پس از استقلال که به طور کلی در دهه ۵۰ و ۶۰ قرن بیستم حاکم بود؛ مرحله ای که می توان آن را مبارزه برای توسعه و از میان بردن عقب ماندگی و مقاومت در برابر مکانیزم های جهانی آن (استعمار جدید) توصیف کرد و در نهایت مرحله بحران توسعه و ادغام شدن سیاسی - اقتصادی در نظام جدید جهانی و این مرحله ایست که پس از فروپاشی نظام دوقطبی و سیطره یک قطب تثبیت شده است.
منبع: زن و جوامع عرب در طول یک قرن، منی ابوالفضل، مترجم دکتر هومن ناظمیان،صص43-32، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، تهران، 1394
