در سیره زندگانی زیبای امام زین العابدین علیه السلام زیبایی‌های شگرفی میبینیم؛ از قبیل اینکه ایشان از راهی که می گذشت، هرگاه در میان جاده به کلوخی برمی خورد، از مرکب خویش پیاده می شد و آن را از وسط راه برمی داشت و آن گاه سوار می شد و به راه خود ادامه میداد.
زدودن موانع راه، پر کردن چاله‌های خیابان، رفع سد معبرها و دهها کار خدماتی دیگر، کارهای شایسته ای است که زیبنده رفتار اجتماعی مسلمان به شمار می آید. ابن یمین گوید:
سود دنیا و دین اگر خواهی ... مایه هر دوشان نکوکاری است
راحت بندگان حق جستن ... عین تقوا و زهد و دین داری است
راحت بندگان حق جستن ... عین تقوا و زهد و دین داری است
قدرت گویایی و شنوایی دو نعمت بزرگ الهی است که سهم مهمی در ایجاد ارتباط‌های انسانی دارد، و برای داشتن روابطی سالم، زیبا و سودمند، نیازمند آنیم؛ ولی اگر با شیوه درست از آنها استفاده نکنیم، می توانند روابط انسانی را متزلزل، مشکوک، نازیبا و حتی شکننده سازند. اینکه چه بشنویم، چگونه بشنویم، چه پاسخ دهیم، چه چیزها را بازتاب ندهیم و..، دارای ادب و آداب مهم و حیاتی است که اسلام پیروانش را بدان توجه داده است. در یکی از دعاهای اسلامی می خوانیم: اللهم متعنا بأسماعنا وأبصارنا و قونا؛ «خدایا، ما را از گوشها و چشم ها و نیرویمان برخوردار و بهره مند بگردان».
در اسلام، حسن توجه و ابراز علاقه، نشانه ادب و تربیت اجتماعی، و بها دادن به موقعیت انسانی مخاطب و گوینده به شمار می آید. رسول خدا به سخنان دیگران گوش میداد، و حتی برای بیماردلان و کسانی که بر اساس اغراض شوم، حرفهایی می زدند، دو گوش شنوا بود؛ تاحدی که آنان به ستوه می آمدند و از روی طنز می گفتند: او گوش است». خداوند دستور می دهد به آنان بگو اگر گوش هم هست، برای شما گوش خوبی است، به خدا ایمان، و به حرفهای مؤمنان باور دارد. صائب تبریزی گوید:
نیست درمان مردم کج بحث را جز خامشی .. ماهی لب بسته، خون در دل کند قلاب را
در مکتب اهل بیت علیهم السلام ، خوب گوش دادن به همه سخنان، اعم از اینکه مخاطب گوینده باشد یا استاد یا نصیحت گر و یا درد دل کننده، مهم است. در برابر گوینده، بریدن حرف دیگری شیوهای ناپسند و دلیل کم ظرفیتی و بی ادبی است. در سیرة اخلاقی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم و مجلس آن حضرت آمده است: «کسی که سخن می گفت، به او گوش میدادند تا سخنش به پایان برسد». درباره حضرت رضا علیه السلام، از ابراهیم بن عباس روایت است که: «آن حضرت را هرگز ندیدم که سخن کسی را قطع کند، مگر آنکه آن شخص از سخن خویش فارغ شود».
مرحوم شهید ثانی در منیة المرید، به صورت مبسوط به خوب گوش دادن سخن استاد و معلم در سیره گفتار و رفتاری معصومان علیهم السلام پرداخته، و اساسأ به آداب و وظایف ویژه شاگرد اختصاص داده است. امام سجاد نیز درباره حق نصیحت گر بر نصیحت شونده می فرماید: وحق الناصح أن تلین له جناک وتصغی الیه یسمعک؛ «حق ناصح (بر تو) آن است که بال تواضع خویش را برای او نرم سازی و به سخن او گوش فرا دهی».
امام علی علیه السلام این روحیه زیبا و ستودنی را در برابر درد دل کننده چنین توصیف می کند: «از بزرگواری و آقایی است که انسان برای گوش سپردن به ناله دردمند، شکیبایی داشته باشد».
البته شریعت اسلامی از سوی دیگر به گوینده مسلمان نیز یادآور می شود: گوینده، کمتر از شنونده، خسته و ملول می شود. پس هیچیک از هم نشینانت را (با پرحرفی) خسته مکن».
از آداب اجتماعی مربوط به گوش دادن در اسلام، رعایت اذن و اجازه است. اگر کسانی با هم صحبت می کنند و مایل نیستند کس دیگری سخنانشان را حضوری، تلفنی یا به نحو دیگر بشنود، نباید به صورت فضولی به آن گوش دهد. گوش نشستن و استراق سمع، از آداب زشت اجتماعی است که گاهی مفاسد و پیامدهای ناخوشایندی به دنبال دارد و کننده آن در قیامت نیز کیفر می بیند. امام صادق می فرماید: «کسی که به سخن گروهی گوش دهد، در حالی که آنان، آن را خوش نداشته باشند، روز قیامت، در گوشهایش سرب گداخته ریخته می شود».
از آداب اسلامی در معاشرت این است که در مجالس عمومی، از سخن گفتن در گوشی و به اصطلاح، پچ پچ کردن، جز در موارد ضروری بپرهیزیم. در جمعی که افراد مختلف حضور دارند، اگر دو نفر با هم به طور خصوصی و در گوشی صحبت کنند، طبعا این کار سبب رنجش دیگران می شود و برایشان سؤال انگیز است که «چرا می خواهند مطالبی را از آنان پنهان دارند و ایشان را نامحرم و بیگانه میدانند؟»
قرآن کریم درباره نجوا و سخن در گوشی، توصیه هایی دارد که آنها را در آیات متعدد مطرح کرده است. در بعضی آیات، به طور کلی سفارش می کند در سخنان در گوشی و نجواهایتان، تقوا را رعایت کنید و توجه داشته باشید خداوند، سخنان محرمانه شما را می شنود. در بعضی آیات، نجواهای خلاف مصلحت را منع کرده، و مردم را از ارتکاب آن برحذر می دارد. اگرچه نجوا، خودبه خود و به طور مطلق، ارزش منفی دارد - چون باعث سوءظن، نگرانی و اندوه می شود. در مواردی که مصلحت محتوایی آن بیشتر باشد، نجوا را در حالت ضرورت و با انگیزه های صحیح مجاز دانسته است: «در بسیاری از نجواهاشان خیر و صلاحی نیست؛ مگر آنان که پنهانی مردم را به دادن صدقه یا انجام کارهای نیک یا اصلاح میان مردم فرمان دهند، و کسی که برای خدا و در طلب رضای او چنین کند، پاداش بزرگی به او می دهم».
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص491-386، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391
