نقش عوامل طبيعي در فرسايش زمين

اغلب افرادي كه به كوهنوردي مي‌روند يا در جاده‌هاي كوهستاني يا كويري سفر مي‌كنند در مسير خود به كوه‌ها و صخره‌هاي فرسايش يافته برخورده‌اند كه برخي از آنها داراي اشكال عجيبي هستند. معمولاً افرادي كه با فرسايش‌هاي طبيعي آشنايي ندارند، در ذهن آنها اين پرسش به وجود مي‌آيد كه اين اشكال چگونه پديد آمده‌اند. در اين مطلب به عوامل گوناگون فرسايش طبيعي و چگونگي عملكرد آنها مي‌پردازيم.
عموماً سنگ‌هاي پوستة زمين از موادي سخت و محكم تشكيل شده‌اند كه به آن‌ها كاني گفته مي‌شود. مقاومت كاني‌ها در برابر عوامل فرسايش متفاوت است به گونه‌اي كه گاهي سختي و استحكام خود را از دست مي‌دهند و در نهايت خرد مي‌شوند. در ادامه به طور مختصر به شرح هر يك از عوامل طبيعي فرسايش مي‌پردازيم.

هوازدگي

سنگ‌ها تحت تأثير عوامل فيزيكي، شيميايي، گياهي و حيواني در معرض تخريب قرار مي‌گيرند. رطوبت، تغييرات دما و آب و هوا جزء عوامل فيزيكي و شيميايي فرسايش سنگ‌ها به شمار مي‌روند.
رطوبت موجود در بين منافذ سنگ‌ها در فصل سرد سال منجمد شده و افزايش حجم پيدا مي‌كند كه اين عمل باعث متلاشي شدن سنگ مي‌شود. گرم و سرد شدن مكرر دما بر روي سطح زمين سنگ‌ها را سست و در معرض فرسايش قرار مي‌دهد.
آب نيز به عنوان يك عنصر شيميايي وقتي با هوا ومواد موجود در سطح زمين تركيب شود با ايجاد فعل و انفعالات شيميايي و تأثير آن در سنگ‌ها زمينه تجزيه و تخريب آن‌ها را فراهم مي‌آورد. ريشه گياهان در درون سنگ‌ها و درون زمين درز و شكاف فراواني ايجاد مي‌كند. جانوراني همچون موش‌هاي صحرايي، مورچه‌ها و كرم‌ها با ايجاد فضا در بين لايه‌هاي خاك سبب تخريب خاك و جابجايي آن مي‌شود.

باد

در زمان وزش باد، خاك و ماسه از سطح زمين كنده مي‌شود و اين ذرات را با خود حمل مي‌كند در نتيجه در مسير وزش خود به سنگ‌هاي ديگر ضربه وارد مي‌كند و سبب سايش بيشتر آن‌ها مي‌شود. در اين زمان قدرت سائيدگي باد افزايش مي‌يابد. همچنين باد باعث غلطيدن سنگ‌ها و ايجاد اصطحكاك بين آنها مي‌شود و در نهايت اين عمل به خرد شدن سنگ مي‌انجامد.

باران

ريزش قطرات مداوم باران بر سطح سنگ‌ها باعث شكستن و حل شدن مواد موجود در آن مي‌شود و منجر به پديد آمدن حفره‌هايي در سنگ مي‌شود كه در نهايت سنگ را در برابر عوامل فرسايش ديگر ضعيف و شكننده‌ مي‌سازد و نيز جمع شدن آب باران به شكل جويبارهاي كوچك باعث فرسايش طبقات زمين مي‌شود.

رودخانه‌ها

جريان‌هاي آب عمل حفر و فرسايش مواد موجود در آب را به همراه دارد. آب در مسير خود با شدت قطعات سنگ را كنده و با سايش آنها به يكديگر و سپس با حل كردن آنها در خود سبب فرسايش بستر خود كه همان زمين است، مي‌شود. هرچه مقدار آب رودخانه‌ها بيشتر باشد عمق بستري كه در معرض فرسايش قرار مي‌گيرد نيز افزايش مي‌يابد. فرسايش در مسير رودخانه‌ها يكسان صورت نمي‌گيرد زيرا در نقاطي كه سنگ‌هاي سخت و مقاوم در مسير رودخانه قرار دارند، فرسايش كمتري صورت مي‌گيرد و گاهي نيز مقاوم بودن سنگ‌ها به حدي است كه رود مسير خود را تغيير مي‌دهد و از طريق مناطق سست‌تر به راه خود ادامه مي‌دهد. در نقاطي نيز سنگ‌ها از پايداري و سختي بسيار كمتري برخوردارند و جريان رودخانه عمق بيشتري را حفر مي‌كند و در نتيجه فرسايش در اين مناطق بيشتر اتفاق مي‌افتد.

يخچال‌هاي طبيعي

توده سنگين يخ هنگام لغزيدن بر روي سنگ‌هاي بستر خود مانند آب جاري، كف بستر خود را مي‌سايد و كم‌كم آن را مي‌تراشد و خرده سنگ‌ها و قطعه‌هاي سنگي را كه از كف بستر جدا مي‌سازد با خود مي‌برد. تمام اين مواد كه به يخ چسبيده است با آن حركت مي‌كند و در طول مسير حركت خود سبب فرسايش سنگ‌هاي زيرين خود مي‌شود.

درياها و درياچه‌ها

حركات آب درياها و درياچه‌ها اثرات تخريبي فراواني در سواحل آنها دارند. امواج درياها باعث خردشدن سواحل مي‌شوند و نيز سنگ‌هايي كه در اثر اين امواج به ساحل برخورد مي‌كنند نيز در تخريب سواحل نقش عمده‌اي دارند.

آب‌هاي زيرزميني

آب باران، برف و قسمتي از آب رودخانه‌ها در زمين نفوذ مي‌كند. هر اندازه زمين قابليت نفوذ بيشتر و شيب كمي داشته باشد مقدار آبي كه جذب مي‌كند بيشتر است. اين آب كم‌كم داخل ذرات خاك مي‌شود و از لايه‌هاي زمين عبور كرده و مقدار زيادي نمك‌هاي انحلال‌پذير را در خود حل مي‌كند و در صورت اضافه شدن دي اكسيد كربن به آب قدرت انحلال آن فوق‌العاده بالا مي‌رود.عمل فرسايش آب‌هاي زيرزميني را مي‌توان در غارها و حفره‌ها مشاهده كرد.

زمين لغزش

زمين لغزش به حركت توده‌هاي بزرگ سنگ و خاك گفته مي‌شود. زمين لغزش ممكن است در اثر عوامل مختلفي مانند زلزله، آب‌هاي سطحي، آب‌هاي زيززميني و غيره به وجود مي‌آيد. زمين‌لغزش معمولاً به يكباره انجام مي‌شود و گاهي نيز در چند مرحله صورت مي‌گيرد. يكي از فراوان‌ترين حالت‌هاي زمين لغزش در طبقات رسي ايجاد مي‌شود زيرا از آن جا كه ميزان تخلخل اين سنگ‌ها زياد است در اثر بارندگي آب زيادي جذب مي‌كنند و وزن آنها بيشتر مي‌شود و از طرف ديگر مرطوب شدن رس باعث لغزندگي آن شده و در اين حالت طبقات مختلف زمين به راحتي روي هم مي‌لغزند.
منبع: روزنامه اطلاعات /س