جهان طبیعت، اثر هنری خداست، و همه چیز جهان، زیبایی است. شناخت و درک ما از طبیعت نیز باید جنبه زیباشناسانه بیابد. جمال، در متن وجود و چهره هستی پخش شده است، و گاه در یک لحظه، روح انسان با روح هستی رابطه برقرار می کند، و این دو، جذب یکدیگر می شوند، و زیبایی در حس انسان جای می گیرد و خود را به خود می کشد؛ آن گاه شاهد رفتارهای زیبا خواهیم بود؛ چنان که زیبایی طبیعت مدتها به عنوان محرک نیرومند هنر به شمار می رفته، و تاکنون نیز ارزش خود را در این عرصه حفظ کرده است. فلیسین شاله درباره جایگاه شناخت زیبایی و وظایف ما در برابر طبیعت و زندگی می نویسد:
شناخت زیبایی، می تواند ذوق زیبادوستی را تقویت کرده، و زیبایی را در اشکال مختلف خود در نظر شخص دارای ارزش و مقام نماید. کسی که جذبه و زیبایی اشیا و موجودات را تشخیص میدهد، طبیعت را هم دوست داشته، و بهتر از دیگران وظایف خود را درباره عالم طبیعت و موجوداتی که در آن زندگی می نمایند، انجام خواهد داد و نسبت به آنان حق شناس خواهد بود. این شخص می تواند عظمت زندگی شرافتمندانه، علو فداکاری های جوانمردانه و زیبایی تقوا و فضیلت را تشخیص داده، و تقدیر نماید.
جهان هستی و سامان جهان، نه تنها خوب و زیباست، بلکه خوب ترین و زیباترین است، و در تعبیرات دین، از عالم خلقت با عنوان «نظام احسن و اتقن» یاد میشود. از این رو، افزون بر نگره معرفتی و استفاده بهینه، در عرصه حفاظت نیز باید نگاه ویژه داشت، و به قول نیکلای سیلایف، اقدامات ما در جهت نگهداری طبیعت نیز باید «زیبایی شناسانه» باشد.
از آنجا که رفتارهای زیبا در گرو نگره های زیباشناختی به طبیعت قرار دارد، با توجه به مکتب قرآن، به برخی دستاوردهای شناختی - رفتاری انسان دین دار اشاره می کنیم؛ زیرا وی در ارتباط با طبیعت، نوعی ارتباط با خالق را تجربه می کند که نگره او را به جهان مادی، متعالی و ویژه می گرداند؛ از جمله:
١. هدفمند رفتار می کند؛ چون وقایع طبیعی را پوچ و باطل و بیهدف نمیداند:
٢. دنیا را محل تلاش، کار و بهره برداری صحیح میداند؛
٣. در رفتار با طبیعت، زیبایی‌های طبیعت و امکانات موجود در دنیا را شایسته دل بستگی نمیداند؛ زیرا آن را موقت، و در مقایسه با زیبایی های آخرت ناچیز میشمارد؛
۴. مراقب اظهار نظرها و رفتارهای خود است؛ زیرا نازیبایی ها و بلایای طبیعی را عامل امتحان و تکامل میداند؛
۵. در مصیبت‌ها مواظب رفتارش است؛ زیرا میداند هیچ مصیبتی رخ نمیدهد، مگر آنکه قضای الهی آن را از پیش مقدر کرده باشدۀ
۶ در برابر رویدادهای طبیعی ناآرام نشده، از او رفتار ناپسند دیده نمی شود؛ زیرا می داند چه بسا رویدادهای نازیبا و ناخوشایند که خیر باشد و چه بسا امور دوست داشتنی که شرند؛
7. نازیبایی‌ها، مشکلات و سختیها را قرین و مقدمه آسایش، گشایش و رفتارهای زیبا می داند، و همواره امیدوار است؛
۸ نیایش و دعا را در رویدادهای جهان مؤثر میداند: وقال ربکم ادعونی أستجب لکم أمن یجیب المضطر إذا دعاه ویکشف السوء؛
9. ثروت و امکانات مادی را به خودی خود زیبا آفرین رفتار، و عامل خوشبختی نمیداند: فلا تعجبک أموالهم ولا أولادهم إنما یرید الله لیعذبهم بها فی الحیاة الدنیا وتزهق أنفسهم وهم کافرون؛
نگاه زیباگرایانه به حوادث طبیعی
نگاه به آن روی سکه طبیعت نیز می تواند زیبایی معنوی را به زندگی برگرداند. افزون بر زیبایی های ظاهری طبیعت، از حوادث ناگوار نیز می توان در تحول بخشی زندگی بهره گرفت. موفق کسی است که در حد توان، با تدبیر و رفتار متناسب با طبیعت، آن را رام خود کند. اقبال لاهوری گوید:مسلمانی که داند رمز دین را ... نساید پیش غیر الله جبین را
اگر گردون به کام او نگردد ... به کام خود بگرداند زمین را
اگر گردون به کام او نگردد ... به کام خود بگرداند زمین را
نگاه عبرت گیر از تمام حوادث و حتی ناملایمات، نگاه زیباگرایانه و حکمت آموز است؛ زیرا جهان سر به سر حکمت و عبرت است و چنان که رودکی گوید: «زمانه را چو نکو بنگری همه پند است». در شعری منسوب به او آمده است:
به روز تجربه روزگار بهره بگیر .. که بهر دفع حوادث تو را به کار آید
پس از فاجعه سونامی و کشته شدن هزاران نفر، در خبرهای روز مطبوعاتی آمده بود که مردم سریلانکا بیشتر به عبادتگاه ها می روند و در مراسم مذهبی شرکت می کنند. شبکه تلویزیونی الجزیره گزارش داد که مسلمانان معتقدند کشته شدن هزاران نفر در این فاجعه، عقوبتی الهی بود، و با دعا به درگاه خداوند می توان از این فجایع در امان ماند. مردم دیگر ادیان نیز دیدگاه های مشابهی دارند. بعضی بوداییها که به معابد روی آوردند، معتقدند طبیعت بر آنها خشم گرفته است. با این حال، عبادتگاهها در سریلانکا به مکانی برای تجمع آسیب دیدگان از سونامی، و ارائه کمکهای مردمی به آنها تبدیل شده است، و پیروان همه ادیان، کمک به نیازمندان را بخشی از آموزه های دین خود می دانند. در این میان، افراد دین دار، به علت اعتقاداتشان، بسیار بهتر از دیگران این فاجعه را تحمل می کنند. نظامی گوید:
چو بد کردی مباش ایمن ز آفات ... که واجب شد طبیعت را مکافات
سپهر آیینه عدل است، شاید ... که هرچه از تو بیند وا نماید
سپهر آیینه عدل است، شاید ... که هرچه از تو بیند وا نماید
اگرچه دینداران به دلیل باورهای مذهبی، افزون بر توجه به قوانین اجتماعی، خود را در برابر طبیعت مسئول، و در مقابل خدای طبیعت پاسخگو می دانند، ارتباط معرفتی بهینه و حفاظتی با طبیعت باید برای بی دینان نیز مهم باشد؛ زیرا هرچه داریم از برکت وجود اوست! اول از همه آب که خودمان لقب مایه حیات را به آن دادهایم، و بعد هم گیاهانی که به طور مستقیم و غیرمستقیم از آنها تغذیه می کنیم، یعنی با خودمان گیاهان را می خوریم، یا اول حیوانات حلال گوشت زحمت خوردنش را می کشند، و بعد ما از شیر و گوشت آنها بهره مند می شویم. درختان هم که به رایگان اکسیژن تولید می کنند تا بلکه ما آدمها خفه نشویم. آسمان مهربان هم که منشأ برف و باران است، و زمین هم که خودش را انداخته زیر پای ما و هرچه هم لگدش می کنیم، صدایش در نمی آید. البته گاهی اوقات سرفه اش می گیرد و زلزله ای راه می افتد، ولی اگر این سرفه ها را هم نکند که می ترکد، و همه بنی بشر یک جا نابود می شوند.
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص546-540، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391
