هویت دینی و آثار آن

مفهوم هویت

در فرهنگ معین آمده است: هویت یعنی آنچه موجب شناسایی شخص باشد.[۱] در فرهنگ عمید، هویت چنین تعریف شده است: هویت، یعنی حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد.
هویت در لغت به معنای شخصیت، ذات، هستی و وجود است و از ترکیب هو ساخته می‌شود.[۲] کراجر از صاحب نظران این رشته در تعریف هویت می‌نویسد: هویت یعنی توازن میان خود و دیگران برقرار کردن[۳] و در جای دیگری آن را همچون یک مرحله در چرخه زندگی می‌پندارد. در برخی از فرهنگ‌ها، هویت را مترادف با شخصیت و اصلیت آورده‌اند در حالی‌که این دو کاملا مترادف با یکدیگر نیستند، هویت معنا و مفهومی گسترده‌تر از شخصیت دارد، زیرا شخصیت فقط در مورد انسان به کار می‌رود و مورد استعمال برای غیر انسان ندارد در حالی که هویت، مفهوم عامی است که انسان و غیر انسان و از جمله شیء را نیز شامل می‌شود.

هویت دینی

از نیازهای فطری آدمی، گرایش به عشق و پرستش است، به این معنا که انسان مستقل از هر گونه یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می‌کند. تجلی چنین احساس و تمایلی دراعمال و رفتار دینی آشکار می‌گردد و به طور کلی رابطه آدمی و دین و نسبتی که با آن پیدا می‌کند، در مقوله هویت دینی قابل تبیین و توضیح است. و به گفته یکی از روانشناسان، هدف ایدئولوژی ایجاد تصویری در ذهن شخص است که احساس فردی و جمعی هویت را در او تقویت نماید.[۴] بدیهی است از پیامدهای تکوین هویت دینی، احساس تعهد و مسئولیت در قبال ارزش‌ها و باورهای آن مکتب می‌باشد. برخی از صاحب نظران، تعهد را به عنوان سنگ بنای هویت دینی تلقی می‌نمایند.

اهمیت و ضرورت بحث هویت دینی

یکی از بحران‌های عصر کنونی، احساس پوچی و سرگردانی و بی‌هدفی است؛ به همین دلیل جنگ و خونریزی در جهان، هر روز افزایش می‌‌یابد.
مرحوم علامه محمد تقی جعفری در کتاب بن بست امروز بشر می‌گوید: به یاد دارم این مسأله را با یکی از انسان‌های دلسوز که از عواطف انسانی برخوردار و عمری را در فکر دفاع از آزادی‌های معقول و حقوق انسان‌ها سپری کرده بود، مطرح کردم. او با استناد به از دست رفتن هویت انسانی و ارزش‌های والای انسان گفت: بگذار این زمین که فقط به صورت زرادخانه (برای انباشتن سلاح بیشتر) و قهوه‌خانه عیش و عشرت و پوچ گرایی و مبارزه با هر گونه عظمت‌های انسانی در آمده است، هر چه زودتر از بین برود![۵]
در هویت دینی ما، آنچه انسان را از پوچی خارج می‌کند جهان بینی الهی است. انسان دارای عطشی است که فقط با پیمودن راه خدا و رسیدن به وصال خدا فرو می‌نشیند. مذهب به آدمها ارزش می‌دهد. قصد دارد آنها را از تهی بودن و بی‌هدفی و پوچی برهاند. ای انسان، تو گمان می‌بری که موجودی ناتوان و ضعیف هستی، در حالی که نظام بزرگ جهان هستی در تو پنهان است؟![۶]
دین الهی، بعد از این که برای انسان‌ها ارزش قائل می‌شود، دیدگاه روشنی را هم تبیین می‌کند و آن این است که: هدف زندگی، تکامل است و تکامل، صورت نمی‌گیرد مگر با نزدیک شدن به پروردگار که آن هم با تقوا و عمل صالح امکان پذیر است. به همین دلیل، انسان می‌داند که کیست، از کجا آمده، در کجاست و به کجا می‌رود. لذا یکی از آثار مهم هویت دینی، هدفمند کردن انسان‌هاست.
در کنار آن باید مطرح کنیم که یکی از مشکلات عصر کنونی، فشارهای روانی است که بعضی از آن، به عنوان طاعون قرن یاد می‌کنند که به طور کلی می‌توانیم بگوییم که بررسی‌های انجام شده نشانگر آن است که عمل به تعالیم دین، در کاهش اضطراب، فشار روانی، افسردگی و بحران‌های شخصیتی، بسیار مؤثر است.[۷] پس چه چیز بهتر از دین و چه هویتی کارگشاتر از هویت دینی؟

هویت دینی بهترین هویت

هر کدام از هویت‌ها که بتواند انسان را از بحران‌های زندگی نجات دهد و او را از سرگردانی برهاند تا او در وجودش اختلال هویت احساس نکند بهترین هویت است از این رو بهترین هویتی که مورد تأیید اندیشمندان جامعه ما است، هویت دینی است. زیرا که هویت دینی، انسان را به منبع و پشتوانه‌ای متصل می‌کند که از بالا‌ترین ثبات برخوردار است و علاوه بر آن به جاودانه بودن انسان اشاره دارد، جلوه‌ای زیبا به او می‌دهد و راه‌های رسیدن به کمال را برای او بیان می‌نماید.
به طور کلی دین و مذهب به آدمی بها و ارزش داده او را جانشین خداوند در زمین معرفی می‌کند و به او می‌آموزد که در مواقع مختلف زندگی چه کار کند، هدفش برای زندگی چه باشد و چگونه می‌تواند به هدف نهایی خود برسد.
بنیامین راش (روان پزشک معروف آمریکایی) می‌گوید: دین، آن قدر برای پرورش و سلامت روح آدمی اهمیت دارد که هوا برای تنفس.[۸]
جامعه‌ای که در آن دین و مذهب جامع و کامل حاکم نباشد و یا مردم به هویت دینی خود بی‌اعتنا باشند دچار سقوط اخلاقی می‌شوند و در آن ناهنجاری‌ها سیر صعودی به خود می‌گیرند.
اخلاق نیز زمانی رشد می‌کند که هویت دینی و مذهبی در وجود ما به طور واقعی شکل بگیرد. در واقع می‌توان گفت که اخلاق، میوه درختی است به نام دین که با رشد درخت، میوه‌های بیشتری به ثمر می‌نشیند.
یکی از راه‌هایی که ما را به این نتیجه (کارآمدی دین در زندگی) می‌رساند، تفکر و اندیشه درباره دین و فواید آن است که قرآن مجید نیز ما را به این تفکر رهنمون می‌نماید.[۹]

مهم ترین آثار هویت دینی

الف) پاسخ به پرسش‌های بنیادین

اولین و مهم‌ترین دستاورد هویت دینی پاسخ به پرسش‌های بنیادین و اساسی آدمی است. زیرا که دین پاسخ های قانع کننده ای برای پرسش های عمیق انسان همچون من کیستم؟ و من به کجا تعلق دارم؟ و من به کجا می‌روم؟ و... دارد. کلیت زندگی به وسیله دین برای انسان‌ها قابل تحلیل و بررسی است و حتی دین غایت حرکت آدمی را به سوی خدا، تکامل معنوی معرفی می نماید و او را جانشین خداوند در زمین تلقی می کند. لذا هویت دینی، توانایی آن را دارد که فلسفه ارضا کننده حیاتی را برای بشر تنظیم، تدوین و ارائه نماید.

ب) رویکرد مثبت به آینده

احراز هویت دینی برای افراد جامعه و به خصوص نسل جوان، به منزله تقویت روحیه امیدواری و نشاط برای آینده‌ای بهتر است. زیرا از جلوه‌های دین مبین اسلام، انتظار حکومت جهانی حضرت مهدی(علیه‌السلام) است، نسلی که منتظر است در حقیقت به فردایی امیدوار می باشد که به مراتب بهتر از امروز است. علاوه بر این قومی که انتظار مصلحی را می‌کشند باید صالح باشند.
امام خمینی(ره) در معرفی یکی از ترفندهای جهان استکبار می‌فرمایند:از توطئه‌های مهمی که در قرن اخیر خصوصا در دهه‌های معاصر به ویژه پس از پیروزی انقلاب، آشکارا به چشم می‌خورد، تبلیغات دامنه دار با ابعاد مختلف برای مأیوس نمودن ملت‌ها، به خصوص ملت فداکار ایران، از اسلام است. گاهی ناشیانه و با صراحت به اینکه احکام اسلام که هزار و چهارصد سال قبل وضع شده است، نمی‌تواند در عصر حاضر کشورها را اداره کند یا آنکه اسلام یک دین ارتجاعی است و با هر نوآوری و مظاهر تمدن مخالف است و در عصر حاضر نمی‌شود کشورها از تمدن جهانی و مظاهر آن کناره گیرند.[۱۰]

ج) زمینه‌سازی برای هویت تمدنی

رابطه ادیان و تمدن‌ها یکی از مباحث مهم و تعیین کننده در میان تاریخ نگاران و تمدن شناسان است و به قول اندیشمندان، ادیان بزرگ، شالوده‌هایی است که تمدن‌های بزرگ بر آن بنا شده‌اند.
وایتهد می‌گوید: مسلمانان، خود متمدن گشتند و دانش و ادب و فرهنگ را از سقوط قطعی نجات دادند.[۱۱] برای واضح شدن این مطلب کافی است به این نکته توجه کنیم که طبیعت جاهلی عرب با ظهور اسلام، به طبیعت تمدن خواه، مبدل شد.
امام خمینی(رحمت الله علیه) نیز پیرامون رابطه دین و تمدن می‌فرمایند: اسلامی که بیشترین تأکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به باز داری از همه خرافات و اسارت قدرت‌های ارتجاعی و ضد انسانی دعوت می‌کند چگونه ممکن است با تمدن و پیشرفت و نوآوریهای مفید بشر که حاصل تجربه‌های اوست، سازگار نباشد.[۱۲]
درجایی دیگر ضمن پذیرش تمدن جدید، معیار عدم وابستگی را نیز با صراحت مطرح می‌کند و می‌فرماید: اسلام همه ترقیات و همه صنعت‌ها را قبول دارد، با تباهی‌ها مخالف است، با آن چیزهایی که تباه می‌کند جوان‌های ما را، مملکت ما را، با آنها مخالف است. اما با همه ترقیات همه تمدن‌ها موافق است، اسلام وابستگی شما را و ما خودمان را به دیگران منکر است.[۱۳]
لذا می‌توان بر این مبنا نتیجه گرفت که در صورت تکوین هویت دینی برای افراد زمینه‌های هویت تمدنی نیز مهیا خواهد شد.

د. مقبولیت اجتماعی

دینداری، نه تنها پاسخ به یک نیاز فطری است بلکه بر پذیرش اجتماعی نیز اثر گذار است. زیرا فطرت‌های پاک و زلال و خدایی، آن‌هایی را که موحد و خداجویند بیش از دیگران، مورد اعتماد می‌دانند، هر چند خود به دلایل آن آگاه نباشند در روایتی آمده است که آن کس که رابطه خود را با خدا اصلاح کند، خداوند رابطه‌اش را با دیگران اصلاح خواهد نمود.[۱۴]
امام(ره) نیز در تأیید همین معنا می‌گوید: مسأله، آگاهی و بیداری سیاسی مردم و هویت اسلامی آنها و معیارهای اسلامی است. هر کس بر اساس این معیارهای اسلامی با مردم حرکت کند، مورد قبول و محبوبیت مردم خواهد بود.[۱۵]

هـ . معنا بخشیدن به جهان

ویلیام جیمز می‌گوید: قیافه دنیا در نظر مردم با ایمان فرق می‌کند. مردم مذهبی به طور کلی قبول دارند که هر واقعه و امری که به زندگی آنها ارتباط دارد به نظرشان انعکاسی از مشیت الهی است و این مشیت الهی که از نظرها پنهان است، در نمازها و دعاها به شدت مشهود است. اگر نیرویی برای تحمل پیشامدها لازم باشد، در اثر دعا و نماز به دست می‌آید.[۱۶]
در حقیقت باید اذعان کرد که پیوند انسان و دین در عالی‌ترین تجلی آن، موجب احساس همدلی و یگانگی با جهان هستی می‌شود. چنین فردی با طبیعت زیبا، کوه‌ها و دره‌ها و ستارگان درخشان آسمان، احساس خویشاوندی می‌کند و زبان حال وی در این بیت خلاصه می‌شود:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

و. وحدت اعتقادی

برنادر لیویس، معتقد است که در جهان اسلام در موارد اضطرار، مسلمانان، بارها این تمایل را نشان داده‌اند که در قالب یک وحدت دینی، هویت بنیادین و ایمان خود را بازیابند. یعنی هویتی که نه با معیارهای قومی یا سرزمینی، بلکه به وسیله اسلام، تعریف شده باشد.
ژیل کپل نیز بر اهمیت موضوع هویت تأکید می‌کند و می‌گوید: اسلامی شدن دوباره از سطوح پایین اجتماع، اولین و مهم‌ترین راه بازسازی هویت در جهانی است که معنای خود را از دست داده و بی‌شکل و بیگانه شده است.[۱۷]
امام خمینی(رحمت الله علیه) نیز بارها در سخنرانی‌هایشان وحدت عامه مردم را مهم‌ترین عامل پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران بیان می‌کردند و می‌فرمودند: روی موازین عادی، باید یک یورش، ما از بین رفته باشیم، لکن قدرت ایمان پشتیبانی خدای تبارک و تعالی، اتکال به ولی عصر(سلام الله علیه) شما را پیروز کرد. برادران من از یاد نبرید این رمز پیروزی را، این وحدت کلمه‌ای که در تمام اقشار ایران پیدا شد، معجزه بود. کسی نمی‌تواند این را ایجاد کند. این معجزه بود این امر الهی بود، این وحی الهی بود نه کار بشر؛ رمز پیروزی شما اول ایمان ثابت و بعد وحدت کلمه ، این دو مطلب را حفظ کنید.[۱۸]

پي نوشت :

[۱]- فرهنگ معین: ج ۴، ص ۵۲۲۸.
[۲] - فرهنگ عمید: ص ۱۲۶۵.
[۳] - مجله حدیث زندگی: شماره ۲ (سال سوم)، ص ۹۶.
[۴] - مکاتب و نظریه‌ها در روانشناسی شخصیت: ص ۶۷.
[۵] - بن بست امروز بشر: ص ۵۹.
[۶] - هویت یابی جوانان: ص ۲۲.
[۷] - ر.ک: مقالات اولین همایش دین و بهداشت روانی.
[۸] - تأثیر باورهای مذهبی بر بهداشت روانی انسان: ص ۳۸.
[۹] - ر.ک: سوره بقره، آیه ۱۷۰.
[۱۰] - حدیث ماندگانر (شرح وصیت نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی(ره)): ص ۲۶۸.
[۱۱] - سرگذشت اندیشه‌ها: ص ۲۴۵.
[۱۲] - نوسازی جامعه از دیدگاه امام خمینی(ره): ص ۱۲۸.
[۱۳] - همان منبع: ص ۱۲۹.
[۱۴] - نهج البلاغه (صبحی صالح): ص ۵۵۱.
[۱۵] - نوسازی جامعه از دیدگاه امام خمینی(ره): ص ۱۹۰.
[۱۶] - دین و روان: ص ۱۶۸.
[۱۷] - برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی: ص ۱۵۳.
[۱۸] - آئین انقلاب اسلامی: ص ۱۶۸.

منبع:پایگاه اطلاع رسانی سبطین
/س