مراقبت‌های درمانی پرستار از بیمار مانند: دادن داروهای تجویز شده، پانسمان و زخمبندی، کنترل وضعیت بیماری، برطرف کردن علت درد بیمار و یا تخفیف آن، تزریقات و کمک‌های اولیه ای که در مورد فرد آسیب دیده انجام می‌گیرد، و سایر فعالیت‌هایی که اساسا به منظور بازیابی سلامت بیمار ارائه می‌شود، بعدی دیگر از فعالیت‌های مؤثر و مفید پرستاری است.

این گونه مراقبت‌ها در صدر اسلام، بخصوص در جنگ‌ها، توسط پرستاران حرفه ای با شیوه‌هایی که در آن زمان معمول و متداول بوده انجام می‌گرفته است. علاوه بر این، در تاریخ زندگی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت فاطمه زهراء (سلام الله علیها) این گونه پرستاری‌ها مشاهده می‌شود.

بنابر آنچه در تاریخ آمده است، بسیاری از زنان پرستار در جنگ‌ها شرکت می‌جسته، به پرستاری از مجروحان و مداوای آنان می‌پرداخته اند. محقق اندیشمند، سید جعفر مرتضی عاملی در کتاب ارزشمند «الآداب الطبیه» در این باب سخن گفته است.(1) این گونه پرستاری گاه در پشت جبهه و گاهی بعد از جنگ، در خیمه ای که به این مناسبت در مسجد برپا می‌شده، انجام می‌گرفته است.

در تاریخ جنگ احد آمده است که بعد از جنگ، مردم در مسجد آتش روشن می‌کرده و پارچه‌هایی داغ می‌کردند و با شیوه‌های مخصوص آن زمان به مداوای مجروحان می‌پرداختند. اگاه نیز شخص پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، پرستاری و مراقبت از مجروحان را به عهده می‌گرفتند.(2)

«سعد بن معاذ»، یکی از اصحاب فداکار پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) که در جنگ احد، جراحت شدیدی برداشته بود، تحت مراقبت درمانی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار گرفت و آن حضرت به شیوه داغ نهادن بر زخم که از شیوه‌‌های معمول آن زمان بوده است به مداوای او پرداختند.(3)

بانوی بزرگ اسلام، فاطمه در جنگ احد به درمان زخم‌های پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پرداخت و چون خون زخمها بند نمی‌آمد، قطعه حصیری را سوزانده و خاکستر آن را روی زخم گزاردند تا خون بند آمد.(4)

نگرشی اسلامی‌ به فرهنگ پرستاری

از دیگر ابعاد پرستاری، مراقبت‌های توانبخشی است که به جانبازان و معلولان و اساسا کسانی که عضوی را از دست داده اند یا عضوی از کار افتاده دارند کمک می‌کند تا فعالیت‌های خود را در حد امکان بازیابند و یا از توانایی‌های موجود خود به بهترین وجه استفاده کنند.

در خصوص این گونه مراقبت‌ها سفارش‌هایی از رهبران معصوم رسیده است که نمایانگر ارزش جاوید و اخروی آن است. پیش از این گذشت که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) صلى الله علیه وسلم یاری کسانی را که ناتوانی جسمی‌دارند، موجب یاری خداوند شمردند. همچنین در فرمان حکومتی امیر مؤمنان علیه السلام به مالک اشتر، سردار بزرگ اسلام و والی و حاکم مصر در زمان آن حضرت، توجه داشتن به کسانی که بر اثر بیماری، معلولیت و از کار افتادن نیروی بدنی و قطع عضو، توان جسمی‌خود را از دست داده اند، در ردیف مسئولیت‌های مهم حکومت قرار گرفته است.

استقلال بخشیدن به بیمار

«زمانی چنین تصور می‌شد که بهتر است پرستاران مراقبت‌های کامل فردی را برای بیماران انجام دهند. در صورتی که امروزه کارکنان بهداشت معتقدند که بهترین مراقبت آن است که به بیماران کمک کنند که تا حد امکان مستقل شوند و شخصأ و هر چه بیشتر در مواظبت از خود سهیم باشند. بسیاری از بیماران از کمکی که به خود می‌رسانند و از سهمی ‌که در پیشرفت سریع به سوی بهبود دارند راضی و خشنودند و ممکن است بتوانند بر معلولیت‌های شدید با غرور فراوان غلبه کنند. پرستاری که از روی دلسوزی بیمورد، کلیه مواظبت‌های پرستاری یک بیمار را خود انجام می‌دهد و او را به مواظبت پرستاران متکی می‌سازد، بهبود وی را به تأخیر می‌اندازد.»(5)

بال‌های شکوفایی

روح اتکای به خود از اموری است که در رشد و شکوفایی جانبازان و معلولان تأثیر قوی و فراوان دارد و می‌تواند شخص را در مقابل مشکلات مقاوم سازد، تا در نتیجه بر بسیاری از ناتوانی‌ها و معلولیت‌ها فایق آید و احساس ضعف، ناامیدی، افسردگی، و وابستگی را زدوده، امید، نشاط، و روح استقلال و پویایی را به دست آورد. از این رو کسی که بار خود را به دوش دیگران بیندازد و کاری را که خود می‌تواند انجام دهد به عهده دیگران بگذارد، از دیدگاه اسلام، ملعون و دور از رحمت الهی و بی نصیب از رشد و کمال شمرده شده است. در این باره به سخنی از پیامبر گرامی ‌اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) می‌نگریم: «ملعون من القى کله على الناس» کسی که بار خود را به دوش دیگران بیندازد ملعون و دور از رحمت خداوند است. توصیه و تأکید بر حفظ استقلال شخصی در اسلام به درجه ای است که آدمی ‌‌در انجام عباداتی همچون نماز، حج و... که به فعالیت جسمی ‌هم نیازمند است، تا جایی که خود توان انجام آن را دارد، نمی‌تواند از دیگران کمک بگیرد.

بر اساس آنچه که گفته شد باید کسانی را که دارای معلولیت‌های جسمی‌هستند به حرکت و فعالیت و انجام کارهای روزمره تشویق کرد، تا به نتایج مطلوبی که ذکر شد نائل شوند و به رشد شکوفایی دست یابند.

مراقبت‌های حمایتی

مراقبت‌های حمایتی، مراقبت‌هایی است که هدف اصلی آن تأمین آسودگی روانی بیمار است. بعضی اوقات پرستار بیمار را از نظر روانی حمایت میکند. بنابراین می‌توان گفت پرستاری یعنی مراقبت کردن. مراقبت بسیار بیش از انجام مواظبتهای درمانی، توانبخشی، و یا پیشگیری است و باید تا آنجا پیش رود که نمایانگر علاقه و نگرانی پرستار نسبت به سلامت بیمار به عنوان یک فرد باشد. پرستاری در حقیقت پرستاری نیست، مگر مراقبت با علاقه انجام شود. گاه پرستار تنها با در آغوش گرفتن بیمار و یا با لبخندی، آرامش فوق العاده ای به او می‌دهد. این عمل ساده پرستاری، مراقبت حمایتی است.

رابطه با بیمار باید همانند رابطه با کودکان سرشار از مهر و عطوفت باشد؛ چرا که بیمار بر اثر ناتوانی خود را در موضع ضعف مشاهده می‌کند و بیش از دیگران نیازمند این مهرورزی‌هاست. تجربه نشان داده است که اگر بیماران به افرادی که از آن‌ها مراقبت می‌کنند اعتماد داشته باشند، برای رهایی از درد به اقدامات کمتری احتیاج دارند تا بیمارانی که به مراقبت کنندگان خود اعتماد ندارند. هنگامی‌که اعتماد در بین نباشد هیچ اقدامی‌ سودمند و مؤثر نمی‌افتد. همچنین تجربه نشان داده است وقتی بیمار احساس کند که به سلامت او اهمیت داده می‌شود و مورد توجه افراد گروه پرستاری است تسکین درد وی آسانتر است.

بنابراین از آن جا که یکی از مهمترین و اصلی ترین نیازهای بیمار، نیازهای عاطفی و روحی است؛ مراقبت‌های حمایتی، بخش مهمی‌ از وظایف پرستار را تشکیل می‌دهد و نقش تعیین کننده‌ای در بهبود حال بیمار خواهد داشت. روایاتی که از پیشوایان دین به ما رسیده است، بر این گونه حمایت‌ها همچون: تلطف و مهربانی، تنها نگذاردن بیمار، مجالست، گفتگو، احوال پرسی، انس و الفت، همدردی، دعا و امیدوار ساختن بیمار به زندگی.

پی‌نوشت‌ها:
1- الآداب الطبیه، ص ۱۵۷ - ۱۶۰
2- مغازی، ج ۱، ص ۲۴۸.
3- مغازی، ج ۱، ص ۵۲۵
4- بحارالأنوار، ج ۲۰، ص ۳۱.
5- مهارت‌های اساسی در مراقبت‌های پرستاری، ص ۱۱.

منبع: نگرش اسلامی‌به: فرهنگ پرستاری، اکبر اسدی،صص76-70، مرکز تحقیقات اسلامی‌جانبازان، قم، چاپ دوم، 1375