ماهی قرمز چگونه در سفره ی عید ماندگار شد؟

ماهی قرمز در سفره هفت سین

برپایی سفره هفت‌سین یکی از این آیین‌های زیبایی‌ست که مردمان هر گوشه از این سرزمین پهناور، با ذوق و سلیقه خود آن را می‌چینند و در هنگام لحظه تحویل سال، در کنار آن می‌نشینند. امروزه در ایران، سبزه، سماق، سمنو، سیب، سرکه، سیر و سنجد که همگی خوراکی و با منشاء گیاهی هستند، از اجزای ثابت و نمادین هفت‌سین به شمار می‌روند.

اما افزون بر «هفت‌سین» نامبرده، «سفره نوروزی» یا «سفره هفت‌سین» اجزای دیگری نیز دارد. برخی دیگر از پیوست‌های سفره هفت‌سین همچون آیینه و آب، شمع، سکه، ماهی قرمز، نان، سبزی، شیرینی، تخم‌مرغ رنگ کرده و گل سنبل (شب بو) و کتاب و... هریک به‌نوبه خود بر زیبایی این «خوان نوروزی» می‌افزایند و مردم آن‌ها را به‌عنوان نماد بر سر سفره می‌گذارند (1).

تصویری از سفره هفت‌سین مرسوم در ایران

یکی از این نمادها، ماهی قرمز است. بسیاری از مردم، ماهی قرمز را نماد نوروز میدانند. به‌گونه‌ای که سال‌هاست تنگ ماهی بر سر سفره هفت‌سین، جای خودش را در خانه‌های ایرانیان بازکرده است. ولی نظرات گوناگونی بر سر قرار دادن ماهی بر سر سفره عید وجود دارد. عده‌ای آن را فرهنگی نادرست می‌دانند.

عده ای به بهانه‌های گوناگون مدافع آن هستند، اما چرا نباید ماهی قرمز خرید؟ ده‌ها دلیل برای این کار وجود دارد که در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

ایرانی نبودن این سنت، محیط‌زیست و بیماری‌های ناشی از آن و درست نبودن نفس خرید ماهی از موضوعات موردبحث ماست (2).

منشأ اعتقاد به ماهی قرمز

تحقیقات کارشناسان نشان می‌دهد که در کتاب «نوروزنامه» خیام نیشابوری، کتاب «نوروز» آقای دکتر علی بلوکباشی و جشن نوروز آقای دکتر حسین آذران و کتاب «آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز» آقای دکتر محمود روح‌الامینی و کتاب‌های متعدد دیگر؛ و همچنین در سفرنامه‌های برجای مانده، اثری از ماهی در سفره هفت‌سین دیده نشده است (3).

درباره‌ فلسفه نهادن ماهی قرمز بر سر سفره هفت‌سین، دلایل گوناگونی را برشمرده‌اند؛ اما به نظر میرسد ماهی قرمز، نماد برج «حوت» یا «برج ماهی» در «گاه‌شماری هجری شمسی بُرجی» است. که سال‌ها به‌طور غیر رسمی در ایران رواج داشت و در سال 1289 هجری خورشیدی، طبق ماده 3 محاسبات عمومی (مطابق دوم حوت 1289) دوره دوم مجلس شورای ملی، تقویم رسمی ایران شد و تا سال 1304 که گاه‌شماری هجری خورشیدی فعلی جایگزین آن شد، رسمیت داشت و در افغانستان هنوز متداول است (1).

برج حوت از برج‌های دوازده‌گانه خورشیدی به همراه صورت فلکی مرتبط به آن

در میان ده‌ها سند و مدرکی که در قالب نوروزنامه، سفرنامه و نقاشی از سده‌های گذشته درباره نوروز به دستمان رسیده است، هیچ‌کدام اشاره‌ای به ماهی قرمز نداشته‌اند. آن‌هم درحالی‌که در برخی موارد سایر اجزای هفت‌سین را با دقت تشریح کرده‌اند. در این میان تابلویی که کمال‌الملک از هفت‌سین دوره قاجاری ترسیم کرد، نزدیک‌ترین سند است.

با وجود این، هیچ‌کدام نتوانسته‌اند توضیح بدهند خوردن ماهی چه ارتباطی دارد با نگه‌داشتن ماهی قرمز سر سفره؟ همچنین حیوانات بسیاری در اساطیر ایران جایگاه برجسته‌تری از ماهی قرمز دارند؛ اما چگونه از میان آن‌همه، ماهی قرمز را باید با نوروز مرتبط کرد؟

سنت ماهی قرمز کمتر از یک سده پیش از چین و به شیوه‌ای تحریفی وارد ایران شد؛ یعنی گویا آنان در لحظه سال‌تحویلشان، ماهی را رها می‌کردند و ما آن را زندانی می‌کنیم. منتقدان در پاسخ به این بخش هم مدعی می‌شوند که ماهی قرمز از ایران به چین رفت و در آنجا به‌صورت اصلاح نژاد شده، زنده مورداستفاده تزئینی قرار گرفت. بازهم اگر این ادعا درست باشد، خودش اشاره‌کرده که ماهی قرمز در چین اصلاح نژاد شد تا به‌صورت تزئینی مورداستفاده قرار بگیرد.

هیچ مدرکی نشان نمی‌دهد که ماهی قرمز پیش از رفتن به چین (اگر واقعاً از ایران به آنجا رفته باشد)، استفاده تزئینی به‌صورت زنده داشته است. به هر ترتیب، در این چندساله هیچ‌کدام از منتقدان نتوانسته‌اند کوچک‌ترین مدرکی درباره حضور تزئینی ماهی قرمز در سفره هفت‌سین ایران در طول تاریخ ارائه دهند. با وجود این در برابر جنبشی که خواهان تحریم خرید ماهی قرمز است، با طرح اتهاماتی واهی و بی‌اساس همچون «اینان مخالف نوروز و سنن ایرانی هستند و از ماهی قرمز شروع کرده‌اند» تلاش می‌کنند تا پوششی بگذارند بر ناتوانی خودشان در پاسخ دادن به این موضوع (2).

در این میان، توجه به این نکات در پرهیز از خرید ماهی قرمز عید ضروری به نظر می‌رسد:

1.ماهی‌های قرمز از نوع تهاجمی هستند و رها کردن آن‌ها بعد از مراسم عید در رودخانه‌ها سبب می‌شود تا ماهی قرمز تخم نوزاد ماهی‌های دیگر را بخورند و از جمعیت آن‌ها کاسته شود.

2.عامل انتقال بیماری هستند. پزشکان درباره بیماری‌های پوستی ناشی از تماس با فضولات ماهی قرمز بارها هشدار داده‌اند.

3.خریدن ماهی، یک عمل غیراخلاقی. اسارت گرفتن ماهی در یک تنگ محدود، بی‌آنکه بدانیم شرایط مناسب برای نگهداری ماهی قرمز چیست، سبب شده تا هرسال حدود 7 میلیون قطعه ماهی قرمز بمیرند. که این عمل، بسیار غیراخلاقی است!

استدلال‌های نادرست از یک تجارت سیاه

هرساله تاجران بسیاری از فروش ماهی قرمز سود کلان به جیب می‌زنند.

از همه این‌ها اندوه ‌بارتر، توجیهاتی است که برخی در برابر این استدلال‌ها بیان می‌کنند: عده‌ای، آن ‌چنان حق ‌به ‌جانب جمله‌ی «مگر جان انسان‌ها در این دنیا ارزشی دارد که جان ماهی ارزش داشته باشد؟» را بیان می‌کنند که گویی ماهی‌ها مقصر مرگ انسان‌ها هستند! عده‌ای دیگر اشاره می‌کنند که «گیرم بتوان جلوی خرید ماهی قرمز را گرفت؛ بااین‌همه گاو و گوسفند و حتی ماهی خوراکی که روزانه کشته می‌شوند تا از آن‌ها تغذیه کنیم چه می‌توان کرد؟ آیا آن‌ها گناه ندارند؟»

در اینجا نیز بین دو مبحث خلط کرده‌اند: درحالی‌که کشتن ماهی خوراکی و دیگر جانوران حلال‌گوشت، برای تغذیه است و نیاز بدن به مواد پروتئینی را تأمین می‌کند (هرچند سرانه‌ی آن نیز نیاز به کاهش دارد)، خرید ماهی قرمز هیچ سودی به‌جز فرو نشاندن حس همه‌چیز خواهِ انسان ندارد. بد نیست بدانیم برخی هم می‌گویند با نخریدن ماهی قرمز، عده‌ای محل درآمد و کسب‌وکارشان را از دست می‌دهند.

خرید و فروش حیوانات زنده و تزئینی، بخشی از تجارت سیاه است که به بهای جان میلیون‌ها جاندار زنده تمام می‌شود. قرار نیست به بهای اسارت یا کشتن آن‌ها، ما انسان‌ها، به خواسته‌های سیری‌ناپذیرمان برسیم. همچنین اشاره می‌کنند به اینکه ماهی قرمز و برخی از گونه‌های حیوانی دیگر که در خانه‌ها نگهداری می‌شوند، جزو گونه‌های تزئینی هستند که نمی‌توانند در طبیعت زنده بمانند و باید آنان را در خانه نگه داشت.

بسیاری از والدین علاقه کودکان را دلیل خرید ماهی قرمز می‌دانند

یکی از اصلی‌ترین دلایل خرید ماهی قرمز، علاقه کودکان به این موجود است که حتی اگر پدر و مادر‌ها هم چندان میلی به این کار نداشته باشند، با اصرار کودکانشان تن به آن می‌دهند. خرید ماهی قرمز برای کودکان، دقیقاً تداعی‌کننده خرید تنقلات زیان‌باری است که پزشکان بار‌ها درباره مصرف آن‌ها هشدار داده‌اند؛ اما پدر و مادرانی که ساکت کردن فرزندانشان را به توضیح دادن و قانع کردن آن‌ها ترجیح می‌دهند، تسلیم این اصرار‌ها می‌شوند.

درواقع شکل‌گیری الگوهای رفتار شهروندی، از محیط خانه آغاز می‌شود و این محیط، بهترین مکان برای آموزش رفتارهای درست زیست‌محیطی و حفظ حقوق حیوانات به کودکان است.

خرید ماهی قرمز و در پی آن مرگ سالانه چند میلیون قطعه از این موجود زیبا، نمودی از بی‌توجهی ما به محیط‌زیست و دخالت ما در آسیب رساندن به آن است(4).

نظرگاه دینی و آیینی

حیوان آزاری در فرهنگ، مذهب و سنت ایرانی بسیار نکوهیده است. در سنت و مذهب زرتشتی ایران، احترام به حیوانات اهمیت بسیاری داشته است. حتی پس از ورود اسلام در فرهنگ ایرانی، حیوانات بسیار محترم و مقدس بودند. و به‌ این ‌علت نباید حیوانات آزار ببینند.

درگذشته، رسم بر این بود که ماهی‌ها را از حوض‌های بزرگ و رودخانه‌هایی اطراف شهر سر سفره می‌آوردند و سپس رهایش می‌کردند. این رفتار تمهیدی بود تا ماهی‌ها آزار نبینند که البته این روش هم یک بدعت تلطیف شده است؛ زیرا باورهای اعتقادی و سنتی ایرانی‌ها ضد آزار هرموجودی است (5).

پی نوشها: