درآمد
تامین بودجه و تامین مالی در هر عرصه ای، اگر نقش اصلی را نداشته باشد، یکی از مهمترین مولفه ها در هر فرآیند، پروژه و عرصه ای می باشد؛ چرا که تامین لوازم و ملزومات هر پروژه، نقطه اصلی و کلیدی در مدیریت صحیح و کارآمد آن دارد که بدون تامین صحیح منابع مالی، امکان پیشبرد اهداف از پیش تعیین شده وجود ندارد.بنابراین نقش تامین مالی و سرمایه های مادی در پروژه هایی که برآمده از اهداف و اخلاق اسلامی می باشد غیر قابل انکار می باشد؛ پروژه هایی که برای امور خیریه، عام المنفعه، تحصیل طلاب و.. راه اندازی می شود، بهترین منابع برای تامین مالی این پروژه ها، روش ها و رویکردهایی می باشد که در اندیشه اسلامی از پیش تعیین شده اند و حتی به صورت تفصیلی تر نیز قواعد، ضوابط و احکام آن در مرحله اول در فقه مطرح شده است و در مرحله بعدی در اخلاق اسلامی مورد تاکید قرارگرفته اند. لذا در این نوشتار، به روش ها و الگوهای تامین مالی و منابع مالی که در اندیشه اسلامی سازوکار آن وجود دارد و طراحی شده است اشاره و بحث می شود.
انفال
انفال در اصطلاح فقهی غنائم و موهبت‌های منقول و غیر منقولی از جانب خداوند برای حاکم اسلامی است. این اموال در جهت تقویت اسلام، مصالح مسلمین و امت اسلامی مصرف می‌شود[1]. مطابق آیه 7 سوره مبارکه حشر که می فرماید: « مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ...» و همچنین در آیه 8 می فرماید: « لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ» بنابراین مصارف انفال را باید در این موارد دانست: خداوند، رسول(ص)، خویشاوندان پیامبر(ص)، یتیمان، در راه ماندگان، مساکین، مهاجران تهی دست. بنابراین، بخش قابل ملاحظه ای از منابع تامین مالی اسلامی از طریق انفال فراهم می شود که موارد مصرف آن نیز مشخص می باشد و در یک کلمه، انفال یعنی تمامی املاک و اموال اضافی که مالک خصوصی ندارد و جزو بیت المال محسوب می شود[2].وقف
وقف در اصطلاح عقدی است که نتیجه‌ی آن، ایستایی اصل و رهایی منافع آن است[3]؛ با این توضیح که اصل مال و شی ای که وقف می شود باقی می ماند و در مقابل، ثمرات و منافعی که از آن ناشی می شود را در اموری که واقف مد نظر دارد مصرف می نمایند. منبع اصلی در تامین منابع وقف، مردم هستند که با وقف اموال خود، مقدمه ی فعالیت های مختلفی را فراهم می آورند؛ منبع در وقف مردم هستند و هرچیز مشروعی می تواند در امور معقولانه و شرعی وقف شود و مورد استفاده قراربگیرد؛ موارد مصرف این موقوفات بسیار زیاد هستند و در هر امر خیری می توان این ها را مصرف نمود؛ از امور خیریه، مسجد، تحصیل و تعلیم گرفته تا امور اقتصادی، فرهنگی، تاسیس موسسات خیریه و.. می توانند از جمله موارد مصرف موقوفه باشند.بنابراین، یکی از بهترین منابع برای تامین مالی در اندیشه اسلامی، وقف می باشد که در حال حاضر نیز موسسات، کارخانه ها، زمین های کشاورزی و شرکت های متعددی وجود دارند که موقوفه می باشند و وقف تحصیل دانشجویان، تحقیق، پژوهش و امور خیریه ای از این قبیل شده اند.
قرض الحسنه
از جمله ی دیگر منابع برای تامین مالی در اندیشه اسلامی که معمولا برای تامین مالی افراد حقیقی استفاده می شود، قرض الحسنه می باشد. این که افراد یا نهادهایی، مازاد دارایی خود را به صورت قرض در اختیار نیازمندان به آن سرمایه قراردهند و بدین ترتیب، سرمایه های راکد و غیر ضروری افراد، نیازهای ضروری دیگر افراد را مرتفع می نماید.در مورد واژه قرض الحسنه باید بیان کرد که حَسَن یعنی زیبا و نیکو[4] و قرض نیکو آن است که از مال حلال باشد و آن را با منت گذاردن و اذیت، ضایع نکند[5]؛ چرا که در برخی موارد، فرد در اقدامی خیرخواهانه مبادرت به قرض دادن می نماید ولی بی توجه به نحوه عمل خود، با منت گذاشتن و اذیت کردن، این عمل را ضایع می کند و ارزش آن را می کاهد؛ بنابراین با توجه به این که اساس قرض دادن و قرض الحسنه، خیرخواهی و نوع دوستی می باشد، در این فرآیند، منت گذاشتن و اذیت کردن، به معنای ضایع نمودن کار می باشد که افراد باید به این مولفه دقت داشته باشند.
بنابراین با توجه به سه رویکرد مذکور روشن می شود که در اندیشه اسلامی، برای تامین منابع مالی مورد نیاز، راهکارها و رویکردهای متعدد و قابل ملاحظه ای در نظر گرفته شده است که هر یک، احکام فقهی و حقوقی خاص خود را دارد و از کارکردهای خاصی تبعیت می کنند ولی نکته قابل ملاحظه این است که کثرت این راهکار ها و رویکردها برای تامین منابع مالی به اندازه ای است که می تواند هر نوع نیاز برای فعالیت های خیرخواهانه و انسان دوستانه را پوشش دهد.
علاوه بر راهکارهای مذکور در این پژوهش، روش ها و رویکردهای دیگری نیز وجود دارد که آن ها نیز به عنوان روشهای مهم و اساسی می تواند کارکردهای خوبی در تامین منابع مالی در اندیشه اسلامی داشته باشد؛ زکات، خمس، مالیات و نذورات، از جمله ی دیگر روش هایی می باشد که می توانند در توسعه هر چه بیشتر منابع مالی اسلامی کارکرد داشته باشند.
در پایان این نکته را باید متذکر شد که شاید این نحو از گستردگی در تامین منابع اسلامی، مختص اندیشه اسلامی باشد؛ در اندیشه اسلامی هرچند حلال بودن اموال مصرفی از اهمیت قابل ملاحظه ای برخودار است و هر مال باید در مورد خود مصرف شود ولی راهکارهای تامین مالی در اندیشه اسلامی به اندازه ای از تنوع برخودار است که می تواند هر نیازی را مرتفع نماید.
از جمله ی دیگر منابع برای تامین مالی در اندیشه اسلامی که معمولا برای تامین مالی افراد حقیقی استفاده می شود، قرض الحسنه می باشد. این که افراد یا نهادهایی، مازاد دارایی خود را به صورت قرض در اختیار نیازمندان به آن سرمایه قراردهند و بدین ترتیب، سرمایه های راکد و غیر ضروری افراد، نیازهای ضروری دیگر افراد را مرتفع می نماید.
پی نوشت ها:
پی نوشت ها:
[1] مشکینی، اصطلاحات الفقه، ۱۴۱۹ق، ص۹۳.
[2] محمد زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، دانشگاه علامه طباطبایی، ویراست 2 (تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۹۴)، ص188.
[3] محقق حلی، شرایع الاسلام، چاپ نجف، ۱۳۸۹ه، ج۲، ص۴۴۲.
[4] قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، ماده «حسن»، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ ش، ج۲، ص۱۳۵.
[5] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، انتشارات ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ ش، ج۲، ص۱۳۶.
