گفتگو با دكتر مظاهري پیرامون نماز(2)
نويسنده:محمد مهدي مظاهري
مجله نيايش: با توجه به نقش نماز در سلامتي جامعه و نسل‌ها و بعد منكر ستيزي آن، چرا با وجود گسترش كمّي فرهنگ نماز در جامعه در اين زمينه نتيجه چشم گيري حاصل نشده است؟
دكتر مظاهري: در اين خصوص در پرسش قبلي مطالبي مورد اشاره قرار گرفت كه برخي عوامل باز دارنده و برخي موارد ايجاد اشتياق را بر شمردم؛ اما در مورد عدم توفيق مطلوب، بهتر است بگوييم عدم توفيق مطلوب، چون واقعا تلاش‌ها فاقد نتيجه نبوده، بلكه به قول شما چشم گير نبوده است. در اين زمينه سه نكته بايد مورد باز بيني قرار بگيرد.
الف) روش تبليغ و دعوت
ب) عدم اصرار
ج) ارايه الگوهاي عملي
بايد در روش و ابزار دقت كرد و مؤثرترين‌ها را به كار گرفت. نبايد در تبليغ اصرار كرد. ببينيد! عسل كه سمبل حلاوت است، اگر با اصرار استفاده از آن را خواستار شويد، ممكن است عدم رغبت ايجاد كند. كساني بايد كار تبيلغ را عهده‌دار باشند كه خود عامل به آنچه كه مي‌گويند باشند؛ يعني تمام فضايل نيكي را كه براي يك نمازگزار تعريف مي‌كنند، بايد فرد به صورت عيني و عملي مشاهده كند كه حافظه چشمي و حافظه گوشي هماهنگ شوند و در بايگاني ضمير جاي بگيرد.
مجله نيايش: به نظر شما وازدگي و رويگرداني جوانان از دين تا چه ميزاني ناشي از شعار زدگي و گفتار و رفتار متوليان سياسي و تأثير آن بر اين امر است؟ توضيح بفرماييد.
دكتر مظاهري: در اين خصوص بايد به دو مطلب توجه داشت:
اول اينكه انسان به رغم آنكه به تعبير قرآن كريم فطرتاً خدا دوست است و علي القاعده خدا دوست، مي‌بايد در اجراي دستورهاي الهي رويكردي عملي از خود بروز دهد؛ اما بايد توجه داشته باشيم كه ميل به گناه و توجه به هواهاي نفساني هم در انسان فراوان است.
ابن آيه قرآن به اين نكته اشاره دارد: «انّ الانسان لفي خسر».
به همين دليل هم خداوند پيامبران را براي هدايت بشر مبعوث فرمودند. اشكال بزرگي كه در انسان وجود دارد اين است كه گاهي در راه خود آ‌مدن يا خود شناختن دچار خود پرستي مي‌شود. بنابراين تعبير سر پرستي در تداوم هدايت انبيا كه در مذهب ما به عهده معصومين و سپس اوليا خالص خداوند است نيز ناظر بر همين موضوع است.
ملاحظه مي‌شود به رغم همه حسني كه در علي ـ عليه السّلام ـ و حسين ـ عليه السّلام ـ وجود دارد مردم با آنها چه مي‌كنند. آيا رواج بي‌ديني يا بدعت در دين، در زمان اين بزرگواران ناشي از تناقض گفتار و رفتار آنان بوده است؟بر عكس علي ـ عليه السّلام ـ و حسين ـ عليه السّلام ـ به شدت عامل به گفتار خويش بوده‌اند. يا ملاحظه مي‌شود كه افرادي به شدت معتقد و نماز شب خوان، علي ـ عليه السّلام ـ را به شهادت مي‌رسانند. پس ميل به گناه و روي آوردن به گمراهي در انسان قوي است و تنها راه چاره، تحت تعليم دين قرار گرفتن است و اگر چه در ابتدا سخت است؛ اما راه نجات و رويكرد به معنويت ديني است.
مطلب دوم عبارت از تناقض بين گفتار و رفتار و تأثيرات سوء آن است. يقيناً اين تناقض‌ها سؤال برانگيز و انگيزه‌سوز است. براي اينكه الگوهاي عملي بيش از الگوهاي گفتاري و شنيداري تأثير گذار هستند، نمي‌شود اظهار دوستي كرد، اما پاسخ سلام را به گرمي ادا نكرد. نمي‌شود از ساده زيستي گفت، اما در اين تجمّل گرفتار شد. نمي‌توان به تحمل و صبوري دعوت كرد، ولي ناشكيبايي به خرج داد. بالاخره هنجارها بايد در راستاي باورها اعلام شده باشد. در غير اين صورت مخاطب در قبول دچار ترديد مي‌شود و ترديد در صورت تداوم غير معقول، انكار را در پي دارد. لذا مسئولان بايد بيش از ساير آحاد جامعه رفتار خود را مورد ملاحظه قرار دهند. بايد در اجراي فرايض پيش قدم و پيشتاز باشند. مثلاً براي اقامه جماعت بايد در صف اول باشند تا ديگران هم از آنان تأسي بجويند، بنابراين نبايد از تأثير رفتار در شكل گيري باورها و هدايت افكار غفلت كرد.
مجله نيايش: به نظرشما نقش نهادهاي تعليمي و تربيتي از جمله آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در گسترش فرهنگ نماز تا چه ميزان مؤثر و راهبردي است؟
دكتر مظاهري: همان گونه كه گفتم اساساً الگوهاي عملي براي تربيت مؤثرترند و اساساً همانند سازي كودكان با والدين يك امر بديهي است. همين طور در گستره‌اي فراتر از منزل با مربيان و ديگر شخصيت‌هايي كه انسان‌ها با آنها سر و كار دارند. بنابراين پدران و مادران بايد آن گونه باشند كه مي‌خواهند فرزندان آنان همان گونه باشد؛ يعني بخش اعظم شخصيت كودكان از رفتارهاي عملي والدين ساخته مي‌شود و به همين ترتيب در سنين بالا اين امر در جامعه قابل تعميم است؛ لذا روش‌هاي تربيتي كه با تبعيت ازيك نظم از پيش طراحي شده توصيه مي‌شود ممكن است كم تأثير باشد.
گاهي اوقات والدين حتي در خوراندن صبحانه كه بسيار براي آنان لازم است، عاجز مي‌مانند؛ زيرا به هر دليل كودك اشتهاي لازم را ندارد، لذا ملاحظه مي‌شود كه اصرار، چاره ساز نيست. در روش تربيتي نبايد اين حس را القا كرد كه من مي‌دانم كه اين عمل براي تو مفيد است و چون من اين را مي‌دانم تو بايد براي حصول توفيق چينين كاري را انجام دهي.
الگوي گفتاري و شنيداري براي تربيت بايد به صورت پيشنهاد يا به صورت اطلاع رساني كه ذائقه فكري دانش آموزان هماهنگي دارد در نمازخانه انجام شود، حتي پخش فيلم و...؛ يعني نمازخانه مأمن دانش آموز باشد. مشاورين مسائل دانش آموزان را در نمازخانه پيگيري كنند و موفقيت‌هاي دانش آموزان را در نمازخانه مورد تشويق قرار دهند و اميدها و انگيزه‌ها را در نمازخانه تقويت كنند. به هيچ عنوان اجباري در دعوت به نماز نباشد. دانش آموزان در حضور در جماعت مخيّر باشندو كسي كه نيامد او را مورد شماتت قرار ندهند؛ بلكه به طور تلويحي مزاياي حضور در جماعت و اتفاقات خوبي را كه به جهت شركت در جماعت ملاحظه كردند آن هم غير رسمي به او تذكر دهند. همان گونه كه عرض شد دين باوري و خدا خواهي، فطري انسان است و هنر مربيان اين است كه زمينه و لوازم بازگشت انسان به فطرت را فراهم آورند و اين عمل با اجبار و دستور العمل و بخش‌نامه انجام شدني نيست. براي بازگشت به فطرت بايد به اعمالي كه فطرت مي‌پسندد متوسل شد. لذا نهادهايي كه اشاره كرديد، به شرطي كه درست عمل كنند، مي‌توانند بسيار در اين امر مؤثر باشند.
مجله نيايش: درباره راههاي گسترش نماز در مدارس به نكات مهمي اشاره كرديد. بفرماييد در دانشگاه چگونه مي‌توان به گسترش فرهنگ نماز و نيايش پرداخت؟
دكتر مظاهري: بايد عرض كنم كه قالب اصلي شخصيت افراد كه شايد بتوان مثال الفباي رفتاري را براي او تعريف كرد، در سنين نوجواني تشكيل مي‌شود و با اتكا به آن شاهد پيدايش رويكردها در سنين جواني و بعد از آن هستيم؛ بنابراين كار در مدارس خصوصاً در دوران ابتدايي و راهنمايي بسيار حساس و تعيين كننده است؛ چنانچه در اين مرحله تلاش قرين به توفيق باشد اصولاً در دانشگاه مشكلي از جهت ترويج نخواهد بود، بلكه بايد بيشتر به توسعه فكر كرد؛ اما متأسفانه اين گونه نيست و ما در دانشگاه‌ها مشكل داريم و مشكلات ما هم بر مي‌گردد به نوعي بازسازي كه البته بازسازي هميشه از ساختن سخت‌تر است. بنده به نظرم مي‌رسد كه عمده‌ترين كاري كه مي‌توان در دانشگاه‌ها مورد توجه قرار داد، اعتماد سازي است؛ يعني شايد اولين گام اعتماد سازي باشد. براي نيل به اين مقصود بايد روش‌هاي برقراري ارتباط را بررسي كرد، بايد يك رابطه منطقي بين گفتار و كردار متكلمين و مسئولان باشد.
نيازهاي روحي و رواني دانشجو كه بسيار حساس است، بايد مورد توجه و مداقه (ملاحظه) قرار داد و در جهت برآوردن آنها احساس تكليف نمود. رعايت مساوات براي توزيع امكانات موجود خيلي اهميت دارد. احترام به دانشجويان به عنوان عناصري كه در مجموعه فرهيختگان جامعه جاي مي‌گيرند و مي‌توان عضوي از گروه مرجع اجتماع باشند، بسيار موثر خواهد بود. استفاده از برنامه‌هاي تفريحي، زيارتي و تناسبي صحيح، قطعاً تأثيرگذار است. تقويت توانايي‌هاي دانشجويان از جهت همكاري اداره دانشكده‌ها، انجام مسابقات علمي، ورزشي و تفريحي، اعطاي تسهيلات و اقداماتي از اين دست، مي‌تواند در نيل به اين مقصود ياري دهنده باشد.
مجله نيايش: آثار پژوهشي موجود درباره‌ي نماز را چگونه ارزيابي مي‌كنيد و چه موضوعات و مباحثي را براي كارهاي آينده پژوهش و تحقيقي در اولويت مي‌‌بينيد؟
دكتر مظاهري: البته زحماتي كه در اين باره انجام شده و مي‌شود واقعاً سزاوار تقدير و تشكر است و آثار ارزنده‌اي هم در اين باب تهيه و توزيع شده كه توفيق مطالعه همه آنها البته نصيب شده است، اما پيشنهاد بنده اين است، آنچه كه انجام شده، مرور شود و تأثيرات آن بر اساس آمار و ارقام واقعي مورد توجه قرار بگيرد تا نقاط قوت تقويت و نقاط ضعف رفع گردد. همان طور كه عرض كردم بايد بيشتر راه‌هايي را جستجو كرد كه به قول مثال عاميانه فطرت را قلقلك دهد، يقيناً با اتخاذ اين گونه راهكارها توفيقات بيشتري ان شاء الله نصيب مي‌شود.
مجله نيايش: جناب آقاي دكتر از حوصله‌اي كه به خرج داديد و به سئوالات ما پاسخ گفتيد صميمانه سپاسگزاريم.
منبع:مجله نيايش
/خ
دكتر مظاهري: در اين خصوص در پرسش قبلي مطالبي مورد اشاره قرار گرفت كه برخي عوامل باز دارنده و برخي موارد ايجاد اشتياق را بر شمردم؛ اما در مورد عدم توفيق مطلوب، بهتر است بگوييم عدم توفيق مطلوب، چون واقعا تلاش‌ها فاقد نتيجه نبوده، بلكه به قول شما چشم گير نبوده است. در اين زمينه سه نكته بايد مورد باز بيني قرار بگيرد.
الف) روش تبليغ و دعوت
ب) عدم اصرار
ج) ارايه الگوهاي عملي
بايد در روش و ابزار دقت كرد و مؤثرترين‌ها را به كار گرفت. نبايد در تبليغ اصرار كرد. ببينيد! عسل كه سمبل حلاوت است، اگر با اصرار استفاده از آن را خواستار شويد، ممكن است عدم رغبت ايجاد كند. كساني بايد كار تبيلغ را عهده‌دار باشند كه خود عامل به آنچه كه مي‌گويند باشند؛ يعني تمام فضايل نيكي را كه براي يك نمازگزار تعريف مي‌كنند، بايد فرد به صورت عيني و عملي مشاهده كند كه حافظه چشمي و حافظه گوشي هماهنگ شوند و در بايگاني ضمير جاي بگيرد.
مجله نيايش: به نظر شما وازدگي و رويگرداني جوانان از دين تا چه ميزاني ناشي از شعار زدگي و گفتار و رفتار متوليان سياسي و تأثير آن بر اين امر است؟ توضيح بفرماييد.
دكتر مظاهري: در اين خصوص بايد به دو مطلب توجه داشت:
اول اينكه انسان به رغم آنكه به تعبير قرآن كريم فطرتاً خدا دوست است و علي القاعده خدا دوست، مي‌بايد در اجراي دستورهاي الهي رويكردي عملي از خود بروز دهد؛ اما بايد توجه داشته باشيم كه ميل به گناه و توجه به هواهاي نفساني هم در انسان فراوان است.
ابن آيه قرآن به اين نكته اشاره دارد: «انّ الانسان لفي خسر».
به همين دليل هم خداوند پيامبران را براي هدايت بشر مبعوث فرمودند. اشكال بزرگي كه در انسان وجود دارد اين است كه گاهي در راه خود آ‌مدن يا خود شناختن دچار خود پرستي مي‌شود. بنابراين تعبير سر پرستي در تداوم هدايت انبيا كه در مذهب ما به عهده معصومين و سپس اوليا خالص خداوند است نيز ناظر بر همين موضوع است.
ملاحظه مي‌شود به رغم همه حسني كه در علي ـ عليه السّلام ـ و حسين ـ عليه السّلام ـ وجود دارد مردم با آنها چه مي‌كنند. آيا رواج بي‌ديني يا بدعت در دين، در زمان اين بزرگواران ناشي از تناقض گفتار و رفتار آنان بوده است؟بر عكس علي ـ عليه السّلام ـ و حسين ـ عليه السّلام ـ به شدت عامل به گفتار خويش بوده‌اند. يا ملاحظه مي‌شود كه افرادي به شدت معتقد و نماز شب خوان، علي ـ عليه السّلام ـ را به شهادت مي‌رسانند. پس ميل به گناه و روي آوردن به گمراهي در انسان قوي است و تنها راه چاره، تحت تعليم دين قرار گرفتن است و اگر چه در ابتدا سخت است؛ اما راه نجات و رويكرد به معنويت ديني است.
مطلب دوم عبارت از تناقض بين گفتار و رفتار و تأثيرات سوء آن است. يقيناً اين تناقض‌ها سؤال برانگيز و انگيزه‌سوز است. براي اينكه الگوهاي عملي بيش از الگوهاي گفتاري و شنيداري تأثير گذار هستند، نمي‌شود اظهار دوستي كرد، اما پاسخ سلام را به گرمي ادا نكرد. نمي‌شود از ساده زيستي گفت، اما در اين تجمّل گرفتار شد. نمي‌توان به تحمل و صبوري دعوت كرد، ولي ناشكيبايي به خرج داد. بالاخره هنجارها بايد در راستاي باورها اعلام شده باشد. در غير اين صورت مخاطب در قبول دچار ترديد مي‌شود و ترديد در صورت تداوم غير معقول، انكار را در پي دارد. لذا مسئولان بايد بيش از ساير آحاد جامعه رفتار خود را مورد ملاحظه قرار دهند. بايد در اجراي فرايض پيش قدم و پيشتاز باشند. مثلاً براي اقامه جماعت بايد در صف اول باشند تا ديگران هم از آنان تأسي بجويند، بنابراين نبايد از تأثير رفتار در شكل گيري باورها و هدايت افكار غفلت كرد.
مجله نيايش: به نظرشما نقش نهادهاي تعليمي و تربيتي از جمله آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در گسترش فرهنگ نماز تا چه ميزان مؤثر و راهبردي است؟
دكتر مظاهري: همان گونه كه گفتم اساساً الگوهاي عملي براي تربيت مؤثرترند و اساساً همانند سازي كودكان با والدين يك امر بديهي است. همين طور در گستره‌اي فراتر از منزل با مربيان و ديگر شخصيت‌هايي كه انسان‌ها با آنها سر و كار دارند. بنابراين پدران و مادران بايد آن گونه باشند كه مي‌خواهند فرزندان آنان همان گونه باشد؛ يعني بخش اعظم شخصيت كودكان از رفتارهاي عملي والدين ساخته مي‌شود و به همين ترتيب در سنين بالا اين امر در جامعه قابل تعميم است؛ لذا روش‌هاي تربيتي كه با تبعيت ازيك نظم از پيش طراحي شده توصيه مي‌شود ممكن است كم تأثير باشد.
گاهي اوقات والدين حتي در خوراندن صبحانه كه بسيار براي آنان لازم است، عاجز مي‌مانند؛ زيرا به هر دليل كودك اشتهاي لازم را ندارد، لذا ملاحظه مي‌شود كه اصرار، چاره ساز نيست. در روش تربيتي نبايد اين حس را القا كرد كه من مي‌دانم كه اين عمل براي تو مفيد است و چون من اين را مي‌دانم تو بايد براي حصول توفيق چينين كاري را انجام دهي.
الگوي گفتاري و شنيداري براي تربيت بايد به صورت پيشنهاد يا به صورت اطلاع رساني كه ذائقه فكري دانش آموزان هماهنگي دارد در نمازخانه انجام شود، حتي پخش فيلم و...؛ يعني نمازخانه مأمن دانش آموز باشد. مشاورين مسائل دانش آموزان را در نمازخانه پيگيري كنند و موفقيت‌هاي دانش آموزان را در نمازخانه مورد تشويق قرار دهند و اميدها و انگيزه‌ها را در نمازخانه تقويت كنند. به هيچ عنوان اجباري در دعوت به نماز نباشد. دانش آموزان در حضور در جماعت مخيّر باشندو كسي كه نيامد او را مورد شماتت قرار ندهند؛ بلكه به طور تلويحي مزاياي حضور در جماعت و اتفاقات خوبي را كه به جهت شركت در جماعت ملاحظه كردند آن هم غير رسمي به او تذكر دهند. همان گونه كه عرض شد دين باوري و خدا خواهي، فطري انسان است و هنر مربيان اين است كه زمينه و لوازم بازگشت انسان به فطرت را فراهم آورند و اين عمل با اجبار و دستور العمل و بخش‌نامه انجام شدني نيست. براي بازگشت به فطرت بايد به اعمالي كه فطرت مي‌پسندد متوسل شد. لذا نهادهايي كه اشاره كرديد، به شرطي كه درست عمل كنند، مي‌توانند بسيار در اين امر مؤثر باشند.
مجله نيايش: درباره راههاي گسترش نماز در مدارس به نكات مهمي اشاره كرديد. بفرماييد در دانشگاه چگونه مي‌توان به گسترش فرهنگ نماز و نيايش پرداخت؟
دكتر مظاهري: بايد عرض كنم كه قالب اصلي شخصيت افراد كه شايد بتوان مثال الفباي رفتاري را براي او تعريف كرد، در سنين نوجواني تشكيل مي‌شود و با اتكا به آن شاهد پيدايش رويكردها در سنين جواني و بعد از آن هستيم؛ بنابراين كار در مدارس خصوصاً در دوران ابتدايي و راهنمايي بسيار حساس و تعيين كننده است؛ چنانچه در اين مرحله تلاش قرين به توفيق باشد اصولاً در دانشگاه مشكلي از جهت ترويج نخواهد بود، بلكه بايد بيشتر به توسعه فكر كرد؛ اما متأسفانه اين گونه نيست و ما در دانشگاه‌ها مشكل داريم و مشكلات ما هم بر مي‌گردد به نوعي بازسازي كه البته بازسازي هميشه از ساختن سخت‌تر است. بنده به نظرم مي‌رسد كه عمده‌ترين كاري كه مي‌توان در دانشگاه‌ها مورد توجه قرار داد، اعتماد سازي است؛ يعني شايد اولين گام اعتماد سازي باشد. براي نيل به اين مقصود بايد روش‌هاي برقراري ارتباط را بررسي كرد، بايد يك رابطه منطقي بين گفتار و كردار متكلمين و مسئولان باشد.
نيازهاي روحي و رواني دانشجو كه بسيار حساس است، بايد مورد توجه و مداقه (ملاحظه) قرار داد و در جهت برآوردن آنها احساس تكليف نمود. رعايت مساوات براي توزيع امكانات موجود خيلي اهميت دارد. احترام به دانشجويان به عنوان عناصري كه در مجموعه فرهيختگان جامعه جاي مي‌گيرند و مي‌توان عضوي از گروه مرجع اجتماع باشند، بسيار موثر خواهد بود. استفاده از برنامه‌هاي تفريحي، زيارتي و تناسبي صحيح، قطعاً تأثيرگذار است. تقويت توانايي‌هاي دانشجويان از جهت همكاري اداره دانشكده‌ها، انجام مسابقات علمي، ورزشي و تفريحي، اعطاي تسهيلات و اقداماتي از اين دست، مي‌تواند در نيل به اين مقصود ياري دهنده باشد.
مجله نيايش: آثار پژوهشي موجود درباره‌ي نماز را چگونه ارزيابي مي‌كنيد و چه موضوعات و مباحثي را براي كارهاي آينده پژوهش و تحقيقي در اولويت مي‌‌بينيد؟
دكتر مظاهري: البته زحماتي كه در اين باره انجام شده و مي‌شود واقعاً سزاوار تقدير و تشكر است و آثار ارزنده‌اي هم در اين باب تهيه و توزيع شده كه توفيق مطالعه همه آنها البته نصيب شده است، اما پيشنهاد بنده اين است، آنچه كه انجام شده، مرور شود و تأثيرات آن بر اساس آمار و ارقام واقعي مورد توجه قرار بگيرد تا نقاط قوت تقويت و نقاط ضعف رفع گردد. همان طور كه عرض كردم بايد بيشتر راه‌هايي را جستجو كرد كه به قول مثال عاميانه فطرت را قلقلك دهد، يقيناً با اتخاذ اين گونه راهكارها توفيقات بيشتري ان شاء الله نصيب مي‌شود.
مجله نيايش: جناب آقاي دكتر از حوصله‌اي كه به خرج داديد و به سئوالات ما پاسخ گفتيد صميمانه سپاسگزاريم.
منبع:مجله نيايش
/خ
