مسئوليت به عهده‏ى چه كسى است

بيشتر افراد ازدواج مى‏كنند، تشكيل خانواده مى‏دهند، قادرند به طور متقابل به يكديگر عشق بورزند و در افكار يكديگر سهيم باشند. ازدواج موفق به زوج‏هايى نياز دارد كه حامى يكديگر بوده و در عين حال احترام متقابل را نيز حفظ كنند و سعى كنند در كارها با يكديگر مشاركت داشته باشند. همسران بايد در تلاش باشند كه يكديگر را كامل كنند، نه اين كه روى اختلاف سليقه‏ها تكيه كنند و به مخالفت با هم بپردازند. در واقع صميميت و اعتقاد متقابل در ازدواج، در صورتى حاصل مى‏شود كه زوج‏ها با هم تفاهم داشته باشند و در صدد غلبه بر يكديگر نباشند، به عبارت ديگر مى‏توان گفت ازدواجى موفق است كه در آن، زوج‏ها بتوانند آزادى‏هاى خود را حفظ كنند و هرگز اجبارى از طرف مقابل بر آن‏ها تحميل نگردد.

حفظ قدرت و اختيار والدين، در زندگى خانوادگى امرى ضرورى است

هنگامى كه والدين، به نقش پدرى و مادرى خود واقف مى‏شوند، سؤالاتى در ذهن آنها نقش مى‏بندد همچون: آيا فرزندان به همان اندازه‏ى والدين از آزادى برخوردارند؟ تا چه حد مى‏توان خواسته‏هاى والدين و فرزندان را با هم برابر در نظر گرفت؟ بسيارى از افراد، حقوق كودكان و بزرگسالان را برابر در نظر نمى‏گيرند اما بسيارى از متخصصين، برخلاف نظر اين افراد، بر اين عقيده‏اند كه كودكان و والدينشان از حقوق يكسانى برخوردارند زيرا اگر با فرزندان به گونه‏اى تحقيرآميز رفتار شود، آنها اعتماد به نفس خود را از دست مى‏دهند و حتى به دليل اين كه والدين دائما آنان را تحت كنترل قرار داده‏اند از آنها بيزار مى‏شوند. به همين جهت اختلاف ميان والدين و كودكان، بايد تنها از طريق ارتباط مستقيم و گفتگوى دوستانه حل گردد، به آنها بايد حق انتخاب و تصميم گيرى داده شود و در امور زندگى، اجبارى بر روى آنان تحميل نگردد، و گرنه والدين هيچ گاه نمى‏توانند فرزندانى مسئوليت‏پذير را در آينده تقديم اجتماع نمايند.

محدوده‏ى آزادى‏هاى خانوادگى

اگر چه موضوع آزادى‏هاى خانوادگى، براى بسيارى از والدين ممكن است. امرى خوشايند در نظر گرفته شود، اما به هر جهت، محدوديت‏هاى عملى و نظرى نيز، اين موضوع را در بر مى‏گيرد. در صورت زياد بودن اين محدوديت‏ها، فرزندانى تربيت خواهند شد كه فاقد هر گونه حس امنيت و تصميم گيرى هستند و در نهايت دچار سردرگمى و شكست مى‏شوند در اين ميان، والدين خود را مقصر مى‏دانند و در تلاشند تا حلقه‏هاى اين محدوديت را در هم شكسته و با فرزندان خود عادلانه رفتار كنند.
دو روان شناس به نام‏هاى ملوين سيلورمن (1) و سوزان ولان (2) در كتاب خود به نام «چگونه بدون احساس گناه، فرزندان خود را تربيت كنيم» مى‏نويسند: اگر چه ما به موضوع آزادى‏هاى يكسان در خانواده معتقديم ولى عملا ديده مى‏شود كه فرزندان در زندگى، پذيراى سلسله مراتب و مسئوليت‏هايى مى‏باشند و اين تفكر نشانگر نقش مستحكم والدين و اختيارات واقعى آنها در زندگى خانوادگى است. بيشتر كودكان، در مقابل تحكم والدين، پا فشارى مى‏كنند اما اگر والدين عادلانه رفتار كنند، فرزندان نيز احترام آنها را حفظ خواهند كرد.
والدين و فرزندان در ساختار اختيارات خانواده، نقش يكسانى ندارند و هرگز هم نبايد چنين تصورى داشت. فرزندان در خانواده، داراى حقوق يكسانى هستند و همچنين آنها خواستار دستيابى به عشق، علاقه و احترام والدينند و دوست دارند كه نيازهاى اساسى آنها برآورده شود، اما بايد به خاطر داشت كه اين نيازها، هرگز نشانگر برابرى والدين و فرزندان در تصميم گيرى‏ها و اهداف مهم زندگى نمى‏باشد.

چرا والدين بايد مسئوليت را به عهده بگيرند

در ابراز عشق و مهربانى متقابل، والدين و فرزندان از نقش و حقوق يكسانى برخوردارند، اما كودكان به آموزش، راهنمايى و نظم و انضباط نيز نيازمندند، يا به زبان ديگر مى‏توان گفت كه آنها بايد به درستى تربيت شوند. فرزندان بايد آگاه باشند كه والدين، مسئوليت اين امر خطير را به عهده دارند. اين موضوع بدان معنى نيست كه والدين بايد مستبدانه عمل كنند و دائما روى فرزندان كنترل داشته باشند بلكه پدر و مادر مسئول، همزمان با حل مشكلات حاد زندگى، بايد بتوانند نيازهاى خانواده را برآورده سازد و پيرامون مسائل مهم زندگى تصميمات درستى اتخاذ كنند.
با اين عمل، والدين، حس امنيت و آرامش را براى فرزندان به ارمغان مى‏آورند و كودكان مى‏توانند در امور مهم زندگى به آنها تكيه كنند. براى حفظ سلامت روحى و روانى فرزندان و امنيت اجتماعى آنها، والدين بايد مسئوليت‏هاى مهم زندگى را به عهده بگيرند. وقتى كه اين موضوع از جانب پدر و مادر و فرزندان پذيرفته شود، اعتماد و همكارى در زندگى شكل مى‏گيرد. از طرفى اگر به هر دليلى، والدين از انجام اين نقش مهم سرباز زنند، تضاد و كشمكش، عدم امنيت و مشكلات روحى، زندگى فرزندان و والدينشان را در بر مى‏گيرد.

از كودكان بايد به اندازه‏ى خودشان توقع داشت

كودكان ذاتا موجوداتى خودخواه، پر توقع و تابع اميال آنى هستند، و در كنار آن از رشد عاطفى كمى نيز برخوردارند. اين خصوصيات بيانگر «بد» بودن كودك نيست بلكه جزئى از وجود واقعى او را تشكيل مى‏دهد.اما اگر فرد بزرگسالى، چنين رفتارهايى را از خود بروز دهد، ما مى‏توانيم به او لقب كودك را نسبت دهيم و به طور عاميانه بگوييم «بچه شده است». بروز چنين رفتارهايى در سنين پايين امرى منطقى به نظر مى‏رسد و از كودكان انتظار چنين رفتارهايى را داريم. فرزندان نياز به آموزش دارند و والدين بايد به آنها بياموزند كه افرادى مسئوليت‏پذير بوده و رفتارهاى مناسب داشته باشند زيرا همان طور كه همگى مى‏دانيم، كودكان با خصوصيات اجتماعى معقول و پسنديده، به دنيا نمى‏آيند و اين امور كاملا اكتسابى است.
در امر بزرگ كردن فرزندان و يا به زبان ديگر، اجتماعى پرورش دادن آنها، والدين بايد مهارت‏ها و دانش زيادى را به آنان بياموزند. اين آموزش‏ها شامل مسئوليت‏پذيرى، احترام به قوانين اجتماع، برنامه‏ريزى و تفكر در امور زندگى، احترام و توجه به ديگران و تلاش براى دستيابى به اهداف بزرگ است. فراگيرى اين رفتارهاى درست، نياز به آموزش كودكان در طول سال‏هاى زندگى آنان دارد و والدين در اين ميان بايد با توجه و مهربانى، مقررات و محدوديت‏ها را براى فرزندان بازگو كنند و عشق و نظم و انضباط را به آنان بياموزند. والدين در امر تربيت فرزندان نقش معلم، راهنما و حتى رئيس را به عهده دارند و هرگز نمى‏توان اين دو گروه را دوست يكديگر خطاب كرد و چنين ابراز داشت كه والدين دوست فرزندان هستند زيرا در دوران كودكى، بچه‏ها، بيشتر از اين كه به دوست نيازمند باشند به پدر و مادرى عاقل و منطقى نياز دارند.

مقررات، محدوديت‏ها، حمايت از فرزندان

كودكان نيازمند قوانين و محدوديت‏هايى هستند و اين امور بايد به آنها آموزش داده شود. البته بايد به خاطر داشت كه فرزندان به سادگى چنين مقررات و محدوديت‏هايى را نمى‏پذيرند، بنابراين والدين بايد هميشه خود را براى بحث و مجادله با فرزندان آماده كنند. همه‏ى پدران و مادران بايد آمادگى شنيدن اين مطلب را از جانب فرزندان خود داشته باشند كه: «مقررات شما عادلانه نيست و بسيار دست و پا گير است». با وجود چنين گله و شكايتى از سوى كودكان، پدر و مادر بايد كاملا اين قوانين را به اجرا در آورند زيرا براى سلامت روحى و روانى فرزندان و خودشان، اين امر ضرورى به نظر مى‏رسد. اگر والدين هيچ گونه محدوديتى را براى كودكان در نظر نگيرند و در اين باره سهل انگارى كنند، در نهايت با فرزندانى غير مسئول روبرو مى‏شوند كه به طور مثال تا دير وقت بيدار مى‏مانند، به جاى غذا از تنقلات استفاده مى‏كنند و بعد از تماشاى تلويزيون به سراغ تكاليف درسى خود مى‏روند. به همين جهت وظيفه‏ى والدين اين است كه اين موارد را به درستى در منزل به اجرا در آورند، راهنماى خوبى براى فرزندان باشند، روى كارهاى آنها نظارت داشته باشند و اطمينان داشته باشند كه براى اثبات زندگى و تربيت صحيح فرزند، توجه به اين مقررات لازم است.
وظيفه‏ى ما به عنوان پدر و مادر، تأمين نيازهاى اوليه‏ى كودكان، حمايت و آموزش صحيح آنان است. همه‏ى كودكان به والدين خود وابسته هستند؛ گر چه ممكن است اين نياز عاطفى و روانى خود را به زبان نياورند. در دوران كودكى، فرزندان بايد از حمايت و سرپرستى والدين برخوردار گردند، آنها نياز دارند كه پدر و مادر، غذا، پوشاك و مسكن آنان را تهيه كنند و اگر والدين در بر طرف كردن اين نيازهاى ابتدايى غفلت كنند، كودكان به سوى انجام جرايم و مصرف مواد مخدر كشيده مى‏شوند و متأسفانه در منجلاب فساد و گمراهى غرق مى‏گردند.
حمايت و نگهدارى از فرزندان، از وظايف اوليه‏ى والدين است. اگر چه در جامعه‏ى كنونى، بسيارى از مراكز سرپرستى، اين نقش را به عهده گرفته‏اند، اما هرگز چنين مراكزى، نمى‏توانند نقش دلسوزانه‏اى را كه والدين در قبال فرزندان ايفا مى‏كنند، داشته باشند. ما به عنوان والدين، بايد به فرزندان مهارت‏ها و وظايف زندگى واقعى را بياموزيم. مدارس، در مورد آموزش اين مهارت‏ها مى‏توانند به والدين يارى برسانند اما هرگز قادر نيستند كه همچون والدين، در پيشرفت رفتارهاى عاطفى و اخلاقى فرزندان مؤثر واقع شوند. در جامعه‏ى كنونى، هنوز هم، اين والدين هستند كه نقش اوليه را در آموزش فرزندان به عهده دارند و هميشه و همه جا مى‏توانند به عنوان معلمانى دلسوز، براى كودكانشان، مثمرثمر باشند.
بايد به خاطر داشت كه نقش آموزش والدين، هرگز بيانگر اين مطلب نيست كه فرزندان فاقد آزادى و حق انتخاب هستند، بلكه پدر يا مادر بايد با توجه به سن و بلوغ فكرى فرزند، آزادى‏هايى را در اختيار او قرار دهد و به گونه‏اى عمل كند كه با علايق دلبندش، همخوانى داشته باشد. كنترل اعمال فرزندان و يا كناره گيرى از اين عمل، هيچ يك به معنى انجام صحيح نقش پدر و مادرى افرادى نمى‏باشد. اگر والدين به اين دو عمل بپردازند يعنى كنترل بيش از حد روى فرزندان داشته و يا از انجام اين عمل سرباز زنند، در واقع با اين كار، ارتباط خود را با فرزندشان سرد و بى‏روح كرده‏اند.

والدين خشن و مستبد

در دنياى كنوى، پدران و مادرانى وجود دارند كه بيش از حد لازم، روى فرزندان كنترل خود را اعمال مى‏دارند. اين گونه والدين، تحت عنوان افراد خشن دسته بندى مى‏گردند. بعضى از افراد سعى دارند كه با تهديد و ارعاب، فرزند را مجبور به انجام اعمالى نمايند كه بر طبق خواسته‏ى آنان است. اين روش، بسيار مخرب است و هرگز نبايد به كار برده شود. تهديد و ارعاب، امرى است كه امنيت و اعتماد به نفس كودك را به مخاطره مى‏اندازد و ممكن است سبب تسليم شدن فرزند و يا رفتارهاى پرخاشگرانه از سوى او گردد.
والدين مستبد، همواره خواستار حرف شنوى فرزندان از دستورات آنها هستند و هيچ گاه بر طبق علاقه‏ى كودك خود عمل نمى‏كنند و در حقيقت وظيفه‏ى خود را به عنوان پدر يا مادر به درستى انجام نمى‏دهند. چنين والدينى، معمولا براى غلبه بر ضعف‏ها و حقارت‏هاى خود، به امر و نهى فرزند مى‏پردازند و رفتارى پر از خشونت را در قبال او به اجرا در مى‏آورند. اما والدين داراى اعتماد به نفس، هميشه رفع نيازها و رفاه فرزند خود را در ذهن مى‏پرورانند و به گونه‏اى با فرزند خود رفتار مى‏كنند كه برايش سودمند و مفيد باشد.

شيوه‏ى مقصر دانستن كودك

بعضى از والدين براى تربيت فرزندان از شيوه‏هاى خاصى استفاده مى‏كنند. به طور مثال اگر فرزند خطايى را مرتكب شود مستقيما او را مقصر خطاب مى‏كنند و به او مى‏گويند:«رفتار تو سبب اذيت و آزار من گرديده است». گفتن اين گونه مطالب ممكن است سبب تغييراتى در رفتارهاى فرزند گردد اما شرمندگى را نيز براى او به همراه دارد. اگر والدين، كودك را به دليل انجام عمل ناشايستى، «بد» خطاب كنند، اين عمل سبب بروز مشكلات روحى و عاطفى در او مى‏گردد و ضربه‏اى كه به خاطر اين گفته‏ى والدين به او وارد مى‏شود از خود رفتار ناپسندش، مخرب‏تر خواهد بود.
والدينى كه از شيوه‏ى مقصر دانستن كودك استفاده مى‏كنند، ممكن است ناخودآگاه دست به انجام اين عمل زنند، حتى اين افراد ممكن است خود در كودكى با چنين شيوه‏اى مواجه بوده‏اند و اين عمل، امرى عادى بر آنها تلقى گردد. هميشه بايد به خاطر داشت كه اگر كودكان مورد انتقاد قرار گيرند و به خاطر انجام اعمال نادرست مقصر شناخته شوند احساس شرمندگى خواهند كرد و اين عمل سبب كاهش اعتماد به نفس آنها شده و ارتباط عاطفى آنان و والدين را خدشه‏دار خواهد ساخت. به همين جهت پدران و مادران بايد بدون اين كه فرزندان را مقصر بدانند و يا مورد انتقاد قرار دهند، خواسته‏هاى خود را به طور مستقيم براى فرزندان مطرح سازند و با توجه به رفتار آنها، كودكان را تشويق يا تنبيه نمايند.

استفاده از اختيارات و مسئوليت‏ها

اختيارات و قدرت والدين بايد از سوى فرزندان محترم شمرده شود، همچنين خود والدين نيز بايد براى اين مسئوليت‏ها، ارزش قائل شوند. مشكلى كه من بارها با آن روبرو شده‏ام اين است كه بسيارى از افراد در زندگى دچار احساس تقصير، گناه و شرمندگى شده‏اند و مطمئن نيستند كه آيا توانسته‏اند اختيارات و قدرت پدر و مادرى خود را به درستى به نمايش گذارند يا خير؟ در اين جا بايد به چنين افرادى خاطر نشان كنم كه داشتن قدرت و اختيار در قبال فرزندان هرگز به معنى رفتارهاى مستبدانه و سوء استفاده از آنان نيست بلكه والدين مسئول و داراى اعتماد به نفس، هميشه راهنماى كودكان خود بوده و به آنان عشق مى‏ورزند. بايد به خاطر داشت كه زمانى والدين مى‏توانند الگو و اسوه‏ى مناسبى براى فرزندان باشند كه ارتباطشان با خود، بر مبناى عشق و علاقه‏ى دو طرفه باشد. فرزندانى كه شاهد طلاق يا جدايى والدين هستند از لحاظ روحى و روانى به مخاطره مى‏افتند و نيازهاى عاطفى آنها برآورده نمى‏شود. والدين وظيفه دارند كه علاوه بر ايجاد امنيت براى فرزندان، راهنماى آنان بوده و از لحاظ ساختارى، الگوى مناسبى براى آنها باشند. اين امر نيازمند تفكر و برنامه‏ريزى منسجمى است كه خانواده‏ها بايد با توجه به اهداف، قوانين و انتظاراتشان به آن عمل كنند. اگر پدران و مادران، مقررات و قوانين واضح و روشنى را در زندگى پياده كنند و به درستى آن را به اجرا در آورند، در اين صورت فرزندان نيز براى آن اهداف و خط مشى‏ها، والدين و خودشان، احترام قائل خواهند شد.

پی نوشت ها :

(1). Melvin Silverman
(2). Susan Wheelan

/خ