چيستي و ضرورت دين

الف: چيستي دين

واژة دين در لغت كاربردهاي مختلفي دارد برخي از كاربردهاي آن كه در فرهنگ‎هاي لغت عربي ذكر شده است، عبارتند از: جزا و مكافات، حساب و بررسي، اطاعت و انقياد، ملت و آيين، روش و عادت، چيرگي و برتري، تدبير امور، و آنچه وسيلة پرستش خداوند است.[1]
به گفتة بعضي از پژوهشگران، واژة دين در ادبيات عرب قبل از اسلام در معاني اطاعت، طريقه و آيين، مكافات و جزا به كار رفته است.[2]در هر حال واژة دين در قرآن كريم در معاني زير به كار رفته است:
1. مكافات و جزا: «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»[3]
«أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ»[4]
2. تسليم و انقياد: «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»[5]
«أَ فَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»[6]
3. توحيد و يگانه پرستي:
«قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ»[7]
«أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى»[8]
4. هر گونه پرستش (خواه پرستش خداي يكتا باشد، يا پرستش غير خدا):
«لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِيَ دِينِ»[9]
5. هر گونه قانون و دستورالعمل زندگي:
«ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ»[10]
6. احكام و قوانين اسلامي:
«فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ»[11]
«وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ»[12]

تعريف دين

جامعه‎شناسان دين، فيلسوفان دين و متكلمان براي دين تعاريف گوناگوني ذكر نموده‎اند، كه اين كتاب گنجايش بررسي آن‎ها را ندارد.[13] در هر حال، به طور اجمال مي‎توان گفت: دين مورد نظر ما عبارت است از:
«مجموعة معارف و احكام الهي كه از طرف خداوند براي هدايت بشر مقرر گرديده است» و از مطالعة قرآن كريم و روايات اسلامي به روشني به دست مي‎آيد كه در طول تاريخ بشر پنج دين و شريعت آسماني توسط پيامبران الهي ـ عليهم السلام ـ به بشر ابلاغ شده است كه عبارتند از: شريعت حضرت نوح، شريعت حضرت ابراهيم، شريعت حضرت موسي، شريعت حضرت عيسي، و شريعت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليهم اجمعين ـ كه آخرين شريعت آسماني است. اينك نمونه‎هايي از تعاريف متكلمان اسلامي را از دين يادآور مي‎شويم:
1. ابن ميثم بحراني ـ رحمة‎الله‎عليه ـ در تعريف اصطلاحي دين گفته است: «دين در اصطلاح و عرف شرع به شرايعي گفته مي‎شود كه از جانب خداوند و به واسطة پيامبران ـ عليهم السلام ـ براي بشر آورده شده است.»[14]
2. علامة طباطبايي ـ قدس سره ـ در تعريف دينِ حق مي‎فرمايد: «روش ويژه‎اي براي زندگي بشر كه مصلحت دنيوي انسان را در جهت كمال اخروي و حيات ابدي او برآورده مي‎سازد. از اين روي، لازم است شريعت، در برگيرندة قوانيني باشد كه به نيازهاي دنيوي انسان نيز پاسخ گويد.»[15]
3. برخي از اساتيد معاصر در تعريف دين چنين گفته‎اند: «دين، عبارت است از مجموع عقايد، اخلاق، قوانين و مقرراتي كه براي ادارة امور جامعه انساني و پرورش انسان‎ها باشد. گاهي همة اين مجموعه، حق، و گاهي باطل، و زماني مخلوطي از حق و باطل باشد. اگر همة مجموعه، حق باشد، آن را دين حق، و در غير آن، دين باطل يا التقاطي از حق و باطل نامند.»[16]
در پايان اين بحث، تعريف برگزيدة خود را از دين، با توجه به اين كه عقل و وحي دو راه براي شناخت معارف و احكام الهي يعني دين مي‎باشند، مي‎توان دين حق را چنين تعريف كرد:
«دين، عبارت است از مجموعة معارف اعتقادي و برنامه‎هاي عملي (احكام و اخلاق) كه از طريق عقل و وحي، به بشر ابلاغ شده است.»

ب: ضرورت دين

آيا بشر از اين نظر كه داراي حيات طبيعي و غريزي است، به دين نياز دارد؟
آيا انسان از اين نظر كه داراي حيات فكري و عقلي است، ضد دين است؟
آيا بشر از اين نظر كه زندگي فردي دارد، دين مي‎خواهد؟
آيا انسان از اين نظر كه زندگي اجتماعي دارد، دين مي‎خواهد؟
آيا بشر از اين نظر كه با آفريدگار خود رابطه‎اي آگاهانه و آزادانه دارد، نيازمند دين است؟
آيا انسان براي حيات دنيوي خود، به رهبري دين نيازمند است؟
آيا بشر براي حيات اخروي خود، به رهبري دين نياز دارد؟
و آيا...؟
براي پاسخ به اين پرسش‎ها، بحث را طي نكاتي به هم پيوسته پي‎مي‎گيريم:

دين و هدايت

از مطالعة‌ آيات قرآن به دست مي‎آيد كه دين نوعي هدايت است. چنان كه مي‎فرمايد:
«فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلاخَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ»[17].
اگر از جانب من هدايتي براي شما آمد، پس آن كس كه هدايت مرا پيروي كند، بر آنان بيمي نيست و نه آنان محزون خواهند بود.
نيز در جاي ديگر مي‎فرمايد:
«فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلايَضِلُّ وَ لايَشْقى»[18].
مقصود از هدايت در اين دو آية شريفه كه از آيات مربوط به خلقت حضرت آدم ـ عليه السلام ـ و خروج او از بهشت و هبوط به زمين مي‎باشد، هدايت غريزي و حتي هدايت عقلي نيست، بلكه هدايتي مراد است كه از طريق وحي تشريعي به حضرت آدم ـ عليه السلام ـ و نسل او خواهد رسيد.
در جاي ديگر فرموده است:
«قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً[19] مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ»[20]
بگو به درستي كه پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده است و آن ديني استوار (يعني) آيين حنيف ابراهيم است؛ او از مشركان نبود.
بنابراين، اگر كتاب‎هاي آسماني چون تورات و انجيل و قرآن به عنوان كتاب‎هاي هدايت توصيف شده‎اند، روشن است كه به دليل اين است كه اين كتاب‎ها عقايد و احكام و آداب ديني را در بردارند. دربارة قرآن مي‎فرمايد:
«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ»[21]
ماه رمضان، ماهي كه قرآن، براي راهنمايي مردم، در آن نازل شده است.
و دربارة تورات و انجيل مي‎فرمايد:
«وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنَّاسِ»
قبل از اين، تورات و انجيل را براي هدايت انسان‎ها نازل كرد.
بنابراين، دين، رسالت هدايت بشر را برعهده دارد.

هدايت و اختيار

هدايت ديني بر پاية اختيار استوار است، و چون كه اختيار با عقل و ارادة عقلاني ملازمه دارد. از اين رو، اختيار به عنوان اصلي‎ترين شرط تكليف ديني شناخته شده است، و هم از اين روي است كه موجوداتي كه از عقل و اختيار بهره‎اي ندارند، تكليف ديني ندارند. اين مطلب يعني رابطة هدايت ديني با اختيار، در آيات بسياري از قرآن بيان شده است. دو نمونه از آن‎ها را يادآور مي‎شويم:
1. «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً ـ إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً.»[22]
ما انسان را از نطفة مختلطي آفريديم، و او را مي‎آزماييم، (بدين جهت) او را شنوا و بينا قرار داديم. ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس.
2. «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ».[23]
بگو (آن چه بر من وحي گرديده و من آن را بر شما تلاوت نموده‎ام) حق، از جانب پروردگار شما است؛ پس هر كس مي‎خواهد ايمان آورد، و هر كس مي‎خواهد كافر شود.

هدايت و معرفت

هدايت، شرايط و مقدماتي دارد كه معرفت از مهم‎ترين و اساسي‎ترين آن‎ها است، يعني انسان براي آن كه از هدايت ديني بهره‎مند گردد، بايد از جهان‎بيني استواري برخوردار باشد. اين جهان‎بيني از ابعاد زير تشكيل مي‎گردد:
1. شناخت خدا و صفات جمال و جلال او؛
2. شناخت جهان و هدف از آفرينش؛
3. شناخت انسان و هدف از آفرينش او؛
4. شناخت راه وصول به هدف خلقت؛
5. شناخت شرايط و وسايل لازم براي پيمودن اين راه و شيوة تحصيل آنها؛
6. شناخت موانع و خطرهاي راه و شيوة مبارزه با آنها.
مطالب ياد شده كه با تحليل عقلي نيز قابل اثبات و تبيين است، به روشني از آيات و روايات استفاده مي‎شود؛ زيرا مي‎بينيم كه قرآن كريم در آيات مربوط به بعثت، از تعليم كتاب و حكمت به عنوان يكي از وظايف پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ ياد كرده و مي‎فرمايد:
«يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ»[24]
پيامبر اسلام، آيات الهي را بر مردم تلاوت كرده آنان را تزكيه مي‎نمايد، و كتاب و حكمت را به آنان مي‎آموزد.
نيز آيات قرآن در زمينة دعوت به خداشناسي و شناخت عجايب آفرينش انسان و جهان، و هدف و فرجام آفرينش بسيار است، و وضوح اين مطلب، ما را از ذكر نمونه بي‎نياز مي‎سازد، چنان كه روايات اين باب نيز بسيار است و ما در اين جا تنها به ذكر چند روايت بسنده مي‎كنيم:
1. حديث نبوي معروف كه دانش‎آموزي را يك فريضة ديني و همگاني به شمار آورده و مي‎فرمايد:
«طَلَبُ الْعِلْم فريضةٌ عَلي كُل ملسمٍ»[25]
2. در روايتي از امام صادق ـ عليه السلام ـ محورهاي مهم معرفت به شرح زير بيان شده است:
الف: شناخت خداوند: «أنْ تَعرِفُ رَبُك»؛
ب: شناخت صنع خداوند به ويژه در مورد خلقت انسان: «أن تَعريفُ ما صَنَعُ بِك»؛
ج: شناخت دستورها و برنامه‎هاي الهي: «أن تعرف ما يخرجك من دينك»[26]
3. در روايتي از امام علي ـ عليه السلام ـ كمال دين، به شناخت دين و عمل به آن به شمار آمده، و كسب دانش از بدست آوردن ثروت ضروري‎تر شناخته شده است.[27]
4. در حديثي از امام صادق ـ عليه السلام ـ آمده است: «هر كس عملش بر مبناي بصيرت و آگاهي نباشد، بسان فردي خواهد بود كه از بيراهه مي‎رود، كه هر چه سريع‎تر رود از مقصد دورتر مي‎شود.»[28]

ابزار معرفت

به طور كلي انسان از چهار طريق مي‎تواند به شناخت تكوين و تشريع نايل آيد. اين راه‎ها عبارتند از:

1. طريق حسي، (شناخت حسي):

چشم و گوش از مهم‎ترين ابزارهاي آن است ـ ويژگي‎هايي دارد:
اولاً: جزئي و شخصي است؛
ثانياً: محدود به واقعيت‎هاي مادي است؛
ثالثاً: در محدودة ظواهر پديده‎هاي مادي است، و به ذوات اشياء راهي ندارد.
بنابراين، شناخت حسي ـ هر چند سهم اثر گذار در تحقيق جهان‎بيني دارد و بشر از آن بي‎نياز نيست ـ ولي هرگز نمي‎تواند جهان‎بيني جامع و استواري را براي انسان فراهم سازد.

2. طريق عقلي:

مواد اين نوع شناخت را اصول و قواعد كلي عقلي، و صورت آن را تجزيه و تحليل‎هاي عقلي، تشكيل مي‎دهد. اين معرفت، ويژگي‎هايي دارد كه عبارتند از:
الف: كلي و فراگير است؛
ب: متعلق آن، هستي مطلق اعم از مادي و مجرد است؛
ج: تا حدي به كنه و ذوات اشياء راه مي‎برد، با اين حال قادر بر درك و شناخت مصاديق و جزئيات امور نيست.
با توجه به مطالب گفته شده، نتيجه مي‎گيريم كه: چون پاره‎اي از مصاديق و جزئيات از حوزة معرفت حسي نيز بيرون است؛ بنابراين، معرفت حسي عقلي، نه به طور جداگانه و نه در كنار هم، نيازمندي معرفتي بشر را برآورده نخواهند ساخت، هر چند در اين زمينه سهم بزرگي را ايفا مي‎نمايند، و نظام معرفتي بشر بدون آن دو صورت نمي‎پذيرد.

3. طريق كشف و شهود باطني:

اين نوع شناخت كه از طريق رياضت‎هاي روحي به دست مي‎آيد، و ركن مهم اين راه، رياضت و رعايت يك سلسله برنامه‎هاي عملي است؛ بنابراين، كسب آن بر معرفتي پيشين مبتني است. و از آن جا كه گفتيم عقل و حس در به دست آوردن آن كافي نيستند، بايد از طريق ديگري تحصيل نمود، كه همان طريق وحي است.

4. طريق وحي:

ثبوت اين نوع شناخت هر چند مبتني بر حس و عقل است، ليكن وحي به معرفت حسي و عقلي انسان وسعت و عمق مي‎بخشد؛ زيرا وحي يعني از حقايقي پرده برمي‎دارد كه از شعاع معرفت حسي و عقلي انسان بيرون است. مانند شناخت جزئيات احكام و اخلاق (فروع دين)، و نيز مسايل مربوط به مراحل عاليه خداشناسي استدلالي مانند وحدت حقه، و يا موضوعات مربوط به جهان آخرت.

كمال مطلوب و نياز به دين

بر پاية مطالب گذشته مي‎توانيم بگوييم:
جهان‎بيني ديني، كامل‎ترين نوع جهان‎بيني است كه بشر مي‎تواند به آن دست يازد؛ زيرا بدون داشتن جهان‎بيني ديني، ‌تكامل در حوزة علم و عمل به دست نمي‎آيد و انسان براي تحصيل در كمال علمي و عملي به دين نيازمند است. و علت نيازمندي انسان به دين از آغاز تا پايان، همين دليل است، و براهين و دلايلي كه در متون ديني و كتاب‎هاي فلسفي و كلامي بيان گرديده است، در واقع شرح و تفسير اين علت بنيادين است. همين دليل است كه محقق طوسي، رحمة الله عليه، بعد از نقل كلام فخرالدين رازي دربارة فوايد بعثت پيامبران ـ عليهم السلام ـ گفته است:
«ضَرورةُ وُجُودِ الْأنْبِياءِ لِتَكْميلِ الأشْخَاصِ بِالْعَقَائِدِ الْحَقَّة وَ الْأخْلاقِ الْفَاضِلَةِ وَ الْأفْعَالِ الْمَحْمُودَةِ النَّافِعَةِ لَهُمْ في عَاجِلِهِمْ وَ آجِلِهِمْ، وَ تَكْمِيلِ النُّوعِ بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَي الْخَيْرِ وَ الْفَضِيلَةِ وَ تَسَاعُدِهِمْ فِي الْاُمُورِ الْدّينِيَّةِ وَ سِياسَةِ الْخَارِجِينَ عَنْ جَادَّةِ الْخَيْرِ وَ الصَّلاح... .»[29]
حاصل عبارت ياد شده اين است كه ضرورت نبوت به خاطر تكميل بشر در حيات فردي و اجتماعي او است؛ زيرا افراد بشر در پرتو عقايد حقه و اخلاق پسنديده و كارهاي شايسته به كمال مطلوب دست مي‎يازند، چنان كه كمال حيات اجتماعي انسان نيز، در گرو اين است كه براساس خير و فضيلت، گرد هم آمده، در كارهاي ديني يكديگر را ياري مي‎نمايند، و نيز كساني كه از راه خير و صلاح فاصله مي‎گيرند، با تدبير و سياست ديني ادب شوند.

فلاسفه اسلامي و ضرورت دين

فلاسفة اسلامي، ضرورت دين و نبوت را براساس نيازمندي‎ حيات اجتماعي بشر به قانوني كامل و عادلانه تبيين كرده‎اند، برهان آنان به گونه‎اي كه ابن سينا در كتاب «اشارات» آورده و محقق طوسي ـ رحمة الله عليه ـ در «شرح اشارات» تبيين كرده است، از مقدمات زير تشكيل مي‎گردد:
1. انسان به تنهايي نمي‎تواند به نيازهاي زندگي خود پاسخ گويد، ‌بلكه در حل مشكلات زندگي به مشاركت و همكاري ديگران نياز دارد.
2. در زندگي اجتماعي، براي تعيين حدود وظايف و حقوق افراد، وجود قانون، امري ضروري است.
3. تدوين قانون توسط مردم، زمينه‎ساز نزاع و اختلاف است، و از سوي ديگر چنين قانوني از ضمانت اجرايي لازم برخوردار نيست، زيرا انسان طبعاً از اطاعت ديگران گريزان است.
4. بدين جهت قانون‎گذار بايد از ويژگي‎اي برخوردار باشد كه او را از ديگران ممتاز، ‌زمينه اطاعت از او را مطبوع و معقول سازد.
5. پيامبران الهي ـ عليهم السلام ـ از چنين امتيازي برخوردارند، زيرا آنان با معجزه، دعوي نبوت خود را اثبات مي‎كنند، و اطاعت از آنان كه فرستادگان خداوند ـ كه آفريدگار و پروردگار بشر است ـ به حكم عقل، لازم است.
6. امتياز ديگري كه قوانين آسماني بر قوانين بشري دارد اين است كه دين، عمل به قوانين را امري مقدس مي‎شمارد، و براي عمل به احكام ديني وعدة ثواب، و در برابر مخالفت با آن وعيد عقاب مي‎دهد. و اين امر در التزام افراد به قوانين نقش اثر گذار و تعيين كننده دارد.
7. در دين، ايمان و معرفت خداوند و انجام يك رشته فرايض ديني مقرر گرديده است كه بدون شك التزام جامعه به اين امور نقش مهمي در پايبندي افراد به قوانين اجتماعي و رعايت حقوق ديگران دارد.
8. در نتيجه، قوانين ديني تجلي حكمت، نعمت و رحمت الهي است، و سعادت مادي و معنوي و مصالح دنيوي و اخروي انسان را تأمين مي‎كند.[30]

قاعدة لطف و لزوم دين

متكلمان اسلامي، لزوم دين و تكليف الهي را براساس قاعدة لطف، تبيين كرده‎اند. مفاد قاعدة لطف، در اصطلاح متكلمان عدليه اين است كه به مقتضاي جود و حكمت خداوند، انجام دادن هر آن چه بشر را به هدف آفرينش انسان و وصول به مقام قرب الهي نزديك مي‎سازد، بر خداوند واجب و لازم است. اساس اين قاعدة كلامي را لزوم هماهنگي ميان فعل و فاعل (اصل سنخيت) تشكيل مي‎دهد.
به عبارت ديگر، لازمة كمال در ذات و صفات ذاتي خداوند، كمال در فعل و صفات افعال است. بنابراين، شأن الوهيت و ربوبيت خداوند اقتضا مي‎كند كه هر آن چه بشر را در نيل به غايت مطلوب او كمك مي‎كند، در اختيار او قرار دهد.
براساس اين قاعده، در تبيين لزوم تكليف و شريعت گفته‎اند: تكليف و شريعت از دو نظر براي انسان ماية لطف است. و چون لطف، ضروري است، تكليف و شريعت نيز ضروري خواهند بود اين دو جهت عبارتند از:
1. به حكم عقل، شكر منعم واجب است، چنان كه عدل، انصاف، وفاي به عهد نيز واجب و كارهاي مقابل آن‎ها قبيح و ناروا هستند (تكاليف عقلي).
از سوي ديگر، التزام به عبادات شرعي، در تقويت و تحكيم تكاليف عقلي مزبور مؤثر و كارساز است. بنابراين، تكاليف شرعي نسبت به تكاليف عقلي لطف هستند، و لطف واجب است. پس تكاليف شرعي نيز واجب و ضروري‎اند.
2. علم به پاداش و كيفرهاي اخروي، نقش تأثيرگذار در گرايش انسان به طاعت و دوري از معصيت دارد. و اين آگاهي از طريق حس و عقل به دست نمي‎آيد، بلكه راه آن منحصر در وحي و شريعت آسماني است. بنابراين، از اين نظر نيز، تكليف و دين لطف در حق انسان‎ها، ‌ضروري است.[31]

پی نوشت ها

[1] . اقرب الموارد، ج 1، ص 362؛ مفردات راغب، كلمة دين، مجمع البحرين، ج 6، ص 251؛ مجمع البيان، ج 1، ص 24.
[2] . دكتر توشي هيكو ايزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ترجمة احمد آرام، صص 296ـ283.
[3] . حمد/ 4.
[4] . ماعون/ 1.
[5] . آل عمران/ 19.
[6] . آل عمران/ 83.
[7] . زمر/ 15ـ14.
[8] . زمر/ 3.
[9] . كافرون/ 6.
[10] . يوسف/ 76.
[11] . توبه/ 122.
[12] . نور/ 2.
[13] . در اين باره به كتاب دين پژوهي مرحوم استاد محمدتقي جعفري رجوع شود.
[14] . شرح نهج البلاغه ابن ميثم، ج 1، ص 108.
[15] . الميزان، ج 2، ص 130.
[16] . آيت الله جوادي آملي، شريعت در آينة معرفت، ص 93.
[17] . سوره بقره/ 38.
[18] . سوره طه/ 123.
[19] . «قِيَم» مخفف «قيام» است، و توصيف دين به آن براي اين است كه بفرمايد دين بهترين تأمين كنندة مصالح دنيوي و اخروي انسان است. نيز گفته شده است «قِيَم» وصف به معناي «قِيَم» (قوام بخش) است. الميزان، ج 7، ص 393.
[20] . انعام/ 161.
[21] . بقره/ 185.
[22] . انسان/ 2ـ3.
[23] . كهف/ 29.
[24] . آل عمران/ 164.
[25] . اصول كافي، ج 1، باب اول، حديث 6،2،5،1.
[26] . همان، ح 1، باب النوادر، حديث 11.
[27] . همان، باب 1، ج 4.
[28] . همان، باب من عمل بغير علم، حديث 1.
[29] .تلخيص المحصل، ص 367.
[30] . شرح اشارات، ج 3، صص 374ـ371.
[31] . ارشاد الطالبيي، صص 300ـ298؛ گوهر مراد، ص 353.