مجموعه کاخهاي سلطنتي

تهران از روزگاران دور مورد توجه شاهان صفوي بود. آنها با ايجاد حصار و خندق و بعضي بناها اين شهر را گسترش دادند. نقشه هايي که از عهد قاجار به جاي مانده، نشان مي دهد که محل فعلي مجموعه ي کاخهاي باغ گلستان در محدوده ي برج و بارويي معروف به ارگ بوده که در زمان شاه طهماسب صفوي ساخته شده است. گرچه بيشتر بناهاي گلستان متعلق به زمان قاجار، بويژه ناصرالدين شاه است، ولي اولين بنايي که در محدوده ي ارگ سلطنتي بنا شد، عمارت معروف به ديوانخانه در سالهاي اوليه حکومت کريم خان زند بود که در شمال غربي ارگ به سال 1172 هجري ساخته شد. بعد از کريم خان، آقا محمدخان قاجار عمارت تخت مرمر را بر پايه ي عمارت کريمخاني بازسازي کرد. اين بنا نقشه و معماري ساده اي دارد و با نقاشيهاي زيادي تزيين شده است. در زمان فتحعليشاه، تخت مرمر بزرگي در وسط ايوان اين بنا، نهاده و نقاشي ديوارهاي آن بيشتر شد.
توسعه و ايجاد بناهاي مجموعه گلستان از زمان ناصرالدين شاه آغاز و در اين دوره بتدريج بناهايي در قسمتهاي شمالي، غربي، جنوبي و شرقي و محوطه باغ گلستان ساخته شد. مجموعه کاخهايي که در شمال اين مجموعه قرار دارد عبارتند از: سرسراي ورودي، تالار آيينه، تالار موزه و تالار برليان که از نظر تاريخي متأخر از ساير بناهاست. اشياي بيشمار و بسيار گرانبهايي در مجموعه بناهاي يادشده نگهدار ي مي شود که در تحقيق و مطالعه آثار هنري اهميت ويژه اي دارد. در ضلع شرقي کاخ، که به خيابان ناصر خسرو منتهي مي شود، عمارت معروف پنج طبقه شمس العماره در 1284 هجري ساخته شد. بناي اين کاخ نشان مي دهد که از زمان قاجاريه نفوذ معماري اروپا در ايران آغاز شده است. نماي کاخ باکاشيهاي هفت رنگ و بخشهاي داخلي آن با آيينه کاري مزين شده است. در بخش جنوبي کاخ، بناي مشهور تکيه دولت وجود داشت که در سال 1325 شمسي ويران و به جاي آن بناهاي ديگري ايجاد شد.
در حال حاضر از بناهاي عصر قاجاريه در ضلع جنوبي، بناي معروف عمارت بادگير و تالار الماس است که هر دوي آنها داراي تزيينات فوق العاده زيبايي هستند. در جنوب غربي کاخ گلستان، در زمان ناصرالدين شاه، کاخي بنا شد که به کاخ ابيض معروف است. اين کاخ در سال 1347 شمسي تبديل به موزه ي مردم شناسي شد و در واقع تنها بناي مجموعه است که بازديد آن براي همگان آزاد است. همچنين در ضلع شمالي کاخ گلستان بناهاي ديگري وجود داشت که در پنجاه سال اخير تخريب و به جاي آن بناهاي دولتي ديگري ايجاد شد (مثل کاخ وزارت دارايي و اقتصاد در خيابان ناصر خسرو).
مهمتر از مجموعه بناهاي کاخ گلستان، اشياي هنري آن است؛ اشيايي مانند تابلوهاي نقاشي، فرش، ظروف چيني، نسخ خطي، مهرها، سکه ها، اسلحه ها و اشياي هنري ساخت اروپا و... که در نوع خود از شاهکارهاي هنري جهان است و شايد با ارزشتر و گرانبهاتر از تمام آثار هنري مجموعه اياصوفيه ترکيه باشد. متأسفانه بيشتر اشيا و حتي معماري و تزيينات وابسته به آن در مجموعه کاخ گلستان مطالعه نشده است. اميد است دانشجويان علاقه مند به آثار هنري بتوانند با مطالعه و تحقيق، ويژگيهاي اين آثار را معرفي کنند.
منبع: کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س