مقدمه:
سوره های قرآن کریم که مربوط به نماز هستند کدامند؟ آیا خواندن سوره در نماز، واجب است؟ آیا این سوره، باید کامل باشد؟ روایات اسلامی در این زمینه چه می‌گویند؟
در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، نمازگزار بنابر احتیاط واجب باید بعد از حمد، سوره‌ای از قرآن را بخواند، مگر اینکه وقت نماز تنگ باشد، یا انسان ناچار شود که سوره را نخواند؛ مثل اینکه بترسد که اگر سوره بخواند دزد یا درنده، یا چیز دیگرى به او آسیب بزند.
اما در نماز مستحبى خواندن سوره لازم نیست، مگر در بعضى از نمازهاى مستحبى مثل نماز لیلة الدفن که سوره مخصوصى دارد؛ پس اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار کرده باشد، باید همان سوره را بخواند.
در این مقاله به سوره های قرآن کریم مربوط به نماز ، و به مواردی که برای نمازهای واجب و مستحب هستند اشاره خواهیم کرد و به سوال هایی که در همین موضوع است پاسخ خواهیم داد.
سوره های قرآن کریم مربوط به نماز
چند دسته روایت برای سوره وجود دارد:
الف) عدم کفایت بخشی از سوره در نماز
برخی از فقها خواندن سوره در نمازها (واجب و غیر واجب) را مستحب شمرده‌اند.اما در مورد جواز خواندن بخشی از سوره در نماز واجب،برخی از روایات بیان می‌کنند که در نماز نمی‌توان به خواندن بخشی از یک سوره اکتفا نمود؛ مانند:
امام صادق(ع) از پدرانش نقل نمود که پیامبر اسلام(ص) از خواندن کمتر از یک سوره(کامل) و تکه‌تکه کردن سوره در نمازهای واجب نهی کرد. امام صادق(ع): در نماز واجب کمتر و بیشتر از یک سوره(کامل) خوانده نمی‌شود.
ب) جواز خواندن بخشی از یک سوره در نماز
برخی از روایات بیان می‌کنند که در نماز می‌توان به خواندن بخشی از یک سوره اکتفا نمود؛ مانند:
امام باقر(ع) و یا امام صادق(ع) در جواب کسی که پرسیده بود، آیا می‌شود یک سوره را در دو رکعت نماز تقسیم نمود، فرمود: «بله، به هر اندازه‌ای که می‌خواهی تقسیم کن».
ابوبصیر از امام صادق(ع) پرسید که آیا می‌توان یک سوره را در دو رکعت نماز واجب خواند؟ امام(ع) فرمود بله، اگر آن سوره شامل شش آیه باشد، نصف آن در رکعت اول و نصف دیگر را در رکعت دوم خوانده می‌شود.
از امام رضا(ع) پرسیده شد که آیا می‌توان در یک رکعت نماز سوره حمد و نصف یک سوره را خوانده و در رکعت بعد بدون آن‌که سوره حمد را بخواند، به ادامه قرائت همان سوره پرداخت؟ امام(ع) پاسخ دادند: «(در رکعت دوم) ابتدا سوره حمد را خوانده و سپس ادامه سوره را بخواند».
شیخ طوسی در جمع‌بندی این روایات بیان می‌دارد: با توجه به احادیثی که از خواندن تنها بخشی از سوره در نماز واجب نهی کرده، و نیز با توجه به اینکه احادیث دیگر، موافق با مذهب اهل‌سنت است، روایاتی که خواندن سوره ناقص را مجاز می‌دانند، یا در مقام تقیّه بوده و یا ویژه نماز نافله‌اند.
بیشتر فقها نیز همین نظر را می‌پذیرند که و البته این نظر اجتهادی آنان بوده و از ضروریات مذهب نیست و می‌تواند در گفتگوهای علمی بیشتر مورد بررسی قرار گیرد.
سوره ای که در نماز جایگزین ندارد
خواندن این سوره ها در نماز جعفر بن ابی طالب ( جعفر طیار ) مستحب است
الف) در رکعت اول پس از سوره ی مبارکه حمد - سوره زلزال .ب) در رکعت دوم پس از سوره ی مبارکه حمد سوره مبارکه عادیات .
ج) در رکعت سوم پس از سوره ی مبارکه حمد سوره نصر .
د) در رکعت چهارم پس از سوره مبارکه حمد - سوره اخلاص .
لازم به توضیح است که نماز « جعفر طیار » در « العروة الوثقی » منقول است که آن را نماز تسبیح و نماز « حَبوه » نیز می نامند . (1)
روش خواندن نماز خوف در آیه 102 سوره مبارکه ی نساء آمده است .
آیه 6 سوره مبارکه ی مائده چگونگی وضو گرفتن را آموزش می دهد .
تنها سوره ای که می تواند جانشین تسبیحات اربعه شود سوره مبارکه ی حمد می باشد . (2)
سوره هایی که هنگام نماز ، نمی توان از انها به سوره ای دیگر برگشت ( عدول ) نمود سوره های مبارکه ی اخلاص و کافرون هستند . (3)
لازم به ذکر است که در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه نیز در صورتی که بعد از سوره مبارکه حمد ، خواندن سوره مبارکه جمعه یا منافقون را شروع نماید ، همین حکم جاری است ؛ یعنی نمی تواند از این دو سوره به سوره دیگری عدول و برگشت نماید .(4)
خواندن این سوره ها در نماز یا زیارت حضرت امام رضا علیه السلام مستحب است .
الف) در رکعت اول پس از سوره مبارکه ی حمد سوره مبارکه یس .ب) در رکعت دوم بعد از سوره مبارکه ی حمد ، سوره مبارکه ی الرحمن .(5)
تنها سوره ای که خواندنش در هر دو رکعت ( اول و دوم ) نماز ، مکروه نیست سوره مبارکه ی اخلاص می باشد .زیرا سوره ای که در رکعت اول خوانده شده، مکروه است .
بار دیگر در رکعت دوم خوانده شود مگر سوره ی مبارکه ی حمد که خواندنش در هر دو رکعت واجب است ؛ یعنی تنها سوره ای است که تکرارش در نماز نه این که مکروه نیست بلکه واجب است .(6)
اگر انسان در تمامی نماز های یک شبانه روز سوره ی توحید را حتی یک بار نخواند مکروه است .(7)
دو سوره ای که اگر در نماز خوانده شوند ، باید سوره ی بعدی هر یک را نیز خواند سوره های مبارکه ی فیل و ضحی هستند . یعنی خواندن هر یک از این دو سوره به تنهایی بدون خواندن سوره بعدی آن در نماز کفایت نمی کند .
سوره هایی که در نماز باید با هم خوانده شوند
اگر در نماز پس از حمد سوره مبارکه فیل خوانده شود حتماً باید پس از آن سوره مبارکه قریش نیز خوانده شود و همچنین اگر پس از سوره حمد سوره مبارکه ی ضحی خوانده شود حتماً باید پس از آن سوره مبارکه شرح نیز خوانده شود .(8)آیه 90 از سوره مبارکه نحل که خواندن آن در خطبه های نماز جمعه و عید فطر سفارش شده است .
قرآن مجید از نماز ظهر ( سوره بقره 238 ) با عنوان « صلوة الوسطی » ( نماز میانه ) یاد نموده است .
خواندن سوره مبارکه شمس یا سوره اعلی در رکعت اول و خواندن سوره مبارکه غاشیه یا شمس در رکعت دوم نمازه های عید فطر و قربان مستحب است .
آیه ای که در نماز دهه ی اول ماه ذی الحجه خوانده می شود آیه ی 142 سوره مبارکه ی اعراف می باشد .
سوال :کدام سوره ها در نماز یک سوره محسوب می شوند و باید با هم خوانده شوند؟
سوره «فیل» و «ایلاف» یک سوره حساب مى شود و همچنین سوره «والضّحى» و «الم نشرح». واین دو سوره با هم ارتباط دارد و در واقع یکی تتمه دیگری است و لذا در نماز بنا بر احتیاط واجب باید هر دو را با هم خواند.
سوال: کدام سوره‌ها از قرآن هستند که در نماز یک سوره حساب می‌شوند؟ و کدام سوره‌ها از قرآن هستند که در نماز نمی‌توان آن‌را نیمه کاره رها کرد و سوره دیگری خواند؟
1. «و الضّحى»، و «انشراح» یک سوره حساب می‌شود و سوره «فیل» و «قریش» نیز یک سوره. و گفتن «بسم الله الرّحمن الرّحیم» در میان هر یک از این سوره‌ها واجب است.
پس نمازگزار نمی‌تواند هر کدام از آنها را به تنهایى در یک رکعت نماز بخواند، بلکه بعد از خواندن سوره حمد، اول بایستى سوره «فیل» و سپس سوره «قریش» را بخواند.
و همین‌گونه است حال دو سوره «الضحى» و «الانشراح» که نمازگزار باید اول سوره «الضحى» و سپس سوره «انشراح» را با آن بخواند. (امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، ج 1، ص 543 – 544)
2. اگر نمازگزار بعد از حمد، مشغول خواندن سوره توحید (قل هو اللّه احد)، یا سوره کافرون (قل یا ایّها الکافرون) شود، نمی‌تواند آن‌را نیمه کاره رها کند و سوره دیگرى بجاى آن بخواند.
ولى در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روى فراموشى به جاى سوره «جمعه» و «منافقین»، یکى از این دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسیده، می‌تواند آن‌را رها کند و سوره جمعه و منافقین را بخواند. (امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، ج 1، ص 548)
سوال: اگر در نماز سهوا به جای حمد و سوره تسبیحات بخوانیم چه حکمی دارد؟
نظر به این که قرائت حمد و سوره در نماز از واجبات غیر رکنی است؛ لذا اگر حمد و سوره را فراموش کند و در رکوع متوجه شود نمازش صحیح است.
امّا اگر پیش از خم شدن برای رکوع بفهمد باید حمد و سوره (و در جماعت فقط حمد) را بخواند و به رکوع برود و در جماعت اگر به سجده امام جماعت در آن رکعت برسد جماعتش صحیح است. (امام خمینى، سید روح اللّٰه، توضیح المسائل، ج1، ص 785)
نماز دهه ذی حجه
در دهه اول ماه ذی الحجه الحرام در هر شب بین نماز مغرب و عشاء نمازی مستحب خوانده می شود که دو رکعت است و در هر رکعت بعد از سوره مبارکه ی حمد ، یک مرتبه سوره مبارکه ی توحید و پس از آن ، آیه ی 142 سوره مبارکه اعراف خوانده می شود که این نماز را « نماز دهه اول ذی الحجه » می نامند .خواندن عمدی سوره های دارای سجده واجب که عبارتند از : سوره سجده ، سوره فصلت ، سوره نجم و سوره علق در نمازه های واجب ، موجب باطل شدن نماز می شود زیرا موجب اضافه شدن یک رکن ( سجده ) خواهد شد .
آیه 5 سوره مبارکه حمد ( ایاک نعبد و ایاک نستعین ) در نماز امام زمان (عج) دویست بار ( در رکعت اول و دوم ) تکرار می شود .
در نماز جمعه بعد از قرائت سوره مبارکه ی حمد خواندن سوره مبارکه جمعه در رکعت اول سوره منافقون در رکعت دوم خوانده می شود.
ذکر مشهور رکوع برگرفته از از آیه 74 سوره مبارکه واقعه و آیه 52 سوره مبارکه الحاقه ( فسبح باسم ربک العظیم ) می باشد.
ذکر مشهور سجده برگرفته از آیه 1 سوره مبارکه اعلی ( سبح اسم ربّک الاعلی ) می باشد .
نتیجه:
«و الضّحى»، و «انشراح» در نماز بعد از حمد یک سوره حساب می‌شود و سوره «فیل» و «قریش» نیز یک سوره. و گفتن «بسم الله الرّحمن الرّحیم» در میان هر یک از این سوره‌ها واجب است.
پس نمازگزار نمی‌تواند هر کدام از آنها را به تنهایى در یک رکعت نماز بخواند، بلکه بعد از خواندن سوره حمد، اول بایستى سوره «فیل» و سپس سوره «قریش» را بخواند؛ و همین‌گونه است حال دو سوره «الضحى» و «الانشراح» که نمازگزار باید اول سوره «الضحى» و سپس سوره «انشراح» را با آن بخواند.
پی نوشت:
1)العروة الوثقی 718/1.
2)توضیح المسائل حضرت امام خمینی 154 ، مساله 1005.
3)همان /152 ، مساله 998.
4)همان /151 ، مساله 987.
5)مفاتیح الجنان 915 ، باب کیفیت زیارت حضرت رضا (ع).
6)همان .
7)همان ، مساله 1019 و نیز اصول کافی 428/4 باب فضل القرآن ، ح 10.
8)تحریر الوسیله 61/1.
منابع:
https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=45578&mid=258199
https://www.beytoote.com/religious/din-ahkam/after1-reading-chapter.html
https://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa26247
* این مقاله در تاریخ 1401/11/5 بروز رسانی شده است.
