سوره فجر

نامگذاری سوره فجر

این سوره را «‌فجر‌» می‌نامند، زیرا با سوگند خداوند به فجر (سپیده دم) آغاز می‌شود.

محل و ترتیب نزول

سوره فجر جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول دهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

این سوره در چینش کنونی مُصحَف هشتاد و نهمین سوره است و در جزء سی‌ام قرآن قرار دارد.

تعداد آیات و کلمات

سوره فجر ۳۰ آیه، ۱۳۹ کلمه و ۵۸۴ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) است و با پنج سوگند آغاز می‌شود.

سوره امام حسین(علیه السلام)

سوره فجر به سوره امام حسین(علیه السلام) مشهور شده است.

چراکه بر پایه حدیثی از امام صادق(علیه السلام)، منظور از «نفس مطمئنه» [در آیه ۲۷] امام حسین(علیه السلام) است.

همچنین، یکی از تفسیرهای «لیال عشر» (شب‌های دهگانه) ده شب آغازین محرم ذکر شده است.

سوره فجر از جمله سوره‌هایی است که بر روی ضریح امام حسین(علیه السلام) حک شده است.

آیات مشهور

آیه بیست و دوم درباره مجیء خداوند در روز قیامت و آیات ۲۷ و ۲۸ درباره نفس مطمئنه از آیات مشهور سوره فجر شمرده شده است.

آیه مجیء (۲۲)

« وَ جَآءَ رَبُّکَ وَ ٱلمَلَکُ صَفًّا صَفًّا﴿۲۲﴾»
(ترجمه: و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند.)

آیه ۲۲ سوره فجر که صفت آمدن را به خدا در روز قیامت نسبت داده است به آیه مجیء مشهور شده است.

از نگاه کلام شیعه صفت‎های مخلوقات مثل آمدن و رفتن را نمی‌توان به خدا نسبت داد.

از این رو مفسران این آیه را به معنای آمدنِ حکم و امر خدا تفسیر کرده‌اند. این آیه از آیات متشابه دانسته شده که با آیات مُحکم تفسیر می‌شود.

آیه نفس مطمئنه (۲۷-۲۸)

نوشتار اصلی: آیه نفس مطمئنه

« یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَىٰ رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً﴿۲۷-۲۸﴾»

(ترجمه: اى نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد.)

این دو آیه و آیات ۲۹ و ۳۰ که آیات پایانی سوره فجرند که بر اساس روایات، مراد از نَفْس مطمئنه در آنها، امام حسین(علیه السلام) است و به همین دلیل سوره فجر، سوره امام حسین(علیه السلام) نام گرفته است.

همچنین در روایات آمده است نفس مطمئنه نفسی است که به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیتش ایمان دارد و نیز گفته شده این سوره درباره امیرالمؤمنین است و مراد از نفس مطمئنه نفسی است که به ولایت او اطمینان دارد.

آیات پایانی سوره فجر معمولاً در آغاز اطلاعیه‌های درگذشت عالمان شیعه می‌آید.

همچنین عُرفا با استناد به آیه مذکور، یکی از مرتبه‌های نَفس را «نفس مطمئنه» دانسته‌اند. 1

فضیلت و خواص سوره فجر

هر کس سوره فجر را را در دهه اول ماه ذی الحجه قرائت نماید گناهانش بخشیده می شود و اگر در غیر این ایام خوانده شود مایه نورانیت او در قیامت می گردد.

آثار و برکات سوره

آثار و برکات این سوره شامل:

1) فرزند دار شدن

هر کس آن را بنویسد و با خود همراه داشته باشد و با همسر خود همبستر شود خداوند فرزندی را که نور چشم او باشد به او عطا می کند.

آورده اند که 11 بار خواندن سوره فجر پیش ار انعقاد نطفه برای پسر دار شدن مفید است.

2) در پناه خدا قرار گرفتن

امام صادق علیه السلام فرموده اند: هر کس هنگام طلوع فجر سوره فجر را بخواند تا فجر روز بعد در امان خدا خواهد بود. 2

شأن نزول و محتوای سوره فجر

سورة فجر در مکه بر پیامبر نازل شده. این سوره دارای آیه هایی کوتاه اما تکان دهنده و با انذارهای بسیار می باشد.

در ابتدای سوره به قسم های متعددی بر می خوریم که بی سابقه است. این نوع قسم ها مقدمه ای برای تهدید انذار طاغوتیان به عذاب الهی می باشد.

بخش دیگری از این سوره به بعضی از اقوام عصیان گر پیشین، چون قوم عاد و ثمود و فرعون و انتقام شدید خداوند از آنان، اشاره کرده است، تا موجب عبرت دیگران شود.

در بخش سوم آن اشارة کوچکی به امتحان و آزمایش انسان شده است و از کوتاهی او در اعمال نیک و خیر انتقاد می شود.

بالاخره در قسمت انتهایی سوره سخن از معاد و سرنوشت کافران، نیز پاداش مؤمنانی است که به نفس مطمئنّه رسیده اند.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که سورة فجر را در شب های دهگانه (ده شب اوّل ذی الحجه) بخواند، خداوند گناهان او را می بخشد و کسی که در سایر بخواند، نور و روشنایی برای روز قیامتش خواهد بود.

سورة والفجر به خاطر دو مشخصه مورد سؤال قرار می گیرد:

1. نفس مطمئنه؛

2. شب های ده گانه.

در بعضی تفاسیر امام حسین علیه السلام مصداق بارز و روشن نفس مطمئنه است. معرفی این سوره به عنوان سورة حسین بن علی علیه السلام ممکن است به خاطر این باشد که مصداق روشنِ نفس مطمئنه که در آخرین آیات این سوره مخاطب واقع شده، حسین بن علی علیه السلام است. همان گونه که در حدیثی از امام صادق علیه السلام ذیل همین آیات آمده است.

در عین حال نفس مطمئنه می توان مصادیق دیگری غیر از حضرت داشته باشد، چون دیگر اولیای الهی، پیامبران، حتی علما و فقهای بزرگی که هوی و هوس به درونشان راه نیافت. دربارة لیالی عشر (شب های دهگانه) تفاسیر و تعابیر متفاوت است که مشهور ترین آن شب های دهگانة اوّل ذی حجه تا دهم آن است که عمل حج در آن انجام می شود، که از اهمیت خاصی برخوردار است.

در عین حال عشر تفاسیر دیگری نیز دارد که به ده شب آخر ماه رمضان و ده شب اوّل ماه محرم نیز تعبیر شده است.

داستان سوره فجر

بحث روایتى (روایاتى درباره مراد از شفع و وتر، تسمیه فرعون به ذى الاءوتاد، آورده شدن جهنم، آمدن خدا، و ...)

در مجمع البیان در تفسیر آیه (و الشفع و الوتر) آمده که بعضى گفته اند منظور از شفع، خلق است، چون فرموده: (و خلقناکم ازواجا)، و منظور از کلمه (وتر)، خداى تعالى است، نقل از ابن عباس و عطیه عوفى و ابى صالح و مجاهد و این تفسیر روایت ابى سعید خدرى است، از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم.

بعضى دیگر گفته اند شفع و وتر هر دو نمازند، بعضى شفع و بعضى وترند، و این روایت ابن حصین است، از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم.

بعضى دیگر گفته اند: شفع، روز عید قربان، و وتر، روز عرفه است، نقل از ابن عباس و عکرمه و ضحاک و (روایت جابر از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم هم همین را مى گوید) و علت اینکه روز عید را شفع خوانده اند این است که روز عرفه در حکم نظیر ندارد، چون هیچ روزى دیگر مثل آن روز وقوف در عرفات واجب نیست، ولى روز عید در حکم، که همان کوچ کردن است نظیر دارد. بعضى دیگر گفته اند شفع روز هشتم ذى الحجه یعنى روز ترویه است، و وتر روز عرفه است، و این معنا از امام باقر و از امام صادق (علیهما السلام) نقل شده.

مؤ لف: سه روایت اول را که صاحب مجمع البیان از طرق اهل سنت نقل کرده مى توان جمع کرد، و گفت منافاتى بین آنها نیست، چون هر سه در مقام یادآورى بعضى از مصادیق شفع و وتر بوده اند.

حدیثى از امام صادق علیه السلام درباره خصوصیات قبض روح مؤ من درذیل (یا ایها النفس المطمئنه ...)

و در کافى به سند خود از سدیر صیرفى روایت آورده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم: فدایت شوم، یا بن رسول اللّه آیا مؤمن از مرگ و قبض روح خود کراهت مى دارد؟ فرمود: نه به خدا سوگند، وقتى فرشته مرگ نزدش مى آید تا روحش را قبض کند، مؤمن به جزع در مى آید، و ملک الموت به او مى گوید: جزع مکن، اى ولى خدا، به آن خدایى که محمد صلى اللّه علیه و آله و سلم را به نبوت مبعوث کرده من نسبت به تو دلسوزتر و مهربانتر از پدرى مهربان هستم، اگر پدرت اینجا بود بیش از من به تو مهر نمى ورزید، چشم خودت را باز کن و ببین.

آنگاه فرمود: در آن هنگام رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و امامان از ذریه او در برابرش ممثل مى شوند، و به وى گفته مى شود: این رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم است، و این امیر المؤمنین و این فاطمه، و این حسن و این حسین و اینان امامان از ذریه اویند، که همه رفقاى تو هستند.

فرمود: پس مؤمن چشم خود باز نموده حضرات را تماشا مى کند، در این هنگام ندا کننده اى از طرف رب العزه روح او را ندا مى کند و مى گوید: (یا ایتها النفس المطمئنه ...)، اى نفسى که با دیدن محمد و اهل بیتش علیهم السلام اطمینان یافتى، به سوى پروردگارت بر گرد، در حالى که به ولایت راضى و به ثواب مرضى هستى، پس داخل در بندگان من شو، یعنى در زمزه محمد و اهل بیتش در آى، و داخل جنت شو، پس در آن هنگام هیچ چیزى در نظرش محبوب تر از مرگ و ملحق شدن به منادى نیست. 3

پی نوشت:
1.www.fa.wikishia.net
2.www.tebyan.net
3.www.ommolketab.ir