البته نکته بسیار مهم که نباید فراموش شود این است که این روش همواره باید با رعایت شرایط و ضوابط خاص خود به کار گرفته شود. در غیر این صورت این روش آسیب‌زا خواهد بود. به‌عنوان‌مثال در موارد زیر، سرزنش با آسیب همراه خواهد بود و توصیه مؤکد به ترک آن است:
1-اگر در به‌کارگیری از سرزنش زیاده‌روی شود، قطعاً با آسیب همراه خواهد بود؛ زیرا باعث افزایش لجاجت کودک می‌گردد. حضرت علی علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: الإفراط فی الملامة یشب نار اللجاجة. زیاده‌روی در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را برافروزد.[2]
همچنین در احادیث دیگر آمده است: من کثر لؤمه کثر عاره. کسی که سرزنش او بسیار شود، عیب و ننگ او بسیار گردد.[3]
همچنین زیاده‌روی در سرزنش باعث ازبین‌رفتن ارزش و اعتبار این روش می‌شود و کودک به آن عادت می‌نماید. در این صورت عملاً سرزنش کردن نه‌تنها هیچ فایده‌ای نخواهد داشت، بلکه با آسیب همراه خواهد بود و والدین نمی‌توانند از این طریق به تربیت درستی در مورد فرزند برسند.
حضرت علی علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: ...و إیاک أن تکرّر العتب فإنّ ذلک یغری بالذّنب و یهوّن العتب. بپرهیز از اینکه عتاب و سرزنش را تکرار کنی که این کار شخص نکوهش شده را بر گناه حریص گرداند و عتاب و سرزنش را سبک و بی‌ارزش کند.[4]
در حدیث فوق حضرت علی علیه‌السلام صراحتاً بیان فرموده‌اند که زیاده‌روی در سرزنش موجب بی‌ارزش شدن آن می‌شود. زیاده‌روی در سرزنش همچنین باعث افزایش کینه میان مربی و متربی می‌شود که در محیط خانواده والدین مربی و کودک متربی می‌باشد. در نتیجه افزایش سرزنش موجب ایجاد حس تنفر نسبت به والدین از سوی فرزندان می‌شود و این بسیار خطرناک خواهد بود؛ زیرا اگر کودکان رابطه عاطفی و احساسی مناسب و توأم با محبت، با والدین خود نداشته باشند، دیگر به نصایح و صحبت‌های آن‌ها گوش نخواهند داد و آن‌ها را به‌مثابه دشمن خود خواهند دید. قطعاً کودک نه‌تنها با دشمن خود همراه و همگام نخواهد شد بلکه خود را برای جنگ با او آماده می‌کند.
حضرت علی علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: لا تکثرنّ العتاب فإنّه یورث الضّغنة و یدعو إلی البغضاء و استعتب لمن رجوت إعتابه. عتاب و سرزنش را بسیار مکن که کینه به بار آورد و به دشمنی انجامد و رضایت و خوشنودی بجوی از کسی که امید داری که از تو درگذرد.[5]
2-اگر میزان سرزنش متناسب با خطای کودک نباشد، در این صورت سرزنش کردن با آسیب همراه خواهد بود.
حضرت علی علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: رب ملوم و لا ذنب له. بسا نکوهیده و سرزنش شده‌ای که در حقیقت، گناهی ندارد.[6]
همچنین در احادیث آمده است: إذا عاتبت فاستبق. هرگاه عتاب و سرزنش کنی، (راهی را برای آشتی) باقی بگذار (و مبالغه در ملامت مکن).[7]
3-اگر کودکِ سرزنش شده نسبت به خطای خود، ناآگاه باشد، در این صورت قطعاً سرزنش با آسیب تربیتی همراه خواهد بود. درواقع منظور زمانی است که کودک اصلاً نمی‌داند به خاطر کدام رفتار یا کدام گفتارش سرزنش شده است؛ زیرا این موجب ایجاد دشمنی بین والدین و فرزندان می‌شود.
حضرت علی علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: لا تُعَاتِبِ الْجَاهِلَ فَیمْقُتَک وَ عَاتِبِ الْعَاقِلَ یحْبِبْک. نادان را عتاب نکن که دشمنت گردد و عاقل و دانا را عتاب کن تا دوستت بدارد.[8]
4-اگر هم‌زمان از سرزنش و تنبیه‌های دیگر استفاده شود.
حضرت علی علیه‌السلام در این مورد می‌فرمایند: إعادة التّقریع أشدّ من مضض الضّرب. سرزنش کردن سخت‌تر است از درد کتک زدن.[9]
اگر یک یا چند تنبیه دیگر به سرزنش اضافه شود، موجب ایجاد حس نفرت و خشم در فرد می‌شود و اثر مطلوبی به همراه نخواهد داشت.
در نتیجه اگرچه ملامت و سرزنش یکی از روش‌های مهم و سازنده تربیتی است و ائمه معصومین نیز از سرزنش به‌عنوان روش تربیتی بهره برده‌اند و حتی حضرت علی علیه‌السلام برای تربیت امت خویش از این روش استفاده نموده‌اند، اما به دلیل حساسیت این روش تربیتی، باید دقت کنیم که از این روش درست و به هنگام و بجا و با رعایت اصول و ضوابط آن استفاده کنیم؛ زیرا در غیر این صورت، نه‌تنها این روش تأثیر مثبتی در فرایند تربیت فرزند ندارد بلکه با آسیب‌ها و مخاطرات جدی همراه خواهد بود.[10]
اگر درست و بجا کودک را سرزنش نکنیم ...
سرزنش بیشترین آسیب را به عزت‌نفس و احساس ارزشمندی کودک می‌رساند. سرزنش پس از یک اشتباه هیچ تأثیری بر آن اشتباه یا احتمال کم شدن اشتباه‌های بعدی ندارد و تنها باعث کاهش جسارت و ایجاد احساس گناه و بی‌لیاقتی و عدم اعتمادبه‌نفس، در کودک می‌شود و آسیب‌های جدی را برای او به همراه خواهد داشت. حقیقت مطلب این است که والدین با سرزنش کودک، تنها کمی از ناراحتی خود می‌کاهند و به خود آرامش می‌دهند، درحالی‌که حجمی انبوه از احساسات بد را به روح و روان کودک خود وارد می‌کنند. اگر آینده روشنی را برای فرزندتان می‌خواهید، عزت‌نفس را به او هدیه دهید.[11]متأسفانه اغلب والدین به‌واسطه‌ی عدم آگاهی، فرزندان خود را با سرزنش بزرگ می‌کنند. استفاده کردن از کلماتی مانند بی‌عرضه، تنبل، شلخته، دست‌وپا چلفتی، خنگ، بی‌شعور، بی‌مسئولیت، تو هیچی نمی‌شی، به‌جز خرابکاری کار دیگری بلد نیستی، بکن‌نکن‌ها، برو و نروها، بخور و نخورها، بشین و نشین‌ها و امرونهی‌های مکرر، در حقیقت امنیت خاطر و آرامش را از کودک می‌گیرد و در عوض به او استرس و اضطراب هدیه می‌کند. متأسفانه بیشتر پدر و مادرها ناخواسته فرزندان خود را در چنین فضای مسموم و منفی و سرشار از تنش قرار می‌دهند. بسیاری از زنان و مردان بزرگ‌سال، وقتی به خاطرات گذشته خود رجوع می‌کنند، متأسفانه فشارهای روانی بسیاری را از دوران کودکی خود به یاد می‌آورند؛ اضطرابِ نمره، امتحان، نارضایتی پدر، خطای سهوی، کار اشتباه و احساس گناه حاصل از آن‌ها. مهم‌ترین آسیب تخریبیِ سرزنش کردن؛ کاهش اعتمادبه‌نفس کودکان است. هر چقدر اعتمادبه‌نفس کودک پایین‌تر باشد امید و آرزوهای او بیشتر دچار خلل و نقصان می‌شود و حتی این دسته از کودکان در برقراری ارتباط با دیگران معمولاً مشکل دارند و در بزرگ‌سالی به این باور خواهند رسید که نمی‌توانند هیچ کاری را صحیح و درست انجام دهند. درواقع با سرکوب اعتمادبه‌نفس در فردی که سرزنش شده است، خودباوری او نیز روبه‌زوال می‌رود و کم‌کم باعث به وجود آمدن حس خودکم‌بینی و حقارت در کودک می‌گردد. کودکانی که مدام اعتمادبه‌نفسشان کاهش می‌یابد، در مقابل خواسته‌های دیگران جرئت نه گفتن را هم از دست می‌دهند و آینده‌ای پرخطر در انتظار آن‌ها خواهد بود.[12]
حس حقارت و سرزنش مداوم
اگر کودک یا نوجوان را مورد سرزنش قرار دهیم و مدام از او عیب‌جویی کنیم یا او را مورد تمسخر قرار دهیم، کودک یا نوجوان احساس حقارت می‌کند و دچار عدم اعتمادبه‌نفس می‌شود و از دست زدن به هر کاری هراس خواهد داشت. این‌گونه افراد در تصمیم‌گیری، انتخاب هدف و قبول مسئولیت دچار شک و نگرانی و اضطراب می‌شوند. بهترین راه برقراری رابطه انسانی، همدلی و همفکری در محیط خانه است، نه سرزنش کردن و خجالت دادن. اگرچه یافتن راه‌حل بسیاری از مسائل به‌فوریت امکان‌پذیر نیست، لیکن برقراری رابطه خوب بین والدین و فرزندان می‌تواند بهترین نقطه آغاز باشد. به کودک یا نوجوان باید یاد داد که انسان گاهی اشتباه می‌کند و این کاملاً طبیعی است و باید از اشتباهش درس بگیرد؛ اما فراموش نکنید اگر آبروی فرزند برده شود و عزت‌نفس او مخدوش گردد، دیگر جبران یک قلب شکسته بسیار دشوار است و با دست خود همه پل‌های پشت سر، خراب خواهد شد.[13]پی‌نوشت
[1] - غررالحکم و درر الکلم، ص 491[2] - غررالحکم و دررالکلم، ص 94
[3] - غررالحکم و دررالکلم، ص 615
[4] - غررالحکم و دررالکلم، ص 259
[5] - غررالحکم و دررالکلم، ص 764
[6] - غررالحکم و دررالکلم، ص 383
[7] - غررالحکم و دررالکلم، ص 281
[8] - تصنیف غررالحکم و درر الکلم ص 74
[9] - غررالحکم و دررالکلم، ص 76
[10] - با استفاده از مقاله تبیین مهم‌ترین روش‌های عاطفی آسیب‌زا در تربیت، با تکیه‌بر آیات قرآن کریم و احادیث ائمه علیهم‌السلام، علی حسین زاده، هاجر قاسمی گورتی
[11] - به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر ۶۸۱۲۸۰۴
[12] - سرزنش و تحقیر کودک، نویسنده: افشین طباطبایی، به نقل از سایت دکتر طباطبایی
[13] - اصولی که ازنظر روان‌پزشکی والدین باید رعایت کنند، نویسنده: پروفسور محمدحسین سلطان‌زاده، به نقل از سایت پروفسور سلطان‌زاده
