شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر راهنما، روشی نو در ارائه مفاهیم و موضوعات قرآنمؤلف: اکبر هاشمی رفسنجانی و جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن
تولد: ۱۳۱۳ش از معاصرین
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تاریخ تألیف: ۱۳۷۱ش، ۱۳۹۶ - ۱۴۱۳ق
تعداد مجلدات: حدود ۲۰ جلد
مشخصات نشر: قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز انتشارات، چاپ اول، جلد اول ۱۳۷۱ش، جلد دوم و سوم ۱۳۷۳ش. جلد چهارم ۱۳۷۴، جلد پنجم و ششم ۱۳۷۵.
معرفی مفسر و تفسیر
برای خوانندگان این کتاب، معرفی آیت الله هاشمی رفسنجانی آن چنان لازم به نظر نمی رسد. هر چند اتفاقات سیاسی دوره اخیر این پرسش را به وجود آورده که تا چه اندازه می توان به نوشته های معاصر اعتماد کرد؟ بسیاری از مسائل علمی و تاریخی می تواند تحت شعاع سیاست قرار گیرد و شخصیت افراد را محو و یا نادیده بگیرد. یا عطف به قدرت نقشی مهم در کم رنگ کردن و یا پررنگ کردن و با توجه به امور خاصی از امور دینی شود. همین اندازه که او از اهل بهرمان شهرستان رفسنجان کرمان در سوم شهریور ۱۳۱۳ش (برابر با ۴ آگوست ۱۹۳۴) در روستای بهرمان شهرستان رفسنجان و خانوادهای روستایی و زحمتکش و متدین به دنیا آمد. و با هوش سرشار و پشتکار فوق العاده مراتب علمی، اجتماعی و سیاسی را طی کرد. از عنفوان جوانی در حوزه علمیه به تحصیل علوم دینی پرداخت، و به درجه اجتهاد نائل گردید. ایشان از سال ۱۳۳۷ش تا دوران پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران در تمامی صحنه های مبارزاتی حضوری چشمگیر داشت، چنانکه دستگیری های مکرر در ۷ دوره متناوب از سال های ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۷ ش، در مجموع چهارسال و پنج ماه، نتوانست در عزم ایشان بر تداوم نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(رحمه الله) (رحمه الله) خللی ایجاد نماید. در این جا به برخی از زمینه های متنوع فعالیت های ایشان در قبل از انقلاب اشاره می شود: ایراد سخنرانی های متعدد در مجامع مختلف بر ضد نظام ستم شاهی، تأسیس نشریه «مکتب تشیع»، ترجمه سرگذشت فلسطین، تألیف کتاب امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، تألیف تفسیر راهنما، که محصول دوره زندان اخیر ایشان است و نشر مقالات گوناگون پس از انقلاب و سخنرانی های تاریخی و کتاب هایی که بر اساس خطبه های نماز جمعه تدوین شده است و کتاب خاطرات که تاکنون ۱۱ جلد آن منتشر شده است.اما اشاره به چگونگی تألیف تفسیر راهنما در زندان، مفید است. گفتیم ایشان پیش از انقلاب، جز حضور فعال و خستگی ناپذیر در امر مبارزه و هدایت حرکت های انقلابی در سطح روشنفکران، به نگارش و تألیف و ترجمه کتاب هایی چون: امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، سرگذشت فلسطین، و در آستانه بعثت دست زده است. ایشان، برای هر بنیاد پژوهشی قرآنی، ضرورت ارائه فرهنگی از موضوعات گسترده را ضروری می دانند و لذا جدی ترین کار را تدوین کلید قرآن برای محققان و تدوین راه بر اساس تعالیم قرآن می دانستند و همواره مترصد فراهم آمدن شرایط برای تحقق این هدف بودند. سرانجام در آخرین زندان، این شرایط فراهم می گردد و به فیش برداری موضوعات قرآن دست می زنند و تمام قرآن را، از آغاز تا فرجام، به ترتیب موضوع بندی می کنند. این شیوه تنظیم، گرچه پایه های یک تفسیر موضوعی را فراهم ساخته است، اما چون بر اساس ترتیب قرآن انجام گرفته و مدلول پیام هر آیه همراه با گزاره و عنوان آمده، تفسیری است ترتیبی. پس از اتمام کار، ایشان مصمم می شوند که فیش ها را دسته بندی کرده و به ترتیب منطقی، در ذیل هر عنوان کلی، به ترتیب قرآن قرار دهند که انقلاب اسلامی مجال تکمیل آن را از ایشان سلب می کند. ادامه این کار، توسط جمعی از محققان و فضلای اهل تفسیر مرکز فرهنگ و معارف قرآن، پی گرفته و تکمیل می گردد.
بنابراین، هدف از این کار، نخست تهیه مجموعه ای از موضوعات به صورت کلید مفاهیم و معارف قرآن بود، لیکن پس از کار جدید به گستردگی گرایید و از آن، چهار کار استخراج و در برنامه تفسیر قرار گرفت که عبارتند از:
١- تفسیر ترتیبی قرآن: یعنی ارائه برداشت های قرآنی به ترتیب سوره ها (از حمد تا پایان) بدین شکل که ذیل هر آیه، آنچه از آن استفاده می شود به ترتیب منطقی و دسته بندی شده آورده شود.
۲- فرهنگ موضوعی قرآن: فهرست موضوعی الفبایی عناوین و مطلب جمع آوری شده است.
٣- تهیه بانک اطلاعات معارف قرآن کریم.
۴- تفسیر موضوعی قرآن.
بنابراین نخستین کار این مجموعه عظیم در دوران ستم شاهی رژیم پهلوی و در زندان انجام گرفته است؛ اما سازماندهی اطلاعات، نمایه سازی، ویراستاری برداشت ها، یکدست کردن عناوین و بالاخره، تهیه ساختار درختی آن را، مرکز فرهنگ و معارف قرآن انجام داده است.
با این توضیح، تفسیر راهنما که مؤلف در آغاز آن را نام گذاری نکرده و بعد از کار جمعی و با توافق ایشان نام گذاری شده است، تفسیری است کامل که شامل تمام آیات می شود و ترتیب آن، از سوره حمد تا سوره الناس همگی منتشر شده است، که البته قرار است دو جلد فهرست و یک جلد مقدمه در زمینه علوم قرآن به آن افزوده شود. تفسیر، با مقدمه ای از جناب آقای رفسنجانی درباره انگیزه نگارش و سیر مراحل تکوین آن آغاز می شود. سپس مقدمه ای دارد از مرکز فرهنگ معارف قرآن با قلم اینجانب (نویسنده کتاب در چاپ اول) درباره ضرورت شناخت قرآن، تفسیر در بستر تاریخ، تفسیر مأثور و تفسیر به رأی، تفسیر ترتیبی و موضوعی و بهترین شیوه، بحثی دامنه دار در شیوه نیکویی تفسیر موضوعی در عصر حاضر و آنگاه به معرفی مرکز فرهنگ قرآن و شیوه این تفسیر می پردازد.
نگاه کلی به تفسیر راهنما
در یک نگاه کلی تفسیر راهنما را هم باید در شمار تفاسیر جامع نگر جای داد، زیرا تفحص در بخش های مختلف نشان می دهد این تفسیر از تمام گرایش ها در حد لازم بهره برده است. همچنین در تفسیر و استخراج نکات براساس روایات اهل بیت (علیهم السلام) به ظاهر و باطن قرآن و آیات مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) و انبیای الهی توجه کرده اند، از سوی دیگر ادبیات و استخراج نکات با ملاحظه قواعد ادبی جایگاه ممتازی دارد، لذا هر چند با روش ادبی نگاشته نشده است، اما هم منابع استفاده شده و هم نکته های بدیع ادبی گرد آمده در آن از دخالت این گرایش در فهم آیات پرده برمی دارد. همچنین مطالعه دقیق تفسیر راهنما نشان می دهد، که در میان تمام گرایش ها، گرایش اجتماعی و تحلیل مفاهیم جامعه، عدالت، حکومت، حقوق، بیش از همه توجه محققان آن را برانگیخته و کوشیده اند به نیازهای متنوعی و به صورت غیر مستقیم به برخی از شبهات پاسخ دهند.همان گونه که اشاره شد، افزون بر روش متفاوت این تفسیر و جهت گیری اجتماعی آن، روش تنظیم مطالب متفاوت از تفاسیر دیگر و به شرح زیر است:
1- ذکر تمام آیه همراه با ترجمه آیه که این کار در اصل دفاتر مؤلف در زندان نبوده و بعدها به صورت گروهی و با استفاده از ترجمه آیت الله صالحی نجف آبادی بوده است.
۲- برداشت از آیه همراه با توضیح آن در مواردی که نیاز به تبیین دارد و از آیه استفاده نمیشود.
۳- برداشت از روایت هایی که مربوط به متن آیه است. البته غالب برداشت های روایی در پایان آیه ذکر گردیده است. همچنین برخی از برداشت ها مربوط به چند آیه است و از سیاق یا نتیجه گیری چند بخش از آنها استفاده شده است.
۴- فهرست عناوین برداشت های تفسیری که در پایان هر آیه و در آخر هر جلد ذکر گردیده است. ویژگی مهم این تفسیر، در ارائه کلید واژه های موضوعی قرآن، برداشت های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه بندی شده و تفکیک انواع احتمالات و به کارگیری احادیث تفسیری در متن برداشت از آیه است.
در این تفسیر، دو نوع فهرست وجود دارد: فهرست پایانی هر آیه و فهرست پایانی جلد. در پایان هر آیه، عناوین موجود در آیه و برداشت ها به صورت عنوان های اصلی و فرعی طبقه بندی شده است. مراجعه کننده می تواند با مراجعه به فهرست پایانی هر آیه که مانند شناسنامه آیه است، نمای کلی موضوعات و مفاهیم را به دست آورده، چشم اندازی از آیه در اختیار داشته باشد؛ مثلا از آیه «اهدنا الصراط المستقیم» شانزده برداشت صورت گرفته که در ذیل عناوین کلی و فرعی استمداد از خدا، اسلام (اهمیت دین)، دعا (آثار، آداب، اهمیت) و... فهرست بندی شده است.
در زمینه روش اجرا، مهم ترین خصیصه، گروهی بودن کار است که معمولا با دقت و احاطه به منابع انجام می گیرد. در این تفسیر، به موضوعاتی که لفظا در قرآن نیامده، ولی از نظر محتوا قرآن به آن موضوعات نظر داشته، نیز عنایت شده است و مقید به واژه ها و عبارت های قرآن نشده است. به همین دلیل از ویژگی های این تفسیر و طرح گسترده آن است که معجمى الفبایی موضوعی که به شیوه فهرست نگاری های جدید همراه با مترادفات و ارجاعات باشد، تنظیم و ارائه شود. این روش یکی از ویژگی های کتاب و ممتاز در میان تفاسیر و نوعی معجم موضوعی قرآن است و تفاوت آن با فرهنگ های دیگر آن است که کوشش شده تا آن جا که ممکن است، به کلمات مدخل در قرآن بسنده نکنند و موضوعات جدید و اجتماعی را هم در فهرست موضوعات خود در ذیل تفسیر آیات بگنجانند.
تفسیر راهنما با عباراتی ساده، کوتاه و به فارسی روان برای بسیاری از کسانی که می خواهند به تفسیر و فهم قرآن رو آورند قابل بهره برداری است.
از نکات جالب این تفسیر توجه به مباحث فقهی و استخراج نکات است، این نکات با مبانی و فقه شیعی تدوین شده که به عنوان نمونه می توان در بحث های زیر مشاهده کرد. در بحث حکم متعه ۳۸، خمس ۳۹، حج تمتع، وضو ۴۰ و .... علاوه بر این، با عنوان احکام در طول تفسیر، نکته های فقهی را مشخص کرده اند که جملگی مبتنی بر مبانی فقهی شیعه است، برای نمونه در ذیل آیه ۲۴ نساء با عنوان احکام، نمایه های ۱، ۲، ۳، ۴، ۶، ۸، ۹، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۲، ۲۳، ۲۴ و ۲۵ و عنوان ازدواج (احکام - ۱، ۴، ۶، ۷، ۸، ۱۴، ۱۹، ۲۲، ۲۳، ۲۵، احکام - موقت: ۱۱، ۱۲، و با دو خواهر ۱۴, با غیر مسلمان ۲۲ ; با محارم ۴، حرام ۱، ۴ز در ادیان 7; در اسلام 7; اهمیت ۵ و شرایط ۸ و شرایط صحت ۱۴ ; معاهده ۲۵ ; مهریه ۸)، روابط جنسی (محدود، ۵)، زن (حقوق، ۱۵)، کنیز (استمتاع ۲)، لذائذ حرام ۱ ; (مجاز ۲)، محرمات (۱، ۴، ۹)، مصرف سال (حرام ۹)، مهریه (احکام) - قابل مشاهده اند.
بنابراین، تفسیر راهنما در مقایسه با تفاسیر پیشین، دستاوردهای جدیدی دارد و گام نو و حرکتی جدی و اساسی به شمار می آید؛ اولا بدان خاطر است که از ذخائر علمی پیشین و منابع فهم تفسیری و روایی بهره برده است، ثانیا از امکانات و روش های نو پیدای عصر خود در عرضه پیام ها و نکته های قرآنی استفاده کرده است، ثالثا راه را برای استمرار مطالعات نوین قرآنی هموارتر نموده است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 350-345
