چکیده
وقوع انقلاب اسلامی ایران تحولی نوین در عرصه گفتمان سیاسی اسلام در دوران معاصر ایجاد کرد. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل گفتمان «لاکلا و موفه» به بررسی و مقایسه گفتمان سیاسی انقلاب اسلامی ایران و جنبش های بیداری اسلامی در کشورهای عربی شمال آفریقا و خاورمیانه می پردازیم. در این نوشتار با تبیین تعالی گفتمان انقلاب اسلامی در جریان جنبش های بیداری اسلامی و احیای شعارهای انقلاب اسلامی ایران، رویکرد این قیام ها مشخص می شود و به نوع دیگر الگوی پیشروی این قیام های در قالب گفتمان انقلاب اسلامی ایران نمایان می گردد.مقدمه
با اوج گیری انقلاب اسلامی در سال های 57-56 و طرح شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» این نهضت شیوه و استراتژی مستقل خود را در عین معارضه با نظام زورمندانه جهانی ادامه داد و در حالی به پیروزی رسید که نه تنها هیچ دولتی از مجموعه دولت های جهانی - به ویژه بازیگران اصلی نظام دو قطبی - از انقلاب حمایت نکردند، بلکه رژیم مستبد و تحت سلطه شاه مورد حمایت قدرت های بزرگ شرق و غرب مانند اتحاد جماهیر شوری، جمهوری خلق چین، ایالات متحده آمریکا و انگلیس قرار داشت (1). در این زمینه امام خمینی (رحمه الله) می فرماید:«چنانچه این انقلاب اسلامی یک انقلاب عادی نیست و متکی به هیچ یک از دو قطب شرق و غرب نمی باشد، از این جهت، ویژگی های خاص خود را داشته و دارد. و با پیمودن صراط مستقیم (لا شرقیه و لا غربیه) در مقابل هر دو قطب ایستاده است و از هیچ یک از قدرت های افسانه ای نهراسیده است که همین موجب پیروزی های معجزه آسایش گردید؛ گرچه موجب توطئه ها و آتش افروزی های فراوان علیه خودش هم شد لکن در هیچ مرحله ای عقب گرد نکرد»(2).
در این نوشتار با بررسی جنبش های بیداری اسلامی به عنوان مقوله سیاسی و اجتماعی به این سؤال خواهیم پرداخت که وقایع اخیر آیا با تعالی گفتمان انقلاب اسلامی در گستره اندیشه سیاسی شده است؟ لازم به ذکر که با مشخص نمودن دال مرکزی گفتمان انقلاب اسلامی ایران و عناصر تأثیر گذار در این گفتمان چارچوب گفتمانی آن را مشخص می کنیم، البته تبیین ظهور جنبش های بیداری اسلامی و بررسی شعارهای حرکت های بیداری در منطقه و خواست عمومی مردم در نفی حکومت ظالم و دست نشانده در منطقه نشان دهنده تحولی نوین در جوامع عربی است که این حرکت از مدت ها پیش در اندیشه ها و سخنان روشنفکران و اندیشمندان عربی نمایان بوده است (3).
در جنبش های بیداری اسلامی شاهد حضور گسترده مردم در اعتراضات هستیم، مردمی که در سالیان داراز محرومیت و استبداد به دنبال تحول بنیادین در عرصه سیاسی و اجتماعی هستند و همه به دنبال یک چیز هستند، «الشعب یرید اسقاط نظام»، بر کسی پوشیده نیست که مقاومت سالیان داراز گروه های مذهبی در این کشورها که با ظهور انقلاب اسلامی و حمایت جمهوری اسلامی ایران از نهضت های رهایی بخش (به طور مثال جنبش آزادی بخش فلسطین) گفتمانی جدید را در عرصه مقاومت اسلامی ایجاد کرد.
1- نظریه گفتمان
از میان سه رویکرد نظری به تحلیل گفتمان، تحلیل گفتمان لاکلا و موفه، قرابت و تناسب بیشتری با مباحث اندیشه سیاسی داشته و چارچوب تحلیلی مناسبی را برای بررسی تحولات نظری در جامعه، پیش روی محقق قرار میدهد (4). نظریه گفتمان با نقش معنادار رفتارها و ایده های اجتماعی در زندگی سیاسی سروکار داشته و در تلاش است با بکارگیری مجموعه ای از ابزارهای روش شناسی در راستای تحلیل کلام ها، نوشته ها، مصاحبه ها و... گام بردارد (5).لاکلا و موفه ضمن استفاده از مفهوم فوکویی قدرت و نظریات زبان شناسی سوسور، از مفروضات بنیادستیزی و جوهرستیزی فلاسفه ای چون رورتی، دریدا و لیوتار بهره جسته اند (6). به زعم لاکلا و موفه، «هر معنا در ارتباط با رفتار کلی ای که در حال وقوع است و هر رفتار در ارتباط با یک گفتمان خاص» درک می شود. از این رو ما تنها در صورتی می توانیم یک فرآیند اجتماعی را توضیح، تبیین، و ارزیابی کنیم که قادر به درک رفتار و گفتمانی که در درون آن چنین فرآیندی اتفاق افتاده است، باشیم (7). در درک نظریه تحلیل گفتمان، اولویت با مفاهیم عمده زیر است:
یک. گفتمان : کلیت ساختاردهی شده ای است که از عمل مفصل بندی ان حاصل می شود. گفتمان ها منظومه های معنایی هستند که در آنها نشانه ها با توجه به تمایزی که با یکدیگر داشته؛ هویت و معنای خاص می یابند. در واقع، گفتمان ها تصور و درک ما را از جهان واقعیت شکل می دهند(8).
دو. مفصل بندی: به عمل گردآوری اجزاء مختلف و ترکیب آنها در یک هویت جدید اشاره دارد (9).
سه. ضدیت یا غیریت : بر این نکته تأکید دارد که هر چیزی در ارتباط با «غیر» هویت می یابد (10). این امر بر سه نکته تأکید دارد: اول آنکه، ایجاد یک رابطه خصمانه منجر به تولید یک دشمن یا دیگری می شود. دوم آنکه، شکل گیری روابط خصمانه و تثبیت مرزهای سیاسی، امری ضروری برای تثبیت بخشی از هویت های گفتمان است. سوم این که، ضدیت بر حدوثی بودن هویت تأکید دارد (11).
چهار. هژمونی : به دنبال این امر است که چه کسی برتر خواهد بود. در در واقع، کدام نیروی سیاسی درباره شکل های مسلط رفتار و معنا در یک این زمینه خاص اجتماعی تصمیم می گیرد. این امر، نیازمند ترسیم مرزهای و سیاسی است که براساس آن نیروهای مخالف در راستای دستیابی به رفتارهای استیلاجویانه نمایان می گردند (12).
پنج. دال مرکزی: نشانه هایی است که سایر نشانه ها دور آن گرد آمده و در واقع، هسته مرکزی نظریه گفتمانی را شکل می دهد. نیروی جاذبه این هسته، نشانه های دیگر را به خود جذب نموده است (13).
اگرچه هر روش، به نوعی حامل بار معنایی سنت خاص فکری خود است اما به هر حال، بکارگیری روش تحلیل گفتمان در سال های اخیر در حوزه مطالعات سیاسی اسلام افزایش یافته و به نظر می رسد با اندکی جرح و تعدیل، امکان استفاده از گونه هایی از این روش وجود داشته باشد (14).
در یک معنا، سنت تفکر اسلامی، مبناگرا و جوهر گرا بوده و در نتیجه دارای روایت کلان است که در مقام ارزیابی، با مفروضات بنیادستیزی و جوهر ستیزی نظریه تحلیل گفتمان در تعارض است. اما در معنای دیگر، جریان های عقل گرای تفکر اسلامی، مبانی معرفتی خاصی را در پرتو اجتهاد و عقل پذیرفته اند که در نتیجه آن «امکان مقایسه و الهام گیری از ایده های تحلیل گفتمان را بدون نیاز به پذیرش مبانی» آن، محقق ساخته است. به عنوان مثال، نمودهای غیریت ساز که از جمله مشخصات نظریه تحلیل گفتمان است؛ در تفکر اسلامی در موارد متعددی می توان دنبال کرد. در قرآن کریم، در سوره مبارکه کافرون - که صریحا اعلام تمایز و جدایی بین مؤمنان و کافران است . و همچنین سوره مبارکه توبه در قالب برائت مفهومی، خداوند متعال، مشرکان را نفی نموده است. در واقع، مبتنی بر این قاعده، شناخت اشیاء منوط به تعریف اضداد خود هستند. بر همین اساس، امام خمینی با طرح دو نوع اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله و سلم) و اسلام آمریکایی و همچنین تعریف مفاهیمی چون مستضعفین و مستکبرین، عملا نفی غیر را در کانون تعریف اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله و سلم) و مستضعفین دنبال کرده است (15).
2- گفتمان انقلاب اسلامی ایران
گفتمان اسلام سیاسی - فقاهتی به پشتوانه امام خمینی (رحمه الله) و روحانیت، به گفتمانی غالب در انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد، دارای خصلتی عام و استعاری است که بعد از انقلاب اسلامی ایران این گفتمان نشانه ها و مفاهیم خود را در یک دوره منازعه سخت گفتمانی و در رویارویی با گفتمان های دیگر تثبیت کرد و منظومه معنایی را تعیین کرد. در انقلاب اسلامی مفاهیمی همچون صدور انقلاب، محدویت آزادی به چارچوب شرع، حمایت از مستضعفان، استکبار ستیزی، دفاع از فلسطین و استقلال طلبی (نه شرقی و نه غربی) منظومه معنایی گفتمان انقلاب اسلامی ایران را ترسیم کرد (16)اسلام ناب محمدی
صورت بندی های مختلفی از گفتمان انقلاب اسلامی ایران انجام شده است که برخی شخص امام خمینی (رحمه الله) را و برخی دیگر مفهوم «جمهوری اسلامی» به عنوان دال مرکزی معرفی نموده اند، امام به نظر می رسد، نقطه عطف که باعث تولید معنا برای دال «انقلاب اسلامی ایران» شده و نیز دیدگاه های امام (رحمه الله) را شکل داده، «دین اسلام» است، که در بیانات امام خمینی (رحمه الله) و مقام معظم رهبری به اسلام ناب محمدی» تعبیر شده است. امام خمینی در این زمینه می فرماید: «به تنها چیزی که باید فکر کنید به استواری پایه های اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله و سلم) است. اسلامی که غرب، و در رأس آن امریکای جهانخوار، و شرق و در رأس آن شوروی جنایتکار را به خاک مذلت خواهد نشاند. اسلامی که پرچمداران آن پابرهنگان و مظلومین و فقرای جهانند و دشمنان آن ملحدان و کافران و سرمایه داران و پول پرستانند. اسلامی که طرفداران واقعی آن همیشه از مال و قدرت بی بهره بوده اند؛ و دشمنان حقیقی آن زراندوزان حیله گر و قدرت مداران بازیگر و مقدس نمایان بی هنرند»(17). «بابی سعید»، نیز دال مرکزی گفتمان اسلام گرایی و تفکر سیاسی امام خمینی (رحمه الله) را، دال «اسلام» می داند.استضعاف گریزی - استکبار ستیزی
«هنوز برای بسیاری از ملت های اسلامی مرز بین «اسلام آمریکایی» و «اسلام ناب محمدی» و اسلام پابرهنگان و محرومان و اسلام مقدس نماهای متحجر و سرمایه داران خدانشناس و مرفهین بی درد، کاملا مشخص نشده است» (18)؛ با امعان نظر، به بیانات ذکر شده از حضرت امام، مرزهای گفتمان ساز اندیشه ایشان تمییز داده می شود. در واقع، در اندیشه حضرت امام، مفهوم اسلام ناب محمدی» در مقام دال مرکزی وظیفه مفصل بندی معانی و نشانه هایی را بر عهده دارد که از این طریق گفتمان اسلام آمریکایی به مثابه غیریت، ممیزه شناسایی تعریف گفتمان «اسلام ناب محمدی» را ایفاء میکند. امری که به زعم امام (رحمه الله)، «روشن ساختن این حقیقت که ممکن نیست در یک مکتب و در یک آیین دو فکر متضاد و رودرو وجود داشته باشد از واجبات سیاسی بسیار مهم» به شمار می آید (19).دو مفهوم «استضعاف» و «استکبار» از جمله معانی و نشانه هایی هستند که در واقع، در دیدگاه امام راحل، در تبیین و تشریح اسلام ناب محمدی، نقش کلیدی برعهده دارند. امام، در یک تعریف کلی، مستکبرین را اعم از سلاطین، رؤسای جمهور و دولت های ستمگر دانسته و ضمن تعمیم به اجانب و بیگانگان که ملت ها را ضعیف شمرده و مورد تعدی قرار می دهند (20)؛ در قالب یک رابطه دیالکتیک بین «آزادی» با استکبار و استضعاف»، در پاسخ به این سؤال که «آیا ما هم از مستکبرین باشیم هستیم یا از مستضعفین؟» چنین می فرمایند:
«هر فرد، می شود که مستکبر باشد و می شود مستضعف باشد. اگر من زیر دست های خودم، ولو چهار نفر باشد، تعدی و تجاوز کردم و آنها را کوچک شمردم، بنده خدا را کوچک شمردم، من مستکبرم و او مستضعف، و مشمول همان معنایی است که مستکبرین و مستضعفین هستند». از این رو به زعم ایشان، کسانی که آزادند باید دید که این نعمت الهی [آزادی] را وسیله ای برای خدمت به خلق و خدمت به خالق) قرار می دهند؟ یا این که آن را «برای مخالفت با خدا و استکبار بر مردم»؟ (21). امام، در مقام تطبیق مفاهیم استضعاف و استکبار با مصادیق مستضعف و مستکبر با طی طریق کردن از عصر حاضر، شواهدی را از تاریخ ادیان در اثبات مدعای خود بیان می دارند. در دیدگاه امام راحل، توجه به مصالح مستضعفین در قبال مستکبرین» و به تبع آن قیام بر ضد مستکبرین، طریقه حضرت موسی (علیه السلام) بر ضد فرعون بوده است (22). ایشان همچنین قیام حضرت ابراهیم (علیه السلام) در مقابل نمرود را قیام طبقه مستضعف در مقابل اشرافیت می دانند (23). بر همین اساس، مبارزه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با قدرتمندان حجاز از سنخ تقابل استضاف و استکبار است. در دیدگاه امام (رحمه الله)، همراهان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مکه به مدینه، فقرا نه ثروتمندان بودند. در واقع، پیامبران «با فقرا بودند برای بیدار کردن فقرا» و فقرا را بر «اغنیایی که مال مردم را می خوردند و ظلم به مردم می کردند، شوراندند» (24).
امام با قرار دادن «شیطان بزرگ» به عنوان مظهر باطل، کفر و سلطه گری در مقابل «نیروی ایمان» به عنوان مظهر حق، حقیقت، الوهیت، شکست ناپذیری و پیروزمندی نهایی، نشانگر اعطای روحیه امید به امت اسلامی و حزب الهی در مورد غلبه بر قوای شیطانی و حزب شیطانی است (25). یکی از این رو امام (رحمه الله)، در قالب یک برنامه راهبردی، ضمن هشدار نسبت به «طایفه مستکبرین»، همگنی «اکثریت محروم» و مستضعف جهان و به تبع آن جبهه گیری علیه برنامه های فرعونی را بشارت داده اند (26).
استقلال طلبی نفی تسلط کفار
برقرای تقابل بین «خودی» و «اجنبی» نشانگر تلاش امام خمینی (رحمه الله) در گسترش دایره خودی و نفی انشقاق درونی - از رهگذر نامگذاری یکدیگر به تندرو و کندرو - اهتمام به تجمع و وحدت نیروهای انقلابی داخلی، بسیج و وحدت نیروهای انقلابی داخلی، بسیج و وحدت مجموعه نیروهای طرفدار انقلاب علیه اجانب و ایادی بیگانگان بود (27).امام، ضمن تبیین مرز بین «خود» و «دگر»، عنوان نیروهای خودی را برای کلیه ملل مسلمان و طرفداران انقلاب اسلامی، اعم از شیعه و سنی و نیروهای اجنبی را در قالب نیروهای غرب گرا و شرق گرا وقدرت های استکباری مخالف اسلام و انقلاب اسلامی به کار برد و از این رو اسلام گرایان و در رأس آنان امام معتقد بودند که «اسلام سدی است در برابر اجانب شرق و غرب» (28). در واقع، امام امت اسلامی را براساس دیدگاه «نه شرقی و نه غربی» را در مقابل شرق و غرب می دانستند و سیاست عدم تعهد بر مبنای استقلال تصمیم گیری را مهم ترین راهبرد سیاست خارجی اسلامی تلقی می نمودند (29).
در اندیشه سیاسی امام خمینی (رحمه الله)، بین دو عنصر «آزادی» در بعد داخلی و «استقلال» در بعد خارجی توجه ویژه شده است که هر دوی این عناصر به جمهوری اسلامی ارتباط مستقیم پیدا می کند و به عبارت دیگر استقلال بدون آزادی که همان ظهور اراده ملی و پشتوانه مردمی است، دوام نمی یابد و آزادی نیز بدون وجود استقلال، منجر به وابستگی و استحاله در نظام بین الملل خواهد شد. امام خمینی (رحمه الله) آزادی بدون اتکا به استقلال را وارداتی و عامل بردگی در نظام استکباری جهان خواهد بود.
در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی ایران و با توجه به اسلام محمدی ما شاهد شکل گیری جنبش های دانشجوی که به دنبال دستیابی به استقلال ایران و دستیابی به هویت اسلامی خودشان بودند. در اوایل انقلاب اسلامی ایران ما شاهد حمله دانشجویان پیرو خط امام به سفارت ایالات متحده آمریکا هستیم.
امام خمینی (رحمه الله) این حرکت را با عنوان انقلاب دوم عنوان کرد و این حرکت را در قالب گفتمان انقلاب اسلامی ایران تفسیر نمود، امام می فرماید: «لانه ای را که به اسم سفارت در اینجا بود و محل جاسوسی بود و اسنادش الآن در جلدهای زیادی از کتب پخش شده است، آنجا را بستند و خواستند یک ملتی باشند مستقل، آزاد. نه وابسته به شرق باشند، نه وابسته به غرب»(30).
نفی اسلام آمریکایی
در بیانات امام خمینی (رحمه الله)، اسلام ناب محمدی با نمونه های مختلف از اسلام متمایز می گردد و چهره اسلام ناب غیریت سازی می گردد. به عبارت دیگر، امام خمینی (رحمه الله)، به مسلمانان سرتاسر عالم می آموزد که برداشت های متفاوت از اسلام را نمی توان در مقام اسلام ناب به مردم معرفی کرد. مفهوم «اسلام آمریکایی» برداشتی خاص از اسلام است که در قالب گفتمان غرب و ایالات متحده آمریکا تولید شده است. این اسلام در واقع مطلوب آمریکا، شیطان بزرگ، است. چنین اسلامی، مطابق گفتمان انقلاب اسلامی ایران دراری مشخصات زیر است (31):* اسلام غیر سیاسی (32)؛
* اسلام منفعل و ظلم پذیر (33)؛
* اسلام سازش کار با مستکبرین (34).
احیاء هویت اسلامی و بازگشت به خویشتن
مفهوم «هویت اسلامی» در مرتبه دال مرکزی منجر به تبیین هرچه بهتر مفهوم «اسلام ناب محمدی» می شود. براساس این مفهوم، اسلام ناب باعث صورت بندی حقیقی و اصیل گفتمان انقلاب اسلامی و آشکار کردن عناصر تحمیل شده و ناسازگار با این گفتمان می شود. بازگشت به خویشتن راه حلی برای دستیابی به دال مرکزی اسلام ناب است و فصل ممیز اسلام ارتجاعی و سلفی می باشد، به همین منظور «هویت اسلامی» به عنوان مفهوم خودبنیان منجر به سعادت بشری می شود و علت بروز بحران در جوامع اسلامی، وقوع انحراف در این مفهوم است که در تاریخ تمدن اسلامی، به ویژه از زمان مواجهه با گفتمان غرب، مهجور مانده است (35).به تعبیر دیگر امام خمینی (رحمه الله) در برابر گفتمان غربی با توجه به مفهوم بازگشت به خویشتن و تفکر اسلامی، اسلام را پاسخگوی تمام نیازهای بشری معرفی نمود (36). بدین سان وقوع انقلاب اسلامی در ایران زمینه را برای احیاء و شکل گیری هویت سیاسی اسلام فراهم نمود زیرا با این اتفاق دین به عرصه سیاسی ایران قدم نهاد و تقابل اسلام سیاسی و گفتمان مدرنیسم غربی براساس تعاریف متفاوت از انسان عناصر بنیادین گفتمان سیاسی انقلاب اسلامی ایران را شکل می داد(37). بازگشت به خویشتن و بازیابی هویت اسلامی نقشه راه مشخصی را برای انقلاب اسلامی ایران فراهم کرد که برای موفقیت هر حرکت مردمی وجود چنین رویکردی ضروری است، بر این اساس امام خمینی (رحمه الله) فرهنگ هر جامعه را هویت و موجودیت آن جامعه می داند و از واژه هایی چون «هویت ایرانی – اسلامی»، «هویت اسلامی» استفاده می کند و مفاهیمی دیگر مثل «خود، خودی، ایرانی، اسلامی» در سخنان امام مشهود است و محور اصلی انقلاب اسلامی ایران تلاشی برای احیای این هویت و بازگشت به این هویت در ایران بوده است. امام خمینی (رحمه الله) شناخت و احیای هویت ملی را رمز استقلال و قدرت کشور و مانعی در راه گسترش سلطه قدرت های جهانی می داند (38).
3- تعالی گفتمان انقلاب اسلامی ایران
را در کانال انحطاط و عقب ماندگی داخلی و مواجهه جهان اسلام با استعمار همه جانبه غربی در دوران معاصر با عقب افتادگی چشمگیر و محسوس جهان اسلام در سال های اخیر شده است، به همین دلیل در این سال ها ما شاهد ظهور جریان های واکنشی به منظور رفع این محرومیت ها بوده ایم. جریان احیاء و بازسازی تفکر دینی به عنوان جریان اصلاح دینی بوده که به دنبال ایجاد تحول در متفکران جهان اسلام قوت بیشتری گرفت و زمینه لازم را برای بیداری مسلمانان جهان اسلام فراهم نمود. با وقوع انقلاب اسلامی ایران و رشد و گسترش جنبش های اسلامی، پس از یک دوره فترت (در فاصله جنگ جهانی اول تا سال ۱۹۸۰م)، این تفکر و حرکت مورد توجه جهان اسلام قرار گرفت (39).اکنون نیز با ظهور جنبش های بیداری اسلامی شاهد گسترش دوباره این جریان فکری هستیم و حرکت مردم در طول این جنبش ها در قالب گفتمان عدالت خواهی و مبارزه با دشمنان خودشان است، به همین منظور ما شاهد اتحاد مردم در برابر نیروهای نظامی حکومت های مستبد هستیم و از سوی دیگر در سرتاسر این قیام ها مردم منطقه بر حمایت از حقوق مردم فلسطین شعار سر می دهند. در مصر نیز مردم با حمله به سفارت رژیم صهیونیستی و انفجار خطوط لوله گاز بین مصر و رژیم صهیونیستی شاهد شکل گیری گفتمان نفی استکبار و حمایت از مردم مظلوم فلسطین هستیم.
بازگشت به خویشتن در جنبش های بیداری اسلامی
هر جامعه ایی نیازمند به رشد و بالندگی است تا به غرور ملی در عرصه بین المللی دست یابد، البته در صورت عدم تحقق چنین خواست های منجر به شکل گیری موجی از نارضایتی اجتماعی در نفوس مردم می شود و به تدریج زمینه برای بازیابی هویت ملی و دینی در مردم شکل می گیرد (40).مسئله بازیابی هویت در هر جامعه ایی نقطه عزیمت رشد و پیشرفت است، لذا در جهان اسلام، هویت اسلامی به عنوان جریان گفتمانی مقابل گفتمان غرب است که در دوران گذشته مهجور مانده است و زمینه ایی برای ظهور نداشته است (41). زیرا اسلام سیاسی در تقابل گفتمان مدرنیسم غربی است و به نوعی اسلام سیاسی نوید ظهور اسلام در عرصه اجتماعی را می دهد و این موفقیت در قالب شکل گیری «هویت اسلامی» در هر جامعه ایی دست یافتنی است (42).
در واقع امام خمینی با تأکید بر بازگشت و احیای هویت و تفکر اسلامی در مقابل گفتمان غرب محور، نقطه رهایی را در بازیابی هویت اسلامی می داند. بنابراین انقلاب اسلامی ایران زمینه شکل گیری هویت اسلامی را مهیا نمود (43) با بررسی شعارهای مردم در جنبش های اخیر در زمینه های سیاسی و اقتصادی همچون «الشعب یرید اسقاط نظام» و شعارهای متناظر به وضع نامطلوب اقتصادی، تلاش مردم را برای دستیابی به شرایط مطلوب و گذار از محرومیت را نشان می دهد.
بازگشت به خویشتن
به باور رهبران جنبش های اسلامی، علت زوال جامعه اسلامی، انحطاط و عقب ماندگی آنها در فاصله گرفتن آنها از اسلام اولیه است، در واقع آنها با عقلانی کردن زوال، آن را نه مقدر ونه تصادفی بلکه نتیجه آن حوادث و تحولات دانستند که با پایان عصر طلایی اولیه، گریبانگیر جامعه اسلامی شد و در این میان بازگشت به هویت اسلامی از جمله خواسته های اسلام گرایان بوده است (44).در دهه ۱۹۸۰ با تکیه بر توان نظامی و بوروکراتیک توانستند رقبای اسلام گرای خود را یا از صحنه سیاسی حذف و یا از رقابت سیاسی بیرون و برخی دیگر را نیز با سوق دادن به سمت رفتارهای افراطی و خشونت طلبانه سرکوب کردند. اما این اقدام آنان به دلیل مشکلات ساختاری موجود در این کشورها نتوانست ریشه های جریانات اعتراضی را در این جوامع تضعیف کند زیرا که همزمان با مشکلات اقتصادی در این کشورها از جمله نرخ بالای تورم و بیکاری، فقر و کمبود ساختارهای زیر بنایی و نبود خدمات و...، فساد اقتصادی خاندان حاکم در کشورهای عربی و فساد سیاسی و حاکمیت مادام العمر و خانوادگی رؤسای جمهور و فضای بسته سیاسی در این کشورها همچنان تداوم یافت.
در این شرایط بود که کشورهای این منطقه همواره در آستانه انفجار انقلاب های مردمی قرار داشتند. چنانچه بسیاری از بررسی های استراتژیک در مورد امنیت و ثبات در این کشورها، مهمترین مشکل امنیتی را بحران های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در داخل این کشورها برمی شمردند و با پیش بینی احتمال وقوع انقلاب و تغییرات ناگهانی در خاورمیانه معتقد بودند که این منطقه در آینده نزدیک صحنه تغییرات سریع اجتماعی و تحولات بیرونی خواهد بود. مشکلات داخلی بخصوص بیکاری، تورم، کمک های خارجی در کشورهای عربی همه و همه به خشونت، بی ثباتی و احساس نیاز به تحولات سیاسی منجر می شوند. کشورهای منطقه عمدتا مدل ایران قبل انقلاب هستند. این اوضاع و احوال می تواند راه اندازی یک انقلاب اسلام گرای توده ای به شیوه ایران را در جهان عرب با ناکامی مواجه سازد. با این وجود، با توجه به مشکلات فزاینده اجتماعی و اقتصادی جاری در این کشورها، که خود ناشی از سوء مدیریت منابع موجود و رشد بدون کنترل جمعیت است، دستگاه دولت شکست ناپذیر نیست (45).
از سوی دیگر، کشورهای عربی عمدتا با نزدیک شدن به آمریکا تلاش کردند با ایجاد توسعه اقتصادی و تکنولوژیک، وضعیت رفاهی معیشتی جامعه خود را دستخوش تغییر کنند. اما به دلایل مختلف از جمله فساد سیاسی اقتصادی این تغییرات به حاشیه شهرها و مناطق دور از پایتخت نرسید. بنابراین وابستگی سیاسی این کشورها به آمریکا و مشی سازش جویانه آنان در قبال اسرائیل نیز سبب تشدید آمریکاستیزی و نارضایتی مردم این کشورها از دولت های حاکم گردید به گونه ای که در کمتر خانواده عرب و مسلمانی نفرت عمومی به همه نمادهای آمریکایی اعم از فرهنگ و سیاست نشأت گرفته از آن جامعه وجود نداشته و این مسئله دولت های وابسته به آمریکا را بی اعتبار کرد (46).
در این شرایط با وقوع انقلاب مردم تونس، بسیاری از رسانه های غربی بدون کلبدشکافی ریشه های نارضایتی مردم، این انقلاب را صرفا یک انقلاب اقتصادی یا یک انقلاب رنگی دانستند که برای خواسته های معیشتی مردم صورت گرفته است. اما آنان هنگامی که با قیام مردمی مصر مواجه شدند، تلاش کردند تا این انقلاب را نیز به عنوان مبنای حرکت مردمی با ماهیت سکولار و آزادی خواهانه و دموکراسی طلب به سبک غربی ارزیابی کنند. اما به نظر می آید در محوری ترین شعاری که توسط همه ملت های به پاخاسته سرداده می شود، اصلی ترین آسیب شناسی یک صدسال اخیر نهفته است. این بار انقلاب و قیام و مقابله کاملا مردمی و توده ای و فراگیر است. انقلاب های نسل های گذشته، یا توسط احزاب و جمعیت ها محتمل بود و یا توسط گروه های هم سود نظامی رخ می داد و یا این که یک قبیله یا یک منطقه جغرافیایی صرفا دست به قیام می زدند. گستردگی اعترضات نشان می دهد که عمق نارضایتی و مطالبه تغییر سرتاسر اقشار و اصناف این کشورها را در برگرفته است. از سوی دیگر نبود نامی از احزاب و شخصیت های مطرح سیاسی، اجتماعی و یا مذهبی شاخص همین سخن شعبی بودن قیام را تأیید می کند. قیامی مردمی برای ساقط کردن نظام. مشاهده شد سه نسل از جنبش های اسلامی هیچ گاه به دنبال ساقط کردن نظام نبودند و یا این که تغییر نظام اولین هدفگذاری این جنبش ها نبود. برعکس جریان ها و برنامه های منحرف کننده جنبش ها با ایجاد تغییرات بنیادین اما ظاهری در نظام باعث تحلیل رفتن و فروکش کردن اعتراضات درون جامعه می شد.
حمایت از مستضعفین و نفی ظلم در جنبش های بیداری اسلامی
حمایت از مستضعفین جهان و ایستادگی در مقابل استبداد و استکبار از عناصر تشکل دهنده گفتمان انقلاب اسلامی ایران بود که از این قبیل حرکات را در جنبش های بیداری اسلامی شاهد بودیم.
حمایت از مردم فلسطین و نفی رژیم صهیونیستی
در قیام های مردمی خاورمیانه و شمال آفریقا نمادی از مقاومت و حمایت از حقوق از دست رفته جهان اسلام در سال های اخیر بوده است. در این سال ها ما شاهد اشغال سرزمین فلسطینیان و کشتار مردم این بوده ایم، جنگ ۲۲روزه غزه و کشتار زنان و کودکان فلسطینی شاخصه جنایات رژیم صهیونیستی بر مردم این منطقه بوده در این شرایط حمایت دولت های مستبد عربی، على الخصوص مصر از این رژیم منجر به ایجاد احساس نارضایتی در میان مردم این کشور و مسلمانان جهان شد که اعتراضات خیابانی مردم را به دنبال داشت. در جنبش های بیداری اسلامی ما شاهد حمله مردم مصر به سفارت رژیم صهیونیستی و همچنین انفجار در خطوط لوله انتقال گاز به سرزمین های اشغالی هستیم. از سوی دیگر اولین اقدام شورای انقلاب مردمی مصر گشایش گذرگاه «رفح» بود. همه این اقدامات نشان دهنده حمایت مردم مصر و دیگر کشورهای عربی از مقاومت و مظلومیت مردم فلسطین است .تلاش برای استقرار حکومت دینی
اذعان رهبران و گروه های حاضر در جنبش های بیداری اسلامی، مبنی بر تطبیق قوانین این کشورها بر شریعت الهی نشان دهنده گرایش نظام های سیاسی به مذهب در آینده این کشورها است. عزم به استفاده از شریعت را می توان در سخنان «راشد الغنوشی»، رهبر اسلام گرایان تونس و نخست وزیر دولت موقت لیبی، «عبد الرحیم الکیب»، مشاهده کرد. لازم به ذکر است که سیر تحول گفتمانی در نظام سیاسی کشورهای عربی، مدتی زیاد است که پی گیری می شود و قیام مردم علیه حاکم ظالم نشان دهنده در خواست عمومی در میان آحاد مردم است.تحول در نظریه استیلا
در جنبش های بیداری اسلامی ما شاهد خروش مردم در برابر حاکم زمانه هستیم در حالی بر اساس فقه سیاسی اهل سنت، قبول حاکم ظالم و تسلیم در برابر او به عنوان امری قابل قبول مطرح بوده است. در این شرایط ما شاهد مقاومت مردم در برابر حکومت های ظالم و استبداد ستیزی آنان هستیم. همین رابطه «برنارد لوئیس» شرق شناس معاصر، اگر چه در قضاوتی سطحی نگر نگاه سیاسی شیعه و نگاه سیاسی اهل سنت را در رابطه با قیام یکی می انگارد، اما اگر بتوان قضاوت او را به حوزه فقه سیاسی اهل سنت محدود کرد، آنگاه مطلع خوبی برای پرداختن به این سئوال خواهد بود که چرا اصل صلاحیت به اصل امنیت، در فقه سیاسی اهل سنت، فروکاسته شده است؟ به نظر او فقیهان انسان های وارسته ای هستند که حتی آنگاه که رای به پذیرش رای ظالم داده اند نشانه های اکراه زیاد مشهود است. ولی حتی حکومت ظالم نیز باید اطاعت شد، زیرا فقدان آن تبعات بدتری در پی دارد، و تنها از این طریق است که تعالیم اساسی حقوقی و دینی اسلام حفظ می شود» (47).این جنبش های بیداری اسلامی به نوعی برآمده از تحولات و اصلاحات دهه های اخیر در عرصه سیاسی و اجتماعی جوامع عربی است از قرن نوزدهم میلادی علاوه بر استبداد امرا و خلفای سرزمین های اسلامی مسایل دیگری نیز روی داد که زمینه تحولاتی را در ذهن و عمل برخی از اندیشمندان مسلمان اهل سنت ایجاد کرد (48).
نخست، فروپاشی امپراطوری عثمانی که به شکل نمادین خلافت را نمایندگی می کرد. دوم شکست دولت های جهان اسلام از دولت های غربی مسیحی و مستعمره یا تحت الحمایه شدن تمامی آنها. سوم و بسیار مهم تر از موارد قبلی، و به ظن برخی جوهره تمام حرکت های بنیادگرایانه (49) نفوذ اندیشه های مادی گرایانه و سکولاریستی به درون جهان اسلام به اسم ترقی، تجدد و تمدن و معرفی شدن اسلام و سنت به عنوان عوامل عقب ماندگی و متعارض با پیشرفت و علم بود (50).
در واکنش به این مسایل، جهان اسلام سه پاسخ را مطرح کرد: وحدت کشورهای اسلامی در برابر هجوم فکری و عملی قدرت های غرب و شرق، پیراستن اسلام از اندیشه های التقاطی در طول تاریخ (از فلسفه کلاسیک یونانی تا نظریه های جدید غربی اشرقی) و تلاش به همراه نشان دادن منطق و دستورات اسلام با کشفیات علمی و تمدن جدید (51).
در چنین شرایطی، تنها برخی از علما و فعالان دینی اهل سنت تکاپوهایی برای حفظ اسلام و مبارزه با وضعیت جدید اتخاذ کردند. این تکاپوها که گاه شکل گروه و دسته به خود می گرفت (مانند اخوان المسلمین) و گاه به شکل فردی بود (مانند کواکبی، دهلاوی، سیدقطب)، یک حرف مشترک مهم داشتند و آن اینکه اسلام نه تنها عامل عقب ماندگی نیست بلکه دوری مسلمین از تعالیم اسلام موجب عقب ماندگی شده است. بازگشت به تعالیم اسلام و بعضا الگوبرداری کامل از دوره حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و خلفای راشدین، با رویکرد مبارزه با روح کرختی در میان توده و نخبگان، در قالب تشویق به انفتاح باب اجتهاد (52) خوانش های انتظارات حداکثری از دین و مخالفت با صوفی مسلکی در عین توجه به تهذیب اخلاقی و رفتاری (53)، به عنوان اصلی ترین آموزه این گروه ها، سبب شده است تا آنها را حرکات «سلفیه»، «سلفیون»، و بنیادگرایی بخوانند. البته بعضا توجه شدید برای رسیدن به وضعیت طلایی گذشته سبب شده است که برخی آن را «اعتیاد به گذشته» بنامند (54).
با توجه به تحولات صورت گرفته در کشورهای عربی و خروش آنها در برابر حکام مستبد و شاهد شکل گیری گفتمان جدیدی در عرصه سیاسی و اجتماعی این کشورها هستیم. براساس نظرات رهبران و افراد اصلی و تأثیر گذار در این حرکت ها مبنی بر تطبیق قانون اساسی این کشورها بر شریعت الهی منجر به کشف شباهت گفتمانی بین جنبش های بیداری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران می شود. در تحولات اخیر در کشور تونس، رهبری مخالفان اسلام گرا، راشد الغنوشی، در کتاب آزادی های عمومی در حکومت اسلامی»، ضمن انتقاد به برخی از اصول اندیشه سیاسی شیعه، بارها از شخصیت امام خمینی (رحمه الله) و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان قانونی متکامل و درخشان یاد کرده است، آشکارا از منطق کلاسیک اندیشه سیاسی اهل سنت عدول کرده، می گوید:«فرمانبری مسلمانان از خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمانبری بالاصاله و فرمانبری آنان از قدرت حاکم بالتبع است» (55).
از این رو، ضمن تصریح بر اسلامی بودن اصل قرارداد اجتماعی است در انتخاب اولوالامر و امام، تاکید می کند اگر حاکم تصمیم یا قانونی بر خلاف اصول و راهنمایی های اسلام وضع کرد بر مردم لازم است که از طریق بی اعتنایی، پشت پا زدن یا شوریدن علیه حاکم ایستادگی نمایند (56)
استفاده از مفاهیم و اعمال دینی
در این جنبش ها ما شاهد کشته شدن مردم در درگیری های خیابانی هستیم. واکنش مردم به ظلم حکومت های مستبد مقاومت و ارزش دادن به کشته شدن است، برای مثال تشیع پیکر کشته شدگان و استفاده از واژه شهید دارای بار معنایی خاصی است که در این دفاع مشروع در مقابل ظالم اتفاق می افتد و تنها در گفتمان اسلامی قابل تفسیر است. از سوی دیگر جنبش های مردمی در این قیام در روزهای خاص مثل جمعه و همزمان بودن آن با نماز جمعه صورت می گرفت، همین مورد نشان از ویژگی دینی این قیام ها است.نتیجه گیری
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در چند ماه اخیر شاهد خیزش های فراگیر مردمی و اعتراضات گسترده ای بوده که تا کنون در این کشورها نظیر نداشته است. این جنبش های مردمی که در ابتدا با خودسوزی یک جوان تونسی آغاز شده بود هم اکنون به سایر کشورهای منطقه تسری پیدا کرده و مطابق با پیش بینی حکیمانه رهبر انقلاب، حتى تا قلب اروپا را نیز در بر گرفته است. ظهور جنبش های بیداری اسلامی در این کشورها نتیجه محرومیت مسلمانان در سالیان طولانی است. در این سال ها مسلمانان در مواجهه با بحران های شدید اقتصادی، سیاسی و اجتماعی - فرهنگی قرار گرفتند و از سوی دیگر دولت دست نشانده در این کشور توانایی مدیریت و رفع این بحران ها را نداشتند، از سوی دیگر کشورهای غربی به حمایت از حکومت های مستبد منطقه می پرداختند و به نوعی زمینه را برای حرکت های بیداری اسلامی فراهم می نمودند.این انقلاب ها، حکام اقتدارگرا و مستبد این کشورها و دولت های غربی حامی آنان را با چالشی اساسی مواجه ساخته است زیرا که در این انقلاب های مردمی، فراگیر و مسالمت آمیز که نتیجه سرکوب طولانی مدت مردم کشورهای اسلامی و جریانات سیاسی و بویژه نهضت های اسلامی بوده است، اصل نظام های سیاسی با محوریت شعار «الشعب یرید اسقاط النظام» هدف قرار گرفته است. علاوه بر این، علی رغم مشارکت کلیه جریانات سیاسی در این انقلاب ها و تلاش دولت های غربی برای سکولار و دموکراتیک خواندن ماهیت آنان، حضور گسترده مردم و جوانان به عنوان پیشگامان انقلاب و تأکید آنان بر ماهیت اسلامی انقلاب هایشان، تقابل آشکار اهداف و خواسته های انقلابیون با نظام های ارتجاعی وابسته و دولت های غربی حامی آنان را نشان می دهد. در واقع، این انقلاب ها نتیجه یکصد سال هجوم استعمار و حضور فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و نظامی غرب و دولت های وابسته به آنان و سرکوب جریانات آزادی خواه در کشورهای اسلامی است که در طی همه این سال ها سعی کرده است تا برای رهایی خود چاره بیاندیشد لکن غلبه نظامی، اقتصادی و فرهنگی غرب توانسته این قیام ها را ناکام کند.
در این میان، ملت های فرهیخته و صاحب فکر و تمدن مانند انسان های متشخص و صاحب اندیشه هستند، هویت دارند، اقدام می کنند، حافظه تاریخی دارند، آسیب شناسی می کنند، از اشتباهات درس می گیرند و بر نقاط قوت پای می فشرند. نسل های پی در پی جنبش ها و قیام های مردمی اسلامی در منطقه یکی پس از دیگری فاخرتر و پخته تر شده اند. دوری از سلاح، حضور فراگیر مردمی، دل نباختن به یک رهبر کاریزماتیک و عقب نکشیدن از صحنه مبارزه، تکیه نکردن به دولت های خارجی، اطمینان نداشتن به ادبیات غیردینی و وارداتی غربی و سرانجام تکیه بر هویت بومی اسلامی مهمترین دستاورد نسل چهارم نهضت های اسلامی است. این انقلاب ها ملی هستند ولی ملی گرایی نژاد پرستانه، میهنی و یا عربی را یدک نمی کشند. این قیام ها عدالت خواه و ضد فساد هستند ولی سویه های سوسیالیستی و اشتراکیه به خود نگرفته اند. این قیام ها آزادیخواه و دموکراسی جو هستند ولی جلوه های سکولار و ضد مذهب ندارند. این انقلاب های اسلامی هستند انقلاب هایی اسلامی منطبق بر سابقه و تاریخ کشورهای خودشان و در این میان، این جمهوری اسلامی ایران است که پیشگام رهایی بخش نهضت های اسلامی در منطقه بوده است.
ظهور انقلاب اسلامی ایران در منطقه تحولی گفتمانی را در زمانه خود ایجاد کرد و بعث الهام بخشی به عده کثیری از مسلمانان جهان شد. قیام علیه حاکم ظالم و نفی استکبار در قالب گفتمان «اسلام ناب محمدی»، چهره دیگر و متمایز به انقلاب اسلامی ایران می بخشد که مسیری نوین را برای اندیشمندان و مبارزان اسلام گرا در جهان ایجاد کرد، در اوایل انقلاب اسلامی ایران ما شاهد حضور رهبران و اندیشمندان جهان اسلام هستیم و نگاه امام خمینی (رحمه الله) به مقوله «امت واحده» در جهان اسلام ادبیاتی نوین را در جهان ایجاد کرد. جنبش های بیداری اسلامی که برآمده از سرکوب و محرومیت جهان اسلام در سالیان دراز است در مسیر گفتمانی انقلاب اسلامی ایران در حال رشد و گسترش است و حتی ادبیاتی نوین مقاومت و حتی حکومتی را تجربه خواهند نمود.
پی‌نوشت‌ها:
1- محمدی، منوچهر، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص۱۱۵
2- خمینی، روح الله، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی ، ج۱۸ص 4۹۲
3- قطب، محمد، بیداری اسلامی، تهران: انتشارات اطلاعات، صص ۵۵-۱۷
4- بهروزلک، غلامرضا، «کاربرد تحلیل گفتمانی در مطالعات سیاسی اسلامی»، در: روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام، علی اکبر علیخانی و همکاران، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، صص ۰۵۲-۵۰۳
5- هوارت، دیوید، «نظریه گفتمان»، در: دیوید مارش و جری استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، صص ۱۹۵-۱۹۹
6- حقیقت، سید صادق و حسینی زاده، سیدمحمدعلی، «گفتمان»، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری، ص ۱۰۶
7- هوارت، دیوید، «نظریه گفتمان»، در: دیوید مارش و جری استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، ص ۲۰۲
8- حقیقت، سید صادق و حسینی زاده، سیدمحمدعلی، «گفتمان»، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری، ص ۵۳۵
9- هوارت، دیوید، «نظریه گفتمان»، در: دیوید مارش و جری استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، ص ۲۰۲
10- حقیقت، سید صادق و حسینی زاده، سیدمحمدعلی، «گفتمان»، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری، ص ۵۶۶
11- هوارت، دیوید، «نظریه گفتمان»، در: دیوید مارش و جری استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، ص۲۰۵
12- همان
13- حقیقت، سید صادق و حسینی زاده، سیدمحمدعلی، «گفتمان»، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری، ص ۱۳۵
14- بهروزلک، غلامرضا، «کاربرد تحلیل گفتمانی در مطالعات سیاسی اسلامی»، در: روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام، علی اکبر علیخانی و همکاران، ص۵۶۵
15- بهروزلک، غلامرضا، «کاربرد تحلیل گفتمانی در مطالعات سیاسی اسلامی»، در: روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام، علی اکبر علیخانی و همکاران، صص ۵۹۸ -۵۷۶
16- آجیلی، هادی، صورت بندی گفتمان اسلامی در روابط بین الملل، تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، صص ۱۱۰-۱۰۰
17- خمینی، روح الله، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی ، ج ۲۱ص ۲۰۶
18- همان ، ج ۲۱ ص ۱۲۰
19- همان ، ص ۱۲۱
20- همان ، ج۷ ص ۶۸۸
21- همان ، ص 4۸۹
22- همان ، ص ۲۸۹
23- همان، ج ۹ ص ۳۹۹
24- همان ، ج 4 ص 19
25- همان ، ج 5 ص ۱۸ و ج ۱۱ ص ۲۹۲
26- همان ، ج ۱۵ص ۵۰۷
27- دهشیری، محمدرضا، «بررسی مقایسه ای راهبرد امنیتی ایالات متحده و اتحادیه اروپایی در خلیج فارس پس از ۱۱ سپتامبر»، مجله سیاست دفاعی، شماره پیاپی 48 ص ۷
28- خمینی، روح الله ، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی ، ج ۱۰ ص ۳۷۳
29- دهشیری، محمدرضا، «بررسی مقایسه ای راهبرد امنیتی ایالات متحده و اتحادیه اروپایی در خلیج فارس پس از ۱۱ سپتامبر»، مجله سیاست دفاعی، شماره پیاپی 48 صص ۵-۹
30- خمینی، روح الله، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی ، ج ۱۸ ص ۳۲۰
31- همان ، ج۲۰ ص ۱۹۶
32- همان ، ج 14ص 49
33- همان ، ج ۲۱ ص ۳۳۳
34- همان ، ص ۳۳۳
35- همان ، ج۱۲ ص ۱۰۹ و ج ۹ ص ۵۰۱ و ج۱۰ صص 448-449
36- آجیلی، هادی، صورت بندی گفتمان اسلامی در روابط بین الملل، تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، صص ۱۱۵-۱۱۹
37- خمینی، روح الله، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی ، ج ۲۱ص ۱۶۵
38- فوزی، یحیی، «الگوی تأسیسی تلفیقی جمهوری اسلامی و چالش های نظریی»، فصلنامه متین، سال سوم، شماره چهارم، ص ۹۹
39- موثقی، سیداحمد، جنبش های اسلامی معاصر، تهران: سمت، صص ۹۸-۱۰۸
40- زاهدزاهدی، سیدسعید، «انقلاب اسلامی، اعتماد به نفس ملی و فرهنگ عمومی»، فرهنگ عمومی، اعتماد به نفس ملی انقلاب اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، صص۲۸۰-۲۹۶
41- کوشکی، محمد صادق و آجرلو، اسماعیل، «رهیافتی بر اعتماد به نفس ملی با فرآیند تولید معنا و نفی مدرنیسم معرفتی در انقلاب اسلامی»، فرهنگ عمومی، اعتماد به نفس ملی انقلاب اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام) ، صص ۳۰۹-۳۲۸
42- خمینی، روح الله، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی ، ج۱۲ص ۱۰۹ و ج۹ص ۵۰۱
43- آجیلی، هادی، صورت بندی گفتمان اسلامی در روابط بین الملل، تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، صص ۱۱۹ - ۱۱۷
44- امرایی، حمزه، انقلاب اسلامی ایران و جنبش های اسلامی معاصر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، صص ۱۰۵-۱۰۹
45- فیست، کارل، انقلاب ایران و تحولات سیاسی جهان عرب، ترجمه داوود علمایی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دانشکده فرماندهی و ستاد معاونت پژوهش، ص ۱۸
46- فیست، کارل، انقلاب ایران و تحولات سیاسی جهان عرب، ترجمه داوود علمایی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دانشکده فرماندهی و ستاد معاونت پژوهش،ص ۱۵۰
47- لوئیس، برنارد، زبان سیاسی اسلام، ترجمه غلامرضا بهروز لک، تهران: دفتر تبلیغات اسلامی،ص۱۸۲
48- عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی،ص ۳۶
49- هوشنگی، حسین، «نقش مدرنیته در توسعه بنیادگرایی در جهان اسلام»، فصلنامه دانش سیاسی، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، سال ششم، شماره اول، ص ۱۸۶
50- عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران: امیر کبیر، صص ۳۸-۳۹
51- عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی، ص ۱۱
52- حلبی، علی اصغر ، تاریخ نهضت های دینی - سیاسی معاصر، تهران: نشر زوار، ص ۲۹۵
53- هوشنگی، حسین، «نقش مدرنیته در توسعه بنیادگرایی در جهان اسلام»، فصلنامه دانش سیاسی، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، سال ششم، شماره اول، ص ۱۸۲
54- حلبی، علی اصغر، تاریخ نهضت های دینی - سیاسی معاصر، تهران: نشر زوار، ۷۳
55- غنوشی، راشد، آزادی های عمومی در حکومت اسلامی، ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ص ۲۹۹
56- غنوشی، راشد، آزادی های عمومی در حکومت اسلامی، ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، صص۲۹۹-۲۳۱
منابع:
۱- بهروزلک، غلامرضا (۱۳۸۹)، «کاربرد تحلیل گفتمانی در مطالعات سیاسی اسلامی»، در: روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام، علی اکبر علیخانی و همکاران، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
۲- بابی، سعید (۱۳۷۹)، هراس بنیادین: اروپامداری و ظهور اسلام گرایی، ترجمه جمشیدیی ها، غلامرضا و عنبری، موسوی، تهران: دانشگاه تهران.
۳- آجیلی، هادی (۱۳۸۹)، صورت بندی گفتمان اسلامی در روابط بین الملل، تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام).
4- امرایی، حمزه (۱۳۸۳)، انقلاب اسلامی ایران و جنبش های اسلامی معاصر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
5- حقیقت، سید صادق (۱۳۸۷)، روش شناسی علوم سیاسی، قم : دانشگاه مفید
6- خمینی، روح الله (۱۳۷۸)، صحیفه امام، ۲۱ جلد، تهران: مرکز نشر و حفظ آثار امام خمینی
۷- زاهدزاهدی، سیدسعید (۱۳۸۹)، «انقلاب اسلامی، اعتماد به نفس ملی و فرهنگ عمومی»، فرهنگ عمومی، اعتماد به نفس ملی انقلاب اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
8- هوارت، دیوید (۱۳۸۸)، «نظریه گفتمان»، در: دیوید مارش و جری استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، ترجمه امیر محمد حاجی یوسفی، تهران: از پژوهشکده مطالعات راهبردی.
9- حقیقت، سید صادق و حسینی زاده، سیدمحمدعلی (۱۳۸۷)، «گفتمان»، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری، تهران: سمت.
10- حلبی، علی اصغر (۱۳۸۲)، تاریخ نهضت های دینی - سیاسی معاصر، تهران: نشر زوار.
۱۱- فوزی، یحیی (۱۳۸۲)، «الگوی تأسیسی تلفیقی جمهوری اسلامی و چالش های نظریی»، فصلنامه متین، سال سوم، شماره چهارم.
۱۲- فیست، کارل (۱۳۸۰)، انقلاب ایران و تحولات سیاسی جهان عرب، ترجمه داوود علمایی، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دانشکده فرماندهی و ستاد معاونت پژوهش.
۱۳- قطب، محمد (۱۳۷۶)، بیداری اسلامی، تهران: انتشارات اطلاعات.
14- عنایت، حمید (۱۳۷۹)، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران: امیر کبیر.
15- عنایت، حمید (۱۳۸۰)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی. 16- غنوشی، راشد (۱۳۸۱)، آزادی های عمومی در حکومت اسلامی، ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
۱۷- کوشکی، محمد صادق و آجرلو، اسماعیل (۱۳۸۹)، «رهیافتی بر اعتماد به نفس ملی با فرآیند تولید معنا و نفی مدرنیسم معرفتی در انقلاب اسلامی»، فرهنگ عمومی، اعتماد به نفس ملی انقلاب اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
۱۸- لوئیس، برنارد (۱۳۷۸)، زبان سیاسی اسلام، ترجمه غلامرضا بهروز لک، تهران: دفتر تبلیغات اسلامی. 19 - هوشنگی، حسین (۱۳۸۹)، «نقش مدرنیته در توسعه بنیادگرایی در جهان اسلام»، فصلنامه دانش سیاسی، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، سال ششم، شماره اول.
۲۰- محمدی، منوچهر (1385)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ۲۱- موثقی، سیداحمد (۱۳۸۰)، جنبش های اسلامی معاصر، تهران: سمت.
منبع: مقاومت اسلامی در گستره سیاست جهانی، به اهتمام مهدی ذو الفقاری، نویسنده: مصطفی اسماعیلی، انتشار بنیاد فرهنگی صبح قریب با همکاری اسوه، 1391ش، صص 76-47
