ابعاد عصمت پیامبر و ائمه هدی علیهم السلام
یکی از اعتقادات ما این است که پیامبران و امامان بزرگوار (علیهم السلام) معصوم هستند. معصوم بودن ائمه (علیهم السلام) و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ابعادی دارد. یک بعد عصمت این است که آنها در مطالبی که از عالم غیب در یافت می کنند در اصل دریافت، گرفتار اشتباه نمی شوند و معصوم اند و نیز مطلبی که از عالم غیب دریافت کردند و مدتی در اختیار آنهاست که بعد در اختیار مردم بگذارند، در این مرحله که مرحله حفظ و نگهداری است هم گرفتار اشتباه نمی شوند و معصومند و آن مطلبی که دریافت کرده و حفظ کرده اند همان طور که هست بدون هیچ کم و زیاد و هیچ دخل و تصرفی و بدون اینکه اشتباهی برایشان پیش بیاید در اختیار مردم می گذارند و در مرحله چهارم در توضیح و معنا کردن مطلبی که از جانب خدا به مردم ابلاغ کرده اند نیز گرفتار اشتباه نمی شوند.
دیگران که معصوم نیستند در تمام این چهار مرحله ممکن است گرفتار اشتباه شوند یعنی مطلب بسیار صحیحی را ممکن است یک عالم بزرگواری بگوید و شنونده و شاگرد بد تحویل بگیرد و یا مطلب را صحیح تحویل گرفته اما با گذشت یک ماه یا یک سال ممکن است آنچه را از استاد تلقی کرده بود در ذهنش با مطلب دیگری اشتباها خلط شود و یا وقتی می خواهد آن مطلب را در اختیار دیگران بگذارد دچار اشتباه می شود و آنچه شنیده با کم و زیاد در اختیار دیگران می گذارد و یا اینکه همانی که شنیده و در اختیار دیگران گذارده، اگر از او توضیح بخواهند در توضیح و تفسیر هم ممکن است دچار اشتباه شود.
در تمام آن مراحلی که معصومان مصونیت دارند و معصوم اند، دیگران ممکن است گرفتار اشتباه شوند و چون این طور است که ما گرفتار اشتباه می شویم، یک بخش از مسؤولیت علما و بزرگان دین و امامان بزرگوار و خود رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به این است که نگذارند ما در این مراحل گرفتار اشتباه شویم و اگر گرفتار اشتباه شدیم با تذکر و تکرار تذکر، ما را به اشتباهمان آگاه سازند. یعنی بگویند اینجا اشتباه دریافت کردید. اینجا در حفظ آن اشتباه کردید. اینجا در تبلیغ آن اشتباه کردید. اینجا در توضیح و معنا کردن اشتباه کردید و این مسؤلیت بسیار سنگینی است برای عالمان دین. و هر چه از آغاز اسلام دورتر بشویم احتمال اینکه مردم گرفتار این اشتباهات بشوند بیشتر می شود و مسؤولیت پاسداران دین هم برای اینکه مردم را آگاه کنند و آنان را از اشتباه برحذر دارند زیادتر می شود.
یکی از مطالبی که بعضی ها در آن دچار اشتباه شده اند این است که: مردم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و از ائمه هدی (علیهم السلام) و قرآن مجید مطالب فراوانی راجع به قرآن و عظمت قرآن و اینکه باید برای قرآن ارج قائل باشند، شنیده اند وقتی دقت می کنیم، می بینیم بعضی ها در این مسأله گرفتار اشتباه شده اند. اشتباه بسیار بزرگ و سنگین که ممکن است برای جامعه گران تمام شود پس نیاز به بحث و گفتگو و آگاه کردن دارد. آن مطلب این است که آیا قرآن کریم کتاب زنده ای است که در تمام دوران ها برای مردم راهگشا است و برای جوامع بشری کارساز است و کاربرد و کارآیی دارد یا کتابی است که مخصوص زمانی بوده و الان فقط باید خوانده و ثواب قرائت آن برده شود.
قرآن کریم، کتاب همیشه زنده
برخورد بعضی ها با این مسأله این طور است که قرآن زمانی نازل شده و مربوط به یک جمعیت و مردمی بوده که با آنها صحبت می کرده و به مرور و گذشت زمان، کتاب خواندنی و قرائت کردنی است که باید بخوانیم و ثواب و بهره اخروی ببریم، نه اینکه کتابی باشد که در زندگی ما نقش و تأثیر داشته باشد. کسانی که روایات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه هدی (علیهم السلام) و آیاتی از قرآن مجید که مربوط به قرآن است این طور تفسیر می کنند در تفسیر دچار اشتباه شده اند. زیرا یک تعبیر که در روایات در مورد قرآن مجید آمده این است: (إِنَّ اَلْقُرْآنَ حَیٌّ لاَ یَمُوتُ، وَ اَلْآیَةُ حَیَّةٌ لاَ تَمُوتُ....) (۱)، قرآن کتاب زنده ای است که مرگ ندارد. به نظر می رسد همین یک جمله کافی است که اگر کسی اشتباهی برایش پیش آمده اشتباهش بر طرف شود. قرآن کتاب زنده ای است که مرگ ندارد.تعبیر دیگر (عَلَیْکُمْ بِکِتَابِ اَللَّهِ ... لاَ تَخْلُقُهُ کَثْرَةُ اَلرَّدِّ) (2) بر شما باد به قرآن مجید که این کتابی است که با تکرار و با کثرت خواندن و تکرار قرائت، کهنه نمی شود، خواندن زیاد، این کتاب را کهنه نمی کند و زیاد شنیدن این کتاب را کهنه نمی کند. معنی این عبارت چیست؟ آیا فقط همین است که از خواندنش خسته نمی شوند و از شنیدنش خسته نمی شوند، یا مطلب بالاتری مطرح است که اصلا قرآن کهنه بشو نیست، قرآن مخصوص یک زمانی نبوده که با گذشت زمانش کهنه شده باشد؟
از امام رضا (علیه السلام) پرسیده شد که چرا قرآن با گذشت زمان کهنه نمی شود؟ امام (علیه السلام) فرمودند: (... اَلْقُرْآنُ جَدِیداً أَبَداً قَالَ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ فَتُخْلِقَهُ اَلْأَیَّامُ...)، قرآن کتابی نیست که خدای متعال آن را برای یک زمان و یک قطعه از تاریخ قرار داده باشد. (۳) از امام کاظم (علیه السلام) نیز پرسیدند: (مَا بَالُ اَلْقُرْآنِ لاَ یَزْدَادُ عِنْدَ اَلنَّشْرِ وَ اَلدَّرْسِ إِلاَّ غَضَاضَةً) چه شده که قرآن هر چه بیشتر منتشر می شود و هر چه بیشتر بررسی و تحقیق و دنبال می شود نوتر است و با کثرت انتشار و کثرت بررسی و تحقیق و درس، تازه تر و نوتر می شود؟ حضرت فرمودند: (لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَى لَمْ یَجْعَلْهُ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ) چون خدای متعال قرآن را برای یک زمان نه زمان دیگر قرار نداده (وَ لاَ لِنَاسٍ دُونَ نَاسٍ) و برای یک مردم و نه مردم دیگر، و یک جامعه، نه جامعه دیگر قرار نداده (فَهُوَ فِی کُلِّ زَمَانٍ جَدِیدٌ وَ عِنْدَ کُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَةِ) قرآن در هر زمان جدید و نزد هر مردمى تا روز قیامت تازه است. (4)
هر زمانی قرآن، جدید و تازه است و پیش هر جمعیتی و در هر جامعه ای تا روز قیامت تازه است. این عبارات و تعبیراتی از این قبیل، گویای این است که قرآن همواره می تواند در زندگی مردم نقش داشته باشد. وگرنه اگر در یک زمان تأثیر داشته باشد و امروز نه، در یک زمان راهگشا بوده و امروز نه، این همان معنای کهنه شدن است که مخصوص یک زمانی بوده و آن زمان گذشته است. این که امام کاظم (علیه السلام) فرمودند خدای متعال قرآن را برای همه زمان ها و همه جوامع قرار داده است یعنی تا دامنه ی قیامت باید این کتاب، کتاب زندگی مردم باشد و در زندگی مردم نقش مستقیم داشته باشد.
قرآن مجید، برای همه زمان ها و همه مردم
در روایات هست که اگر شما اعتقادتان این باشد که آیه ای که مربوط به یک نفر است، همان یک نفر که مثلا مخاطب آن آیه است باید از آن آیه استفاده کند پس با مردن آن یک نفر آیه هم می میرد، با اینکه آیه باید زنده باشد آیه باید جریان داشته باشد همان طور که خورشید در طول زمان ها جریان دارد یعنی قرآن مجید هر روز مصداق دارد هر روز مخاطب دارد. درست است که قضیه و قصه ای مثلا باعث شده که فلان آیه نازل شود. درست است که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مثلا چند نفر کاری انجام دادند و آیه ای نازل شده اما این طور نیست که با از بین رفتن آن چند نفر آیه هم از بین برود بلکه آیه هست و همواره مخاطب دارد اگر به همین مطلب مسلمانان توجه داشته باشند که وقتی قرآن را می خوانند نظرشان این باشد که ما مخاطب قرآن هستیم و قرآن دارد با ما سخن می گوید حتما تحت تأثیر قرار می گیردند.از باب نمونه یک آیه ای را عرض می کنم که ضمنا موعظه هم هست در پایان سوره جمعه این آیه شریفه آمده (وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انفَضُّوا إِلَیْهَا وَتَرَکُوکَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ) (5) در کتاب های تفسیر آمده که: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مشغول خواندن خطبه نماز جمعه بود و جمعیتی هم شنونده خطبه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند. وسط خطبه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم سر و صدایی شنیدند حاکی از اینکه یک قافله ای وارد مدینه شده و جنس هایی را برای فروش آورده که در اختیار مردم بگذارد، اینها که داشتند خطبه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و فرمایش ایشان را گوش می دادند گرفتار وسوسه شدند شیطان وسوسه کرد، نفس وسوسه کرد که نکند که اگر ما تا آخر خطبه نماز بمانیم دیگران جنسه ای خوب را بخرند و به ما نرسد؟ از این جهت یکی پس از دیگری مسجد را و خطبه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را و نماز جمعه را رها کردند و سراغ خرید رفتند و اذا رأو تجارة او لهوا تجارت همان خرید و فروش و لهو هم شاید اشاره به همان سر و صداهایی باشد که بر پا شده بود تا مردم بفهمند این کاروان وارد مدینه شده و ترکوک قائمة و تو را ایستاده مشغول خواندن خطبه تنها گذاردند. نقل شده که از آن جمعیت حدود ده نفر باقی ماندند و بقیه همه رفتند. قل ما عندالله... قرآن می فرماید: پیامبر ما به مردم بگو آنچه نزد خداست از این تجارتی که شما به خاطر آن نماز را رها کردید از این لهوی که به خاطر آن نماز را رها کردید بهتر است (قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ ... خَیْرُ الرَّازِقِین) اگر به دنبال رزق و روزی هستید خدا خیر الرازقین است.
در این مورد مردمی که در نماز جمعه شرکت کرده بودند این کار اشتباه خلاف را انجام دادند سر دو راهی دنیا و معنویات قرار گرفتند و دینا را ترجیح دادند و آیه نازل شد، آیا درست است کسی بگوید آیه مربوط به آن جمعیت بوده و تمام شد؟ یا نه، این آیه تا دامنه قیامت به هر کسی که سوره جمعه را می خواند می گوید: سر دو راهی که قرار می گیری یک طرف دنیا و یک طرف معنویات است، طرف معنویات را رها نکنید. آنها هم سر دو راهی قرار گرفتند یک طرف تجارت و دنیا و دیگری نماز و پیامبر و معنویات بود و دنیا را ترجیح دادند مورد نکوهش قرآن قرار گرفتند؛ پس هر کسی که این سوره را می خواند باید ببیند سر دو راهی قرار گرفتن برایش پیش آمده یا نیامده؟ اتفاقا هر روز و هر هفته و هر ماه برای همه پیش می آید انسان سر دوراهی قرار می گیرد که یک طرفش ما عندالله است یک طرفش ما عندکم است یک طرفش ما عندالله است که باقی است و به درد انسان می خورد یک طرفش دنیا و مادیات زودگذر است که به درد انسان نمی خورد. انسان سر این دو راهی قرار می گیرد و این آیه می گوید سر این دو راهی که قرار گرفتید یادتان باشد که آن چه نزد خداست بهتر است. یادتان باشد که معنویات را فدای دنیا نکنید. اگر برخورد ما با قرآن مجید این طور باشد که واقعا هر آیه و هر سوره ای که قرائت و مطالعه می کنیم خودمان را مخاطب بدانیم که مخاطب هم هستیم در ما اثر می گذارد.
نقل هم شده که اگر می خواهید با خدا صحبت کنید نماز بخوانید و اگر می خواهید خدا با شما صحبت کند قرآن بخوانید یعنی قرآن که می خوانید خدا دارد با شما صحبت می کند و مخاطب آیه شما هستید اگر همین را مسلمانان و جامعه مسلمین توجه داشته باشند خیلی بیشتر از قرآن استفاده خواهد شد و خیلی بیشتر قرآن در زندگی ما مؤثر خواهد بود. هم زندگی فردی هم زندگی جمعی.
جامعه اهل فلاح و رستگاری از منظر قرآن
نمونه دیگر: وقتی قرآن را باز می کنیم و در سوره مؤمنین می خوانیم (بسم الله الرحمن الرحیم، قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون) و چند آیه بعد شاید از این آیه بشود استفاده کرد که دارد با جامعه صحبت می کند می گوید آن جامعه ای به فلاح و رستگاری می رسند که نماز در آن مطرح باشد نه فقط صورت نماز، بلکه نماز با ارتباط کامل (الَّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُون) جامعه ای اهل فلاح و رستگاری هستند که نماز و زکات و انفاق میان آنها باشد جامعه ای به فلاح و صلاح می رسند که در آنها عفت مطرح باشد، امانت مطرح باشد وفای به عهد مطرح باشد محافظت بر نماز و اوقات نماز مطرح باشد، همین چند آیه اول سوره مؤمنون که می توان گفت علاوه بر افراد مربوط به جامعه ها هم هست واقعا دردهای جامعه و دوای آنها را بیان می کند در هر جامعه ای که نماز باشد و محافظت بر نماز باشد و نماز به معنی ارتباط با خدا باشد و زکات و انفاقات باشد، امانت باشد، وفای به عهد باشد، این جامعه، جامعه با صلاح و فلاحی است و تمام بدبختی که در جوامع مسلمین و غیرمسلمین امروز هست به خاطر این است که نماز آن طوری که باید باشد مطرح نیست، محافظت بر نماز مطرح نیست، عفت آن جوری که باید باشد مطرح نیست، امین بودن مطرح نیست، آن مشکلاتی که مسلمان را و جوامع اسلامی را تهدید می کند همین ها است کسی نیست که نفهمد امانت چه ثمری دارد و خیانت چه ثمری دارد کدام شخصی است که در یک نهاد باشد و متوجه نباشد که خیانت چه ضربه ای به نظام اسلامی می زند، کدام کاسب و تاجری است که متوجه نباشد خیانت چه ضربه ای می زند. مشکل ما همین چیزهایی است که می فهمیم و قرآن مجید و آیات سوره مؤمنین می گوید و عمل نمی کنیم قرآن نمی گوید فلاح و رستگاری مردم به مطالب بغرنج و معما گونه ای بستگی دارد، نمی گوید اگر جامعه ای خواستند به فلاح و صلاح برسند باید کارهای معماگونه انجام بدهد، می فرماید همین مطالبی که همه می دانند یعنی نماز، ارتباط با خدا، زکات، انفاق، رسیدگی به فقرا، امین بودن، وفای به عهد کردن، عفیف بودن همین ها موجب فلاح و رستگاری است همین هایی که بسیاری از مسلمان ها مراعات نمی کنند.خلاصه قرآن مجید کتاب زندگی ماست کتابی است که باید در زندگی ما نقش داشته باشد. وقتی در ماه رمضان قرآن می خوانیم یا هر وقتی قرآن می خوانیم باید لااقل در قسمتی از قرائت مان به این فکر باشیم که خودمان را مخاطب قرآن ببینیم که دارد با ما صحبت می کند تا بیشتر از قرآن مجید استفاده کنیم. اینکه فرموده اند وقتی تاریکی های فتنه ها مثل شب ظلمانی به شما روی می آورد به قرآن پناه برید آیا معنایش همین است که وقتی فتنه پیش آمد وقتی تاریکی و تحیر پیش آمد قرآن بخوانیم و بخواندن اکتفا کنیم؟ یا نه معنایش این است که عمل به قرآن و درس گرفتن از قرآن می تواند شما ر از فتنه ها نجات بدهد، می تواند شما را از تاریکی ها نجات بدهد، می تواند شما را نورانی کند، می تواند جامعه شما را نورانی کند. در حدیث ثقلین تمسک به قرآن مطرح است استفاده از قرآن مطرح است بهره مندی از قرآن مطرح است ولی متأسفانه در جوامع اسلامی این جور نیست، و بسیاری از قرآن خوان ها ممسک و عامل به قرآن نیستند. ما باید سعی مان و کوشش مان این باشد که از قرآن کریم درس بگیریم و استفاده کنیم و بهره مند شویم.
پی‌نوشت‌ها:
1۔ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 203؛ بحار الأنوار، ج ۳۵، ص ۴۰۳.
۲ - نهج البلاغه، خطبه ۱۵۱.
٣۔ عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج ۲، ص ۱۳۰.
4- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج ۳، ص ۸۷؛ بحار الأنوار ، ج ۸۹، ص ۱۵.
5- سوره جمعه، آیه 11.
منبع: هفتاد و دو منبر، آیت الله رضا استادی، چاپ پنجم، ناشر: انتشارات برگزیده، قم، 1394، صص 16-9.
