حال سوال این است که آیا می توان نسبت به یک چهره شناخته شده، دست به افشاگری زد؟ آیا تفاوتی بین یک چهره شناخته شده و یک فرد معمولی وجود دارد؟ آیا صرف چهره بودن، مجوز بر ملا کردن رازهای شخصی یک نفر می تواند باشد؟
پاسخ به این سوال از حیث قانونی، کار ساده ای نیست. حتی در محاکم و دادگاه های جهانی نیز تصور واحدی از حریم خصوصیِ چهره های مشهور و حدود تعرض به این حریم وجود ندارد. آراء مختلفی که در محاکم قضایی در کشورهای مختلف با موضوع نقض یا عدم نقض حریم خصوصی چهره های عمومی صادر شده است شاهدی بر این مدعاست.[1] اما صرف نظر از مباحث حقوقی و قانونی مصطلح، نکته مورد نظر این نوشتار، بیان دیدگاه متعالی دین مبین اسلام نسبت به حریم خصوصی افراد است. بحث حریم خصوصی، ارتباط کاملا پر رنگی با آبروی افراد دارد؛ به عبارت دیگر، معمولا آنجایی بحث از حریم خصوصی افراد و نقض آن به میان می آید که فرد، نسبت به آن حریم حساس بوده و به نوعی، نقض آن حریم را نقض آبروی خود می داند. انتشار عکس های خانوادگی، اسرار شخصی و مانند آنها نقض حریم افراد و بازی با آبروی آنها محسوب می شود. در این مقال، بحث در مورد ایران اسلامی و افشاگری در مورد چهره های شناخته شدۀ مسلمان است. آیا دین مبین اسلام، افشاگری و تعرض به حریم خصوصی و ریختن آبروی دیگران را به صرف مشهور بودن! تجویز کرده است؟!
لزوم حفظ آبرو و حریم شخصی توسط خود اشخاص
در آموزه های دین اسلام، «حرمتِ حیثیت و آبروی مؤمن همانند حرمتِ جان و مال او» دانسته شده[2] و بر حفظ آن تاکید شده است. همچنین تاکید شده که « هیچ‌وقت به کاری که باعث بدنامی و لطمه زدن به حیثیت تو می‌شود اقدام مکن».[3] قبل از هر چیز، لازم است تاکید شود که چهره های مشهور، خواسته یا ناخواسته، خود را در معرض مشاهده و کنکاوی عموم مردم قرار داده اند و وظیفه ایشان در حفظ آبرو و حرمت خویش، به مراتب سنگین تر از بقیه مردم است. از همین رو، افراد سرشناس بایستی بیشتر از بقیه، مواظب رفتارهای خود باشند و از انجام اعمالی که به نوعی امکان سوء استفاده از آنها وجود دارد، به شدّت پرهیز کنند. به عنوان نمونه، سیاست مدار، بازیگر، ورزشکار یا هر چهره مشهور دیگری که در مهمانی ها و یا مثلا در خارج از کشور، رفتارهای نا متعارف از خود بروز می دهد بیش از همه، خود، به آبرو و حریم شخصی اش، بی احترامی می کند و این از نگاه دین اسلام، امری کاملا مذموم به شمار می رود.لزوم حفظ آبرو و حریم شخصی افراد توسط دیگران
همانگونه که بیان شد، حفظ حریم و آبروی افراد در گام اول بر عهدۀ خود ایشان است؛ اما این امر، موجب نفی وظیفۀ دیگران در حفظ آبرو و حریم خصوصی افراد نمی شود. ما در جامعه ای اسلامی زندگی می کنیم و حریم مسلمانان – اعم از چهره های سرشناس و مردم عادی – دارای حرمت است و همگان بایستی نسبت به حفظ حریم یکدیگر، تمام تلاش خود را بکار گیرند چرا که « وقتی آبرو ریخت و بی‌ارزش شد دیگر جمع‌آوری و جبران آن دشوار خواهد بود».[4]در روایات بزرگان دین، از آبرو ریزی و فاش کردن اسرار دیگران به شدت نهی شده و عواقب سنگینی برای هر دو جهان فرد خاطی بیان شده است؛ از جمله نبی مکرم اسلام (ص) می فرمایند: « هر کس برای عیب‌جویی و فاش کردن اسرار برادر دینی‌اش قدم بردارد اولین قدم او ورود به جهنم خواهد بود! و خداوند اسرار و عیوب او را نزد همة خلایق فاش و علنی خواهد ساخت.»[5] در روایتی دیگر از امام جعفر صادق (ع) آمده است: « هرکس داستانی نقل کند و قصدش ظاهر ساختن بدی‌ها و ریختن آبروی مؤمنی باشد و بخواهد او را از چشم مردم بیندازد خداوند متعال ولایت خود را از او برمی‌دارد و ولایت شیطان را جایگزین آن می‌نماید.»[6]
روایات فوق و ده ها آیه و روایت دیگر، دالّ بر ضرورت حفظ آبروی برادران و خواهران مسلمان است و البته در هیچ سندی، چهره شناخته شده بودن! استثناء نشده است؛ به عبارت دیگر، آموزه های دینی، بر حفظ حرمت و آبروی دیگران در جامعه اسلامی و نهی از تعرض به حریم شخصی ایشان و مذمت افشاگری و راز گشایی نسبت به زندگی مردم دلالت دارد.
استثناء در حفظ آبرو و حریم خصوصی دیگران؟!
هماهنگونه که بیان شد، دین مبین اسلام، مؤکداً بر حفظ آبرو و حریم شخصی مردم اصرار داشته و نقض این حریم و ریختن آبروی افراد با عنوان افشاگری یا هر عنوان دیگری به شدت نهی کرده است؛ اما سوال دیگری مطرح می شود که آیا این قاعدۀ کلی، استثنایی هم دارد؟با مراجعه به منابع دینی (مخصوصا موارد جواز غیبت) می توان استثناء هایی برای این مورد (به عنوان نمونه) برشمرد:
- اگر انسان برای احقاق حقوق خود و دادخواهی نزد کسی که می تواند حقوق او را بگیرد، دست به افشاگری بزند و در حد ضرورت، رازهایی را از زندگی شخصی فرد یا افرادی بیان کند، اشکال ندارد.
- افشاگری در مورد کسی که به صورت علنی به فسق و فجور می پردازد اشکال ندارد. کما اینکه امام صادق (ع)می فرماید: «هرگاه فاسق به فسق خود تظاهر نماید احترامی ندارد وغیبت او جایز است».[7]
- اگر مسلمانى با کسى در خصوص معامله اى یا شناخت شخص دیگرى مشورت کند، و طرف مشورت، عیبى از شخص مى داند که اگر نگوید معامله صورت مى گیرد و مسلمان به ضرر مى افتد یا این که امرى محقق مى شود که مشورت کننده لطمه جبران ناپذیرى مى بیند، ذکر عیب [و بیان نکاتی از حریم خصوصی دیگران] مانعى ندارد.[8]
- به طور کلى هر موردى که مصلحت غیبت کردن [و افشای نکته ای از حریم خصوصی]، از مفسده هتک احترام مؤمن بیشتر باشد، مانند شهادت دادن در مواردى که لازم است. (البته لازم به یادآوری است – همانگونه که در صدر این نوشتار بیان شد حرمت آبروی مومن مانند جان و مال او محترم است و نباید به دلائل واهی دست به آبرو ریزی و باصطلاح افشاگری زد)
جمع بندی
حفظ آبرو و حریم خصوصی افراد، از نگاه آموزه های متعالی دین مبین اسلام، بسیار با اهمیت بوده و در این زمینه، تفاوتی بین اشخاص عادی جامعه و چهره های مشهور و سر شناس وجود ندارد؛ از همین رو در گام اول، خود اشخاص و در گام بعد، تک تک آحاد جامعه موظف و مکلّفند که در حفظ حریم دیگران و مواظبت بر آبروی ایشان، کمال سعی و کوشش خود را به کار گیرند و به بهانه های واهی، از افشاگری و آبرو ریزی نسبت به دیگران، به شدّت پرهیز نمایند.پی نوشت:
[1] . رک: امیر مقامی، نادیا عطاران؛ موازنه افشای حریم خصوصی خانوادگی چهره های مشهور در رسانه ها و آزادی بیان در رویه نهادهای قضایی، مطالعات حقوق عمومی دوره 49 تابستان 1398 شماره2.
[2] . قال رسول الله (ص): اِنَّ حُرمَةَ عِرض المُؤمِنِ کَحُرمَةِ دمِهِ و مالِهِ. (لئالی الاخبار، ج ٥، ص ٢٢٦)
[3] . قال علی (ع): لاتَفَعَلْ ما یَشینُ العِرضَ والاِسم. (فهرست غرر، ص ٢٤٢)
[4] . قال الصادق (ع): اذا رَقَّ العِرضُ اُستُصعِبَ جَمْعُه. (اعلام‌الدین، ص ٣٠٣)
[5] . قال رسول الله (ص): مَن مَشی فی عَیبِ اَخیهِ و کَشْفِ عَورَتِهِ کانَت اوّلُ خُطوَةٍ خَطاها وَضَعَها فی‌جَهَنّم! وَ کَشَف اللهُ عَوَرَتَهُ عُلی رُؤوسِ الخَلائِقِ. (لئالی‌الاخبار، ج ٥، ص ٢٤١)
[6] . قال الصادق (ع): مَن رَوی مُؤْمِنٍ رِوایَةً یُریُدبِها شَینَهُ وَ حَدْمَ مُروُءَ تِهِ لِیَسقُطَ مِن أَعیُنِ النّاسِ، اَخرَجَهُ اللهُ عَزَّ وجَلَّ مِن وِلایَتِهِ الی وِلایَةِ الشّیطانِ. (ثواب و عقاب‌الاعمال، ص ٥٤٧)
[7] . وسایل الشیعه، ج 8، ص605.
[8] . آیت الله سید عبدالحسین دستغیب، گناهان کبیره، ج 2، ص 281.
