توليد علم در انديشه باقرالعلوم

نويسنده: محمود مهدي پور

در مقاله حاضر نويسنده با تبيين اصطلاح توليد علم، به بررسي شرايط و مباني آن پرداخته و رهنمودهاي امام باقر(علیه السلام) را در اين زمينه واكاوي كرده است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

يكم: لقب باقرالعلوم(علیه السلام)

عنوان «باقرالعلوم» لقبي است كه به صورت هاي گوناگون در مورد پنجمين امام شيعه به كار رفته است:
- باقرالعلم.
- باقرالعلوم.
- باقر علم الدين.
- باقر علم النبيين.
- باقر علم الله و رسوله.
- باقر علم الاولين و الآخرين.
اين لقب، در آغاز از سوي پيامبر گرامي(صلّی الله علیه و آله و سلّم) قبل از ميلاد امام پنجم، به ايشان داده شده و به عنوان يك نشانه و ويژگي امام به صحابي جليل القدر جابربن عبدالله انصاري گفته شده است. در برخي روايات آمده كه امام پنجم در تورات هم با همين لقب شناخته شده اند.(1)
برداشت ها از اين واژه، متفاوت است:
- گاهي باقر را به معناي گسترش دهنده علوم معني كرده اند.(2)
- گاهي از واژه باقر، گستردگي علم و دانش و تبحر آن بزرگوار را فهميده اند.(3)
- گاهي اظهار دانش و آشكارسازي آن را معادل مفهوم باقر گرفته اند.(4)
در اينكه امام پنجم(علیه السّلام) كانون نشر معارف الهي و چشمه فياض علوم انبيائي بوده، ترديدي وجود ندارد. جابر بن عبدالله انصاري كه حامل پيام و سلام پيامبر براي اين پيشواي بزرگوار شيعه بوده و در بزرگسالي به شاگردي اين امام خردسال افتخار مي كند. او بارها گفته است:
«يا باقر، يا باقر، يا باقر! اشهد بالله انك قد اوتيت الحكم صبيا(5) اي باقر، اي باقر، اي باقر! سوگند به خدا كه از كودكي، خداوند به تو دانش و حكمت داده است.»
جابر، با محاسن سپيد به محضر اين امام بزرگوار مشرف مي شد و معارف فراوان مي آموخت و برخي دانسته هاي خويش را تكميل و اصلاح مي كرد.(6)

دوم: توليد علم

افراد و جوامع نسبت به دانش ها، پنج حالت دارند:
1- توليدكننده دانش اند.
2- مصرف كننده دانش اند.
3- توزيع كننده علم اند.
4- از علوم و دانش ها بي خبر و محرومند.
5- تباه كننده علم اند.
دنياي اسلام در شرايط كنوني نياز فراوان دارد تا از حالت مصرف كنندگي و احيانا ترجمه، اقتباس و توزيع علوم به مرحله توليد و تكميل علوم و دانش راه يابد. تأمين اين نياز فرهنگي برعهده حوزه و دانشگاه و نظام هاي آموزشي دنياي اسلام است.
بيماري هاي معرفتي، اخلاقي و اجتماعي فراواني وجود دارد كه مانع دست يابي امت اسلامي به علوم و دانش هاي گوناگون شده است.
حوزه ها و دانشگاه ها به عنوان دو كانون مهم نشر و آموزش علوم، هر دو با اين بيماري ها مواجه هستند. اگر علوم را به دو بخش «علوم الهي» و «علوم بشري» تقسيم كنيم؛ اين پنج نوع برخورد در هر دو بخش آموزش سنتي و آموزش مدرن وجود دارد.
اداره بهتر دين و دنياي جوامع اسلامي و تأمين زندگي ايده آل و الهي، به مواضع و عملكرد حوزه و دانشگاه نسبت به علوم الهي و بشري بستگي دارد. عزت و استقلال جامعه اسلامي در گرو «توليد»، «ذخيره سازي»، «توزيع» و بهره گيري درست از «علم و دانش» است. بدون ترديد توليد و ذخيره سازي و انتقال و توزيع نور و انرژي مهمترين اقدام و پاسخگوي اصلي ترين نياز جوامع بشري است. علم و دانش، ارزشمندترين گوهر جهان هستي است كه از طريق دقت در دو كتاب تكوين و تشريع، در اختيار انسان ها قرار مي گيرد. امروز توليد، ذخيره سازي، انتقال و گسترش علم و اطلاعات، گرانبهاترين و بهترين سرمايه كشورهاست.
اگر نيازهاي جوامع بشري به سه بخش مهم «نيازهاي فرهنگي»، «نيازهاي امنيتي- دفاعي» و «نيازهاي اقتصادي» تقسيم شود؛ فرد و جامعه اي قله كمال را فتح مي كند كه در تأمين تمام نيازها موفق باشد. امام باقر(علیه السّلام) فرموده است:
«الكمال كل الكمال، التفقه في الدين و الصبر علي النائبه و تقدير المعيشه(7)؛ كمال اوج كمال در سه چيز نهفته است:
1. تفقه و فهم عميق دين؛
2. صبوري در برابر حوادث و مشكلات؛
3. سنجش و برنامه ريزي در تأمين نيازهاي زندگي.»

سوم: قلمرو دانش هاي باقري

حضرت باقرالعلوم(علیه السّلام) در چه رشته ها و گرايش هاي علمي داراي آگاهي و مقام دانشوري بود؟ آيا آن بزرگوار فقط در زمينه هاي اعتقادي، اخلاقي، فقهي، سياسي، تاريخي و... داراي دانش و تخصص بود يا فراتر از علوم انساني و طبيعي، در ديگر ميادين نيز تك سوار ميدان محسوب مي شد؟
ديدگاه شيعه، علم امام را محدود به زمينه اي خاص نمي داند و دانش معصومان(علیهم السّلام) را شعبه و شعله اي از خورشيد انوار الهي مي شناسد. علوم باقر آل محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) ازگستردگي فراوان برخورداراست كه به چند مورد آن اشاره مي شود:
1. محمدبن مسلم، شاگرد برجسته آن بزرگوار، بازگو كرده است كه حضرت فرمود: «انا علمنا منطق الطير و اوتينا من كل شيء(8)؛ به ما زبان پرندگان را آموخته اند و از همه چيز به ما داده اند (همچنان كه سليمان پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) از آن برخوردار بود).»
2. سماعه بن مهران گفته است:
پيري از اصحاب ما مي گفت: رفتيم كه به محضر امام باقر(علیه السّلام) برسيم، وقتي وارد دهليز خانه شديم، صداي قرائت حزين و اندوهباري به زبان سرياني شنيديم كه مي خواند و گريه مي كرد؛ به طوري كه برخي همراهان به گريه افتادند.(9)
3. موسي بن اكيل نميري گفته است: درب خانه امام پنجم رفتيم كه اجازه ورود بگيريم، صداي غم انگيزي كه به زبان عبري چيزي را تلاوت مي كرد، شنيديم. بر ايشان وارد شديم و درمورد صدا پرسش كرديم. حضرت فرمود: «مناجات ايليا را به ياد آوردم و از آن گريه ام گرفت.»(01)
4. در مناقب آل ابيطالب آمده است:
آن قدر معارف در زمينه علوم قرآني، علوم مربوط به عقايد و كلام، دانش هاي مربوط به فتوا و احكام و حلال و حرام از محضر امام باقر(علیه السّلام) صادر شده كه (تا آن روز) از هيچ كدام از فرزندان امام حسن و امام حسين(علیه السّلام) نقل نشده است.(11)
5. محمدبن مسلم مي گويد:
سي هزار حديث از آن بزرگوار فراگرفتم و مطلب پرسيدم.(21)
برخي صحابه نبوي، چهره هاي برجسته تابعين، چون: جابربن يزيد جعفي و كيسان سجستاني و بزرگان فقهاي اهل سنت، چون: ابن مبارك، زهري، اوزاعي، ابوحنيفه، مالك، شافعي و زيادبن منذر نهدي از محضر آن بزرگوار احكام و معارف ديني آموخته و نقل كرده اند.(31)

چهارم: توليد علم و عزت

كسي كه به عزت و اقتدار امت اسلامي و حتي زندگي شرافتمندانه خويش مي انديشد، نمي تواند نسبت به توليد علم و دانش بي تفاوت باشد، «علم» زيربناي استقلال فرهنگي، اقتصادي و سياسي كشورهاست و چه زيباست كه شعار عزت را كسي در جامعه مسلمانان مطرح كند كه با پشتوانه علمي آن راممكن و دست يافتني سازد.
نويسنده مكارم الاخلاق از قول امام صادق(علیه السّلام) نقل كرده كه بر نگين انگشتر ابوجعفر «امام باقر(علیه السّلام)» جمله «العزه لله» مكتوب بود.(41)
در برخي نقل ها، عبارت انگشتر امام كامل تر نقل شده و «العزه لله جميعاً» آمده است.(51)
برخي، نقش نگين انگشتر امام را «القوه لله جميعاً» دانسته اند كه باز نشان مي دهد عزت و قوت، خاستگاهي واحد دارد.
در هر صورت، امام باقر(علیه السّلام) كه به عزت خويش و عزت امت اسلامي مي انديشد و همه را در سايه عزت الهي و نيروي او مقدور مي داند، با توليد، توزيع و تعميق هرچه بيشتر دانش ها، و پرورش شاگردان فراوان، زمينه هاي عزت و اقتدار امت اسلامي را فراهم مي سازد.
شيخ طوسي(قدس سره) در كتاب رجال خويش، 264 نفر مرد و زن را كه به افتخار شاگردي و فراگيري دانش ها از محضر امام باقر(علیه السّلام) دست يافته اند، نام برده است. اسامي آنان در كتاب ارزشمند امام باقر جلوه امامت در افق دانش
(ص 47-36)، از انتشارات بنياد پژوهش هاي آستان قدس رضوي، ثبت شده و همين كتاب بر آمار جويندگان دانش در محضر آن بزرگوار دو نفر افزوده است. و استاد باقر شريف قرشي نيز 284 شاگرد حضرت را نام برده است.

پنجم: امام باقر و قرآن كريم

بدون ترديد، در فرهنگ اسلامي، «قرآن» محور همه دانش هاي ضروري براي زندگي جوامع بشري است. دانش هاي باقرالعلوم از اين كوثر زلال آسماني جوشيده و بسياري از سخنان آن بزرگوار، شرح و توضيح آيات قرآني است.
صدها حديث از امام باقر(علیه السّلام) در تبيين و تفسير آيات قرآني رسيده كه اي كاش تفسير باقرالعلوم، جداگانه گردآوري مي شد و ميراث فرهنگي آن بزرگوار به طور كامل و جامع همراه با تبيين و روشنگري در اختيار امت اسلامي و جوامع انساني قرار مي گرفت!
گردآوري موسوعه كامل كلمات حضرت باقرالعلوم(علیه السّلام)، پرداخت موضوعي به هريك از ديدگاه هاي آن بزرگوار، انتقال فرهنگ حديث به جامعه اسلامي و توجه به روش ها و ديدگاه هاي عترت، در فهم بهتر قرآن، از ديگر نيازهاي حياتي امروز امت اسلامي است.

ششم: مباني اخلاقي توليد علم

توليد علم و دانش و ذخيره سازي و گسترش آن، مثل هر اقدام توليدي ديگر، نياز به شرايط، زمينه ها، راهكارها و ابزارهاي خاص خويش دارد و از سوي ديگر، با موانع دروني و بروني فراواني روبه روست. مباني فكري، عقيدتي، نظام سياسي، آداب و اخلاق اجتماعي و فضاي روحي و رواني هركس، در تلاش براي دست يابي به علم و دانش و گسترش و تقويت آن، سهم عمده اي ايفا مي كند.
«توليد علم» به تعقل، تدبر، تفكر، تتبع، مشاوره و بهره گيري از خرد جمعي، تخصصي شدن رشته ها، گرايش ها و جزئي شدن موضوعات و مباحث علمي نياز دارد.
تهذيب و تزكيه اخلاقي، استقلال فكري و آزادانديشي، رهايي از غرور علمي، صبوري در برابر مشكلات يادگيري، بلند همتي و عدم قناعت در گردآوري سرمايه علمي، تقويت روح پرسشگري و حق جوئي، پاسخ گوئي، شفاف و صادقانه، اقرار شجاعانه به ندانستن، خودداري از تكيه برقياس و استحسان، پرهيز از دروغ و تهمت بر خدا و طبيعت، خودداري از اظهارنظرهاي ناآگاهانه، دوري از شتابزدگي و بي حوصلگي، هماهنگي ذهن و زبان و گفتار و كردار، درمان تنبلي فكري، ساماندهي و نظام بخشي به اطلاعات و دانش هاي قبلي، درمان بيماري هاي جدال و مراء گفتاري و رسانه اي و پرهيز از شخصيت زدگي، شرط رشد علمي، توليد دانش و گسترش فضاي پژوهش و تحقيق است.
بخشي از رهنمودهاي امام باقر(علیه السّلام) را در اين زمينه مرور مي كنيم:

ارزش نيروي عقل

از ديدگاه باقرالعلوم(علیه السّلام) ارزشمندترين سرمايه انسان، عقل است و هيچ مصيبتي براي انسان بزرگتر از فقدان عقل نيست.
«لامصيبه كعدم العقل.» (61)

بيماري قساوت

از نگاه باقرالعلوم(علیه السّلام) كيفرهاي الهي كه به دليل گناهان، بشر گرفتار آن مي شود، انواع گوناگون دارد:
كيفرهاي روحي و جسمي، فشار زندگي و سستي در عبادت؛ ولي بزرگترين كيفر الهي گرفتار شدن به قساوت قلب و از كف دادن نيروي ادراك و احساس انساني است.(71)

رابطه خودخواهي و خردورزي

در انديشه باقرالعلوم(علیه السّلام) دريافت علم و توليد آن با روحيه تكبر و غرور امكان پذير نيست؛ بلكه به هر ميزان كه كبر و خود برتربيني بر روان انسان حاكم شود، از خردورزي و عقل او كاسته خواهد شد.
«ما دخل قلب امرء شيء من الكبر الا نقص من عقله». (81)

رابطه دانش و صداقت

امام باقر(علیه السّلام) يادگيري صداقت و راستگويي را قبل از فراگيري علم و دانش ضروري مي شمارد:
«تعلموا الصدق قبل الحديث.» (91)
در دنيايي كه برخي مراكز دانشگاهي، سؤالات كنكور را به فروش مي گذارند و پرسش هاي مسابقات علمي، خريد و فروش مي شود، گزينش پولي در كنار پذيرش علمي رسميت مي يابد، مدارك و مدارج علمي داد و ستد مي شود! در اين شرايط توجه به مباني اخلاقي توليد علم، آب حيات جامعه بشري است.

اصلاح انگيزه ها

فراگيري دانش ها و تأليف و تدريس آن بدون انگيزه الهي و معنوي، قداست و ارزش علم را از بين مي برد. از اين رو، امام باقر(علیه السّلام) فرموده است:
آنها كه گمراهان درپي آنان راه مي افتند، افرادي هستند كه براي اغراض دنيوي به فقه و علم ديني مي پردازند، اينان خود گمراه مي شوند و عامل گمراهي ديگران مي گردند.
آن حضرت عنوان «عالم» را شايسته آنها ندانسته، بلكه آنان را مشمول «والشعراء يتبعهم الغاوون» (02) مي داند (12)

جايگاه معلم

توليد علم بدون پاسداشت جايگاه معلم امكان پذير نيست. امام باقر(علیه السّلام) مي فرمايد:
«معلم الخير يستغفر له دواب الارض و حيتان البحور و كل صغيره و كبيره في ارض الله و سمائه (22). تمام جنبندگان زمين و ماهيان درياها و موجودات كوچك و بزرگ زمين و آسمان خدا براي آموزگار نيكي ها، استغفار مي كنند.»

جنجال و سلامت روحي

كشمكش سياسي و قيل و قال رسانه اي و مطبوعاتي، راه را بر توليد علم مي بندد و موجب نفاق مي گردد. امام باقر(علیه السّلام) فرمود:
«اياكم والخصومه فانها تفسد القلوب و تورث النفاق.(32) از خصومت بپرهيزيد، زيرا روح را فاسد مي سازد و مايه نفاق مي شود.»

پی نوشت ها :

1- بحارالانوار، ج 64، ص 322.
2- همان، ص 522 و 032.
3- كشف الغمه، ج 2، ص 813.
4- بحارالانوار، ج 64، ص 522.
5- همان.
6- همان، ص 622.
7- تحف العقول، با تصحيح علي اكبر غفاري، ص .292
8تا 21- بحارالانوار، ج 64، ص 492.
31- مناقب آل ابيطالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 591.
41- بحارالانوار، ج 64، ص 222.
51- همان، ص 322، پاورقي به نقل از حليه الاولياء، ج 3، ص 681.
61- ميزان الحكمه ، ج 3، ص 7302.
71- (ميزان الحكمه، ج 3، ص 2029
ح 09231).
18- همان، ج 3، ص 2053، ح 46531.
19- همان، ج 2، ص 1573، ح 47101.
20- شعراء/ 422.
21- همان، ص 2641، ح 7249.
22- همان، ج 3، ص 2076، ح 02831.
23- همان، ص 1847، ح 14021.