احساس نیاز به قدرت بی همتا سبب شده است تا انسان‌ها آرامش حقیقی و کامل خود را در پناه آوردن به دین و مذهب بجویند. همه ادیان به گونه ای به این احساس عام بشری پاسخ می دهند و به پیروان خود، آرامش خاطر و رضایت درونی می بخشند.
انسان هرگاه به گرفتاری دچار می شود، احساس اتکا به قدرت بی پایان خداوند در او به شدت افزایش می یابد. پس ناآگاهانه به نیرویی توانا متوسل میشود و از او یاری میخواهد. هرچه این گرفتاری شدیدتر باشد، این احساس در انسان قوی تر خواهد بود. برای این حالت نیز خداوند عباراتی را آموزش میدهد و خود او وعده می دهد که آن را مستجاب می کند: ادعونی أستجب لکم؛ «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم». خواندن خداوند بر اساس نیاز و آنچه در سینه داریم را دعا و نیایش گوییم.
یاد ده ما را سخنهای دقیق ... که تو را رحم آورد آن ای رفیق
در لغت، معانی گوناگونی برای دعا آورده اند، از قبیل «رغبت و توجه»، «نام بردن و ندا کردن» «فراخواندن»، «پرستش» و «درخواست حضور». از بررسی کاربرد موارد فوق چنین برمی آید که آنچه در لغت، قدر جامع معانی دعا به شمار می آید، توجه و رغبت است که بر حسب قراین و موارد گوناگون، مصداق های خاصی می یابد. دعا در اصطلاح متشرعه (دینداران)، عبارت است از: «توجه به خداوند، راز و نیاز کردن و ارتباط با او، و اعراض از غیر او و استمداد از او»؛ به سخن دیگر، ارتباط روحی و معنوی، رو آوردن به آفریدگار عالم و ماورای ظواهر، اظهار عجز و بندگی و درخواست نیاز از پیشگاه بی نیاز.
اثر دعا و نیایش: ترویج و تبلیغ فرهنگ دینی، به ویژه اسلام، و تقویت انسان با داروهای معنوی و دینی، به ویژه دعا و نیایش، می تواند انسان ناآشنا یا کم آشنا با خدا را از نازیباییها، مشکل تنهایی و پیامدهای ناگوار روانی و اجتماعی آن نجات دهد و پایه های ساحت شناختی و اعتقادی اهل دعا را استوارتر و زیباتر کند.
دعا، افزون بر آثار فردی (عبادی، تربیتی، عملی و روانی)، آثار رفتاری - اجتماعی نیز دارد که به برخی آثار کلی آن اشاره می کنیم
1. ایجاد آرامش روحی و احساس حیات در ساحت قلبی و رفتاری: ای مولای من، به یاد تو قلبم زنده است و با مناجات با تو درد خود را ساکن و بی اثر می کنم؛
٢. ایجاد امید و توکل در زندگی: تو پناه من هستی، هنگامی که راه‌های مختلف با گستردگی خود مرا حیران می کند و زمین به پهناوری خود بر من تنگ می گردد، و اگر رحمت تو نباشد، به یقین من از هلاک شدگان هستم؛
3. دعا به عنوان یکی از عوامل تغییر قضای الهی و ارزیابی آن در راستای بحث «بداء» در آموزه های اسلامی: پروردگارا، عمر مرا طولانی گردان، رزق مرا وسیع کن، جسم مرا سالم بدار، و مرا به آرزویم برسان. اگر از سیه بختان هستم، مرا از شمار آنان محو کن و نام مرا در ردیف سعادتمندان بنویس. به راستی که تو در کتاب نازل شده بر پیامبرت فرمودهای: «خداوند آنچه را بخواهد، محو می کند، و أم الکتاب نزد اوست»؛
4. نقش دعا در ساحت رفتار (کاهش جرمها) در کنار توجه به کمال مطلق در ساحت شناختی: دعا در جلوگیری از رخدادهای ناشی از نبود اعتدال روانی در افراد جامعه، و کاهش جرمها و انحراف های اجتماعی تأثیر فراوان دارد. امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید: قطع نظر از اثر دعا برای رسیدن به کمال مطلق، برای اداره کشور کمک می کند... آنها که آدم می کشند، اهل این معانی نیستند. اگر اهل این معانی بودند، نمی کردند. تربیت جامعه به همین چیزهاست. به همین ادعیه است که از خدا و پیغمبر و ائمه وارد شده است. تمام ادعیه ای که در لسان او [پیامبر و ائمه مسلمین واقع شده است، تمام این ادعیه درعین حالی که دعوت به معنویات است، از راه دعوت معنویات تمام مسائل مسلمین اصلاح می شود. دعا، خواسته یا ناخواسته، افزون بر اینکه بر فعالیتهای فردی تأثیر می گذارد، اثرش بر تعاملات اجتماعی نیز انکارناشدنی است. در ماه هایی که در آن به دعا و عبادت بیشتر توجه می شود، جامعه از نظر سلامت اخلاقی در سطح مطلوب تری قرار می گیرد؛ مانند ماههای رمضان، محرم و صفر. به عبارتی، توجه افراد جامعه به دعا در برهه ای از زمان و در منطقه ای خاص، سبب دگرگونی های مثبتی در آن مناطق می شود.
برخی پزشکان بر این باورند که در بسیاری موارد، دعا در بهبودی حال بیمار مؤثر بوده است. بنابراین باید دعا را یکی از شیوه های مؤثر در درمان بیماران دانست. در مورد بسیاری از مردم، دعا برای درمان بیماری های روانی بسیار مؤثر است و در نتیجه، سلامت بدنی و جسمی آنها را در پی دارد. افراد مذهبی می پذیرند هر پیشامدی که در زندگی آنها رخ می دهد، بازتابی از مشیت الهی است.
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص 335-331،انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391
