«وقف» در لغت به معنای «حبس» و در اصطلاح عبارت از حبس اصل عین و رها ساختن منفعت آن برای بهره برداری در جهت مورد نظر واقف است.
گستره وقف در طول تاریخ
وقف منحصر به اسلام نیست بلکه مردمان قدیم نیز به گونه ای وقف داشته اند؛ پادشاهان بابل حق بهره‌برداری از بخش هایی از اراضی خود را به بعضی از کارمندان می دادند اما آنان حق تملک، فروش یا بخشش آن را نداشتند. قانون بابلی ها با شرایطی اجازه می داد که حتی پس از مرگ این کارمندان، حق استفاده از زمین ها به وارثان آنان برسد.کاوش های جدید باستان شناسی در مصر نیز نشان می دهد که در زمان فراعنه بعضی افراد بر زمین های اطراف معبدها، مقبره ها و مجسمه ها نظارت داشتند. تا درآمد حاصل از آن صرف تعمیر، نگهداری و برگزاری مراسم در آنجا شود و بخشی از آن به کاهنان و خادمان این مکان ها پرداخت گردد. همچنین در زمان فراعنه وقفی صورت می گرفت که امروزه به آن «وقف اولاد» می گویند؛ به این ترتیب که افراد، منفعت چیزی را به فرزندان و ذریّه خویش اختصاص می دادند بدون این که حق تملک و یا واگذاری آن را داشته باشند.
در روم قدیم نیز بعد از ظهور مسیحیت، قانون وقف دگرگون شده و با نظارت کلیسا صرف دستگیری از فقیران و افراد ناتوان گردید. دین اسلام هم این کار خیر انسانی و پسندیده را تشویق نمود و به آن جهت داد و آن را قانونمند کرد و در جزیرة العرب که هیچ گونه نشان تاریخی از وجود وقف به چشم نمی خورد آن را پایه گذاری کرد. امام شافعی می گوید: «تا آن جایی که من می دانم مردمان زمان جاهلیت وقفی انجام نمی دادند و فقط مسلمانان وقف می کردند.» (1)
ظاهرا بعضی از دانشمندان به اشتباه افتاده، ادعا کرده اند که وقف از ویژگی های اسلام است؛ از همین روى النووی می گوید: «وقف از ویژگی های مسلمانان است اما شافعی می گوید مردمان زمان جاهلیت هیچ خانه و زمینی را وقف نکرده اند.» (2) نظر درست هم همین است که وقف در میان عرب ها قبل از اسلام کار شناخته شده ای نبود، اگر چه در تاریخ دیگر مردمان دیده می شود.
سنت وقف در اسلام
هدف ارزش های اسلامی این است که انسان امکانات و توانایی خود را در کار خیر، خدمت به بشریت و بخشش و انفاق در راه خدا به کار گیرد؛ همین موضوع باعث شده تا در جامعه اسلامی بسیاری از مردم بخش زیادی از دارایی های خود را در راه خدا و اهدافی پسندیده وقف کنند.بخشش و صدقه نزد خداوند ثوابی بزرگ دارد و استمرار صدقه از راه وقف، یعنی برخورداری انسان از ثوابی همیشگی نزد خداوند؛ حتی پس از مرگ؛ بنابراین وقف، فرصتی مهم و منفعتی بزرگ را برای یک مسلمان فراهم می کند؛ از همین رو پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید:
«با مرگ انسان، عمل او قطع می گردد مگر در سه مورد: صدقه جاریه، علم سودمند و فرزند صالح که برایش دعا کند». (3)
امام صادق (علیه السلام) نیز می فرماید:
«پس از مرگ پاداش اعمال انسان ادامه می یابد، مگر در سه مورد: صدقه ای که در زمان حیاتش داده و پس از مرگ نیز جاری است، سنت نیکویی که بنا نهاده و پس از فوتش به آن عمل می شود. و فرزند صالحی که برای او دعا کند». (4)
علما می گویند منظور از صدقه جاریه همان وقف است. (5)
همچنین از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خود وقف می کردند. آن حضرت می فرماید:
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بخشی از اموال خود را وقف کردند و از آن مال از میهمانانش پذیرایی می شده است». (6)
امیر مؤمنان، علی (علیه السلام) نیز اموالی را وقف کردند. امام صادق (علیه السلام) در بیان فضایل آن حضرت می فرماید:
«او بنده خدا بود که خداوند بهشت را برایش واجب گرداند، بخشی از اموالش را جدا کرده بود تا پس از خود برای فقیران خرج شود و می فرمود: بار خدایا، این کار را کردم تا به واسطه آن، آتش را از صورتم و صورتم را از آتش دور گردانی» (7)
و نیز از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است که هر کدام از اصحاب پیامبر (صلى الله علیه و آله) که قدرت و مکنتی داشت وقفی انجام می داد. (8)
در کتاب صحیح مسلم از عبد الله بن عمر نقل شده است که در خیبر زمینی به پدرش رسید. وی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفت و عرض کرد: یا رسول الله، در خیبر زمینی به من رسیده که برایم خیلی ارزشمند است، با آن چه کنم؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر دوست داری، اصل آن را وقف کن و عایداتش را صدقه بده» عبد الله بن عمر می گوید: «عمر آن را وقف کرد به گونه ای که آن زمین خرید و فروش نشود، به ارث نرسد و هبه نیز نگردد. (9)
به این ترتیب سنت وقف جای خود را در میان مسلمانان باز کرد، افق گسترده ای را رقم زد و اهداف آن در خدمت دین و منافع عمومی گسترش یافت.
اکنون موقوفاتی مانند مساجد برای محل عبادت داریم و نیز موقوفه هایی برای ساخت‌وساز مساجد، و مواردی هم برای آموزش قرائت و تلاوت قرآن. بعضی نیز برای فرزندان، ذریّه و خویشان خود موقوفه هایی قرار داده اند، همچنین برای کمک به فقیران و مستمندان و یا نشر علم و دانش مواردی وقف شده است.
دغدغه های بشری واقفان
اگر در طول تاریخ مسلمانان، به اهداف وقف توجه کنیم، درمی یابیم کسانی که دارایی خود را وقف کرده اند، اهدافی خداپسندانه داشته و کاری انسانی انجام داده اند که این موضوع بیانگر وجود فرهنگ و تمدن غنی در این افراد است.
وجود بی شمار مدارس علمیه موقوفه و موقوفات گوناگون در راه نشر و گسترش علوم و معارف همچون حقوق علما، اساتید، طلاب، و وقف کتاب های علمی، همگی نشان می دهند که مسلمانان از چه آگاهی و پیشرفتی برخوردار بوده اند. در اینجا به چند نمونه اشاره می کنیم:
سید مرتضی (۳۵۵-۴۳۶ ه.ق) تمام زمین های کشاورزی یک روستا را به منظور تهیه کاغذ برای علما و فراگیران علم وقف کرده است. (10) همچنین بیشتر مدارس علمیه موقوفه اند نه دولتی؛ فقط در شهر «صقلیه» بیش از سیصد مدرسه وقفی ساخته اند. که ده ها هزار نفر در آنجا به صورت رایگان مشغول به تحصیل هستند. این مدارس برای افراد غیربومی خوابگاه نیز دارند و تمام نیازهای زندگی از خوراک تا پوشاک برایشان فراهم است. از این گونه موقوفات در همه سرزمین های اسلامی به چشم می خورد؛ در تونس، شیروان قاهره، مکه، مدینه، دمشق، بغداد، نیشابور، بلخ، شهرهای آسیای میانه، ترکیه، هند، ایران و دیگر جاها. (11)
در زمینه بهداشت و سلامت نیز موقوفاتی وجود دارد؛ مانند درمانگاه ها، پاسخگویی به نیازهای بیماران، کمک به فقیران و افراد ناتوان، استقبال از مسافران و ایجاد خانه ها و مسافرخانه هایی برای آنان و سقّایی و ... همه این موقوفات گویای این نکته است که مسلمانان به برکت تربیت اسلامی از چه حس و شعوری برخوردار بوده اند.
در این زمینه باید به این موضوع هم اشاره کنم که حتی تنوع در اهداف وقف نشان می دهد که واقفان توجه کامل داشته اند تا نیازها، مشکلات و نواقص موجود در جامعه - هرچند بسیار کوچک - با انجام وقف برطرف شود؛ مثلا می بینیم در بعضی مکان ها موقوفه هایی وجود دارد تا برای آسایش بیماران در فصل گرما وسایل خنک کننده مانند پنکه تهیه کنند، و یا بیمار پس از بهبودی و در دوران نقاهت از اموال وقفی استفاده کند تا مجبور نباشد بلافاصله پس از درمان مشغول به کار شود. در طرابلس موقوفه ای هست که درآمد آن به دو نفر پرداخت می شود تا هر روز به بیمارستان های شهر رفته، با بیماران صحبت کنند و به آنها دلداری و امید دهند و با برطرف کردن مشکلات روحی ایشان به بهبودی آنان کمک کنند.
یکی از زیباترین وقف ها، وقف ظروف سفالین است. اگر خدمتکاری ظرفی را بشکند. شاید از سوی ارباب یا صاحب خانه اش تنبیه شود و یا با مشکل روبرو گردد؛ از این رو بعضی افراد خیر، موقوفه ای قرار داده اند که در صورت شکسته شدن ظرفی، جایگزین آن تهیه شود تا برای خدمتکار مشکلی پیش نیاید و تنبیه نشود. (12)
همچنین در مشهد مقدس وقفی انجام شده برای غذا دادن به گربه های گرسنه و سرگردان.
در شهر «اقطیف» وقفی برای پاکسازی سنگ های موجود در راه ها وجود دارد. همچنین از آنجا که بین قطیف و جزیره تاروت پلی وجود نداشت، وقفی برای نصب علائم و نشانه ها در مسیر دریا انجام شده است.
با بیان این نمونه ها درمی یابیم که وقف نقش بسیار مهمی در ایجاد مسئولیت و رشد اجتماعی ایفا می کند. از آنجا که در کشورهای اسلامی موقوفات فراوانی وجود دارد، در اغلب این کشورها وزارت یا سازمان اوقاف تشکیل شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. الرحیلی. وهبه الفقه الاسلامی و ادلته، ج 8، ص ۱۵۴، چاپ سوم ۱۹۸۹ م، دارالفکر، دمشن.
2. همان، ص ۱۵۷.
3. العشیرى النیشابوری، مسلم بن الحاج، صحیح مسلم، حمام پست شماره ۱۶۳۱، چاپ اول ۱۹۹۸ م، دارالمغنی للنشر و التوزیع، ریاض.
4. الحر العاعلی، محمد بن حن، وسایل الشیعه، حدیث شماره 24376، چاپ اول ۱۹۹۳ موسسة آل البیت لاحیاء التراث، بیروت.
5. النجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج 10، ص 5، چاپ اول ۱۹۹۲ م، مؤسسة المرتضى العالمیه، دارالمورخ العربی، بیروت.
6. نوری، میرزاحین، مستدرک الوسایل، حدیث شماره ۱۶۰۷۰، چاپ سوم ۱۹۹۱ م، مؤسسة آل البیت، بیروت.
7. همان، حدیث شماره ۱۶۰۶۹.
8. همان، حدیث شماره ۱۶۰۷۳.
9. القشیری النیشابوری، مسلم بن الحجاج. صحیح مسلم، حدیث شماره ۱۶۳۲.
10. الامین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج ۸ ص ۲۱۶، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۸۶.
11. الموسوعة العربیة العالیة، ج ۲۷، ص ۱۳۰.
12. همان، صص ۱۳2-۱۳1.
منبع: وقف کارآمد، نویسنده: حسن موسی الصفّار، مترجم: صفر سفیدرو، انتشارات اسوه، 1387، صص 14-1.
