بسطام: مجموعه بناهاي مذهبي

در شش کيلومتري شمال شهرستان شاهرود، مجموعه بناهاي زيبايي به چشم مي خورد که در ادوار مختلف اسلامي ايجاد و تکميل شده است. اين بناها شامل بخشهاي مختلفي است که عبارتند از: بناهايي از صدر اسلام، منار و مسجدي از عهد سلجوقي، برجي از عهد ايلخاني معروف به کاشانه، صومعه بايزيد بسطامي، مصلايي از قرن هشتم هجري، مدرسه ي شاهرخيه از عهد تيموري، امامزاده محمد از دوره ي ايلخاني و گنبد غازان خان از عهد ايلخاني (نقشه ي 10-5).

مسجد بايزيد:

اين مسجد به شکل مستطيل با ابعاد 6 ضربدر 10 و در دو رديف ستون سه تايي با پوشش مسطح چوبي بنا گرديده است. گرچه سقف کنوني مربوط به دوره قاجاريه است، ولي به نظر مي رسد در ابتدا پوشش گنبدي داشته است. ساختمان بنا از آجرهايي به ابعاد 4 ضربدر 10 ضربدر 22 سانتيمتر و 4 ضربدر 10 ضربدر 24 سانتيمتر ساخته شده است.
زيباترين بخش مسجد، محراب گچبري شده آن است که با نقوش هندسي، گياهي، اسليمي و گلهاي چهار پر تزيين شده است. بخش فوقاني محراب را باکتيبه هايي به خط ثلث و نستعليق در دوره ايلخاني و قاجار، آراسته اند: به اين ترتيب که در عهد قاجاريه، کتيبه اي نستعليق را روي کتيبه اي از دوره ايلخاني که شامل آيات 1 الي 6 سوره فتح بود، نوشته اند. نام سازنده ي بنا در کتيبه مسجد به اين صورت نوشته شده: استاد محمدبن الحسين بن ابي طالب المهندس البنا الدامغاني. ارتفاع محراب 3/9 متر و عرض آن 3/3 متر است و داراي کتيبه هايي است که در آن آياتي از سوره بقره و توبه نوشته شده است.

مناره ي مسجد:

از آثار قديمي مجموعه ي بسطام، مناره ي آجري آن با تاريخ 514 هجري است. لازم به يادآوري است که در عهد سلجوقيان مسجدي در اين مکان وجود داشته که در طول زمان ويران شده و فقط مناره ي آن باقي مانده است. اين مناره حدود 14 متر ارتفاع دارد و شامل سه قسمت پايه، بدنه (ساقه) و کلاهک است و سه رديف کتيبه ي کوفي آجري آيه 255 از سوره بقره را نشان مي دهد. همچنين مناره ي بسطام همانند مناره هاي سمنان و دامغان داراي تزيين آجرکاري در طرحهاي هندسي گل و برگ به شيوه ي برجسته است.

گنبد غازان خان:

اين بناي مربع شکل با ابعاد 7/5 ضربدر 7/5 متر در قسمت شمال مقبره بايزيد بنا شده است. نوع گنبد، رک يا مخروطي است، حدود 20 متر از سطح زمين ارتفاع دارد و فاصله آن باگنبد داخلي 8 متر است. تاريخ اين بناي مخروطي را سال 702 هجري مي دانند و ساخت آن به غازان نسبت مي دهند.
گنبد غازان خان در بدنه ي خارجي طاقنماهايي دارد که با آجرکاري و گچبري و کاشيهاي فيروزه اي رنگ تزيين شده است.

صومعه بايزيد:

اين بنا در ضلع غربي مقبره بايزيد واقع شده و داراي دو اتاق است. بنا از آجر ساخته شده و داخل آن با زيباترين وجهي گچبري و گچکاري شده است. همچنين محراب بنا با طرحهاي هندسي و گل و گياه گچبري شده و کتيبه اي به خط ثلث دورتادور آن را فراگرفته است. تزيينات اين بخش از مجموعه نيز به دست محمدبن حسين دامغاني انجام شده است.

امامزاده محمد:

در قسمت جنوبي حياط مجموعه، بقعه ي امامزاده محمد قرار گرفته، که با توجه به متون تاريخي اين بقعه را مدفن يکي از نوادگان امام صادق (ع) مي دانند.
ساختمان امامزاده محمد گنبدي مخروطي و سه پوش دارد. اين بنا از داخل مربع شکل (با ابعاد 4/5 ضربدر 4/5) و داراي تزيينات زيباي گچبري است. همچنين سقف داخلي بنا داراي نقشهايي با طرحهاي گل و بوته و اسليمي است که شبيه نقش قاليهاي ايراني است.

مسجد جامع بسطام:

اين مسجد در مجموعه ي بسطام، در عهد حکومت غازان خان و در فاصله سالهاي 700 تا 706، بنا گرديده است. ميانسرا يا حياط مسجد مستطيل شکل و ابعاد آن 18/5 ضربدر 17 متر است. در بخش شمال آن شبستاني معروف به شبستان زمستاني با ده ستون و طاق هلالي ساخته شده است. در ضلع جنوبي شبستان ورودي بناي ديگري به نام برج کاشانه قرار دارد. ضلع جنوبي داراي تزيينات زيباي گچبري است که طبق کتيبه ي سردر ورودي، اين گچبري در سال 700 هجري به دست محمدبن احمد سمناني انجام شده است. زيباترين بخش مسجد جامع محراب زيباي آن است که در ضلع جنوبي قرار گرفته و کتيبه هاي گچبري به شيوه کوفي و ثلث بخش اعظم آن را پوشانده است. بر اين کتيبه ها آياتي از سوره جمعه، توبه و هود همچنين عبارتهاي «لااله الا الله، محمد رسول الله، علي بن ابي طالب ولي الله» نوشته شده که جلوه خاصي به اين بخش مسجد بخشيده است (تصوير 11-5).
علاوه بر کتيبه ها، طرحهاي گياهي و هندسي بخش فوقاني محراب را مزين کرده است.

برج کاشانه:

يکي ديگر از زيباييهاي معماري مجموعه ي بسطام بنايي معروف به برج کاشانه، در ضلع جنوب شرقي مسجد جامع بسطام است. برج کاشانه با 20 متر ارتفاع از خارج داراي 30 ترک و از داخل ده ضلعي است. ساختمان آن آجري است و در اصل گنبدي مخروطي داشته که زير آن باکاشي فيروزه اي تزيين شده است. در بخشي از آن نيز کتيبه اي هست که معمار آن را محمدبن حسين بن ابي طالب دامغاني و ايجاد آن را، حدود سال 700 هجري ذکر مي کنند ).

مدرسه شاهرخيه:

مدرسه شاهرخيه که در ضلع جنوب شرقي مسجد بايزيد قرار دارد در زمان شاهرخ تيموري بنا شده است: اين مدرسه داراي دو ايوان و دو طبقه بناست. حياط يا ميانسراي مدرسه به شکل مربع مستطيل و در اندازه هاي 19/5 ضربدر 18 متر است. اطراف مدرسه حجره هايي در دو طبقه براي استفاده طلاب ساخته اند که اندازه آنها 3/5 ضربدر 3 متر و جلوي هريک، ايواني در حدود سه متر است. مدرسه دو در ورودي در سمت شمال و جنوب دارد.
از ديگر بناهاي مجموعه بسطام سردابه و مسجدي است که در جنب امامزاده بنا شده است.
به طور کلي مجموعه ي بسطام يکي از مجموعه هاي مذهبي ايران دوره ي اسلامي است که از قرون نخستين اسلامي تا عصر قاجاريه ساختمانهايي به آن اضافه شده است. اين مجموعه علاوه بر هنر معماري از ديگر هنر هاي وابسته به آن، همچون آجرکاري، گچبري و کاشيکاري نيز برخوردار است؛ همچنين يکي از مجموعه بناهاي منحصر به فرد است که سازنده يا استادکار آن، نام مهندس را براي خود، در کتيبه اي به يادگار گذاشته است. دليل ايجاد و توسعه ي مجموعه ي بسطام مانند مجموعه هاي مذهبي مشهد، قم، علاقه مسلمانان به ولايت و بزرگداشت بزرگان شيعه بوده است. احتمالاً ايجاد اين مجموعه، مزار امامزاده محمد، فرزند امام محمد صادق (ع) است که در اين مکان واقع شده ا ست. در نزديکي مجموعه بسطام، ضمن بررسيهاي دانشگاه توکيو به سرپرستي پروفسور ماسودا، در مکاني به نام تپه سنگ چخماق، آثاري متعلق به هزاره پنجم ق.م کشف گرديد که در شناخت تمدنهاي اين منطقه و حاشيه کوير اهميت فراواني دارد.
منبع:کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س