شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر عاملی، (قرآن کریم تفسیر عاملی)
مؤلف: ابراهیم عاملی معروف به موثق
تولد: ۱۲۸۰ ش
وفات: ۱۳۴۷ ش
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تاریخ تألیف: ۱۳۴۵-۱۳۳۵ ش
تعداد مجلدات: ۸ جلد
مشخصات نشر: مشهد، کتابفروشی باستان، چاپ اول (جلد اول)، ۱۳۳۶ش، ادامه و چاپ دوم: تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۴۵-۱۳۶۲ش، به تصحیح علی اکبر غفاری.

معرفی مفسر و تفسیر

شادروان استاد ابراهیم موثق عاملی، صاحب تفسیر عاملی یکی از قرآن پژوهان سترگ عصر ماست. وی در سال ۱۲۸۰ شمسی در شهر مشهد مقدس در خاندان علم و تقوی دیده به جهان گشود. پدرش مرحوم شیخ عبدالحسین عاملی، از علمای شهر مشهد بود. نسبش به شیخ حر عاملی (م 1104ق) می رسید که از بزرگ ترین ترین علمای متبحر در علم حدیث در قرون اخیر است، یعنی صاحب کتاب معروف وسائل الشیعه و چندین اثر مهم دیگر.⁽¹⁾

خاندان عاملی مدت ها جزو کارگزاران و عمال شایسته آستان قدس رضوی بوده اند و مرحوم عاملی نیز دارای چنین موقعیتی بود، ولی در دوره نیابت تولیت اسدی (عهد رضاخانی) از مشاغل موروثی خود استعفا کرد. وی علوم قدیمه را در محضر استادان حوزهای آموخت. درس مقدمات را نزد ملا اسحاق چولایی، و ادبیات را پیش مرحوم ادیب نیشابوری (م ۱۳۹۶ ق)، و خارج فقه را نزد مرحوم آقازاده بزرگ خراسانی (م ۱۳۵۶ ق) فرزند صاحب کفایه (م ۱۳۲۹ق) و مختصری در محضر مرحوم حاج آقاحسین قمی (م ۱۳۶۶ق) و فلسفه و ریاضی را نزد مرحوم شیخ اسدالله یزدی و بخشی دیگر از فلسفه را از مرحوم آقابزرگ حکیم شهیدی (م ۱۳۵۵ق) و شیخ سیف الله آیسی (م ۱۳۴۱ش) ⁽²⁾ فراگرفت. و در آن زمان چون رفتن به فرهنگ نیازمند به مدرک معادل بود، به اخذ تصدیق مدرسی فقه و اصول نایل آمد. ⁽³⁾

موثق عاملی، به جهت مراتب فضل و دانشی که دارا بود و علاقه ای که به کار تعلیم و تربیت داشت، دعوت روسای وقت فرهنگ خراسان را پذیرفت و به کار معلمی پرداخت و خدمت به فرهنگ جدید را وجهه همت خود قرار داد.

محمدرضا حکیمی که از آشنایان ایشان بوده، در یادداشتی که به درخواست راقم سطور در معرفی مفسر و یادآوری خاطراتی از مرحوم عاملی نوشته اند، چنین آورده اند:

ایشان از سال های دور، شب های پنج شنبه محفلی ترتیب داده بودند و جمعی از دوستان ایشان گرد می آمدند و غالب آنان اهل فضل و فرهنگ بودند، بعضی روحانی و بعضی دانشگاهی و فرهنگی این محفل، انجمن ادبی از نوع انجمن های ادبی مشهد مانند «انجمن ادبی فردوسی» نبود، بلکه محفلی بود بیشتر با بحث هایی درباره مسایل کلامی، حدیثی، عقایدی، تفسیری و به مناسبت آن بحث ها گاه بحث های لغوی هم مطرح می گشت، و چون ایشان مشغول نوشتن تفسیر خود بودند، گاه آیاتی را نیز مطرح می کردند و مورد نظر خواهی قرار می دادند، به خصوص اگر از علما و روحانیون کسی در محفل حضور داشت.

از کسانی که گاه به این محفل می آمدند، مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدکاظم مهدوی دامغانی (م ۱۳۶۰ش) بودند، که از مدرسان مشهور مشهد و از شاگردان مرحوم میرزا مهدی اصفهانی (م ۱۳۶۵ق) و آقازاده بزرگ (حاج میرزا محمد آقازاده) (م ۱۳۶۵ق) و حاج آقاحسین قمی (م ۱۳۶۶ق) بودند. همچنین از دیگر علمای مشهد که در این محفل، بسیار شرکت میکرد، مرحوم شیخ هادی کدکنی (م) بودند که با مرحوم موثق عاملی مأنوس بودند و از شاگردان مرحوم آقابزرگ حکیم شهیدی مشهدی (م ۱۳۵۵ق). مرحوم دکتر احمدعلی رجایی بخارایی (م ۱۳۵۷ ش) صاحب فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس نیز گاه به این محفل می آمد، وی چند سالی سرپرست کتابخانه آستان قدس رضوی بود و آثاری هم از خود به جای گذاشت، از جمله ترجمه موزون قرآن کریم که از روی نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس تهیه کردند. دیگر از شخصیت های فرهنگی مشهد که در این محفل شرکت می کردند، اسماعیل آموزگار و تقی بینش (سردبیر مجله فرهنگ) و مرحوم سید حسین خدیو جم بودند. خدیو جم که سال ها به تهران مهاجرت کرده بود، هر وقت به مشهد می آمد، گاه سری به این محفل میزد.

عاملی ضمن سرودن اشعار و حضور در محافل ادبی شهر مشهد، درد دینی و دفاع از قرآن را ابراز می داشت. شوق دعوت به قرآن او را به نگارش تفسیر قرآن تشویق کرد و تفسیر کاملی را به نگارش در آورد. اما اجل مهلت نداد تا چاپ همه مجلدات تفسیرش را ببیند و چند جلد را خود در مشهد به چاپ رساند و پس از فوت او با همت و توسط دوست دانشمند نستوه او، علی اکبر غفاری، تصحیح و چاپ گردید.

تفسیر زیباسخن و شیوابیان

تفسیر عاملی از تفاسیر زیباسخن و شیوابیان و لطافت برداشت زبان فارسی است، که در نهایت فشردگی مقصود قرآن را بیان کرده و مخاطب را به معانی بلند قرآن متوجه نموده است. عاملی ضمن بیان مطلب خواننده را به شعر شاعران سوق میدهد و روح آنان را با هنر سخن جلا می دهد. انگیزه وی از نگارش تفسیر، دغدغه فهم قرآن و پاسخ به نویسندگانی بوده که گفته اند: تفاسیر قرآن را یک رشته روایات ضعیف و قصه های بی اساس تشکیل می دهد او در این کتاب می خواهد نشان دهد که تفسیر برای پرده برداری از معانی کلام وحی و درس هدایت و تربیت به کار می آید.

تفسیری است کامل و به زبان فارسی که در هشت مجلد به نگارش در آمده است. اساس کار این تفسیر بر تبیین واژه های دور از ذهن و دشوار فهم، ترجمه آیات به فارسی روان و ساده مطابق با کلمات قرآنی و ربط ترجمه هر آیه با آیات پیشین است. از تفاسیر شیعه و سنی استفاده میکند و به موضوعات عرفانی، کلامی، و فلسفی می پردازد. در استخراج پیام قرآن به سراغ روایات اهل بیت عصمت علیهم السلام می رود و در جای جای تفسیر از آنها سود می برد. کوشش دارد کلمات قرآن را با فارسی ساده و متداول معادل سازی و به کار برد و پیوستگی و ربط جمله ها و آیات پیشین و پسین را نشان دهد. همچنین نظرات علمی و مسائل اجتماعی و بیان موضوعات سیاسی و حقوقی را به مناسبت به میان کشیده است. عناوین مهم تفسیر شامل مباحث گوناگونی است از قبیل: لغت شناسی، شأن نزول آیات، ترجمه، ذکر اقوال مفسرین و توضیح نکات تربیتی و اجتماعی.

عاملی موثق در آغاز مقدمه ای مبسوط در حدود ۶۰ صفحه در معرفی قرآن می نویسد و به مباحثی گوناگون اشاره می کند. برخی از آن مباحث عبارتند از: نزول قرآن، اهتمام پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) برای صیانت این کتاب الهی، تاریخ جمع قرآن در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و پس از رحلت حضرتش. نظم آیه ها و سوره های قرآن، سیر نقطه گذاری و علائم تشخیص در کلمات قرآن، اعراب، قرائت، قاریان هفتگانه، طبقات مفسرین، قرآن از نظر دیگران، بخشی درباره ترجمه های گوناگون قرآن.

تفسیر عاملی شامل لغت، شأن نزول آیات، اقوال مفسرین و توضیح نکات تربیتی و اجتماعی قرآن است. این تفسیر، در آغاز ترجمه ای از قرآن به دست میدهد که به صورت مستقل قابل چاپ است. اساس کار عاملی، در توضیح و تفسیر، بر تبیین لغات دور از ذهن، ترجمه آیات به فارسی روان و ساده و ایجاد پیوند و نشان دادن پیوستگی مطالب قرآن است. در ترجمه نیز همین روش را به کار می گیرد و ترجمه هر آیه را با آیات پیشین ربط می دهد و آیاتی که به ظاهر ناپیوسته دیده می شود، پیوندش را با افزودن جمله و کلمه ای آشکار می سازد. از تفاسیر شیعه و سنی استفاده میکند و گاه اختلاف مفسرین در مقصود آیه و چندگانگی قرائت آیه ای را نشان می دهد. در استخراج پیام قرآن به سراغ روایات اهل بیت عصمت (علیهم السلام) رفته و در جای جای تفسیر از آن سود می جوید. برای زیبایی و آرایش کلمات از نوشته های ذوقی و لطیف کشف الاسرار و تفسیر ابوالفتح و مواهب علیه آنچه مناسب باشد می آورد.

یکی از ویژگی های این تفسیر گرایش اجتماعی است. آثار این حرکت در تفسیرهای اجتماعی ناظر بودن به شرایط اجتماعی و درک میرم ترین نیازهای دینی جامعه و پاسخ به شبهات است که از نظر عاملی مبارزه با خرافات و عقاید سخیف غلوآمیز بوده است. پیش از این مفسران، تفاسیرشان پرده برداری از آیات با نگاهی فردگرایانه بود و اگر دستورات و قوانین شریعت را از قرآن استخراج می کردند، فقط از این منظر می دیدند که وظیفه فرد چیست و چه باید بیاندیشد و عمل کند، اما پی آمد این آموزه ها چیست و شرایط اجتماعی چه اقتضایی دارد، در سطح کلان و جامعه و جهان چه می گذرد و وظیفه یک مسلمان در این شرایط چیست، چیزی نبوده که در آن تفسیرها منعکس شده باشد. اما عاملی دغدغه های اجتماعی و طرح درست دین در جامعه را دارد، از این رو کوشش می کند علل ضعف و انحطاط مسلمانان را نشان دهد، بی توجهی به معنویت و حضور اخلاق اجتماعی مانند صداقت، امانت داری، رعایت حقوق دیگران را در لابه لای تفسیر بازگو کند. در جایی که بدفهمی از دین و تفسیر شده رفع ابهام کند.

به عنوان مثال در ذیل آیه: «لَا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ» ⁽⁴⁾. پس از نقل اقوال مفسرین درباره دوست نگرفتن از کفار در ذیل عنوان: سخن ما می نویسد: این آیه برای جلوگیری از دوستی مردم ناموافق است تا از اعمال غرض و سوء استفاده آنها جلوگیری شود و چنین توضیح میدهد که در آن روز که این آیه نازل شد، معلوم بود که مختصر رابطه با مخالفین اسلام مضر به اسلام و مسلمین بود. به زیان اجتماع و سیاست و مخالف دین بود و لذا حرام شد، اما این سئوال مطرح است که آیا امروز این دستور به معنای عمومی و کلی برای مسلمین می تواند باشد تا هیچ مسلمانی نتواند با کافر دوستی برقرار کند، یا منظور آن دوستی با کافرانی است که موجب تقویت آنها و ضعف مسلمین شود؟ ایشان پاسخ می دهد: از کلمه «من دون المؤمنین» این معنا استفاده میشود که دوستی افراد باید به گونه ای باشد که جهت سیاسی نداشته باشد و از حدود متعارف تجاوز نکند و گرنه دوستی یک دانشجوی مسلمان با دانشجوی غیر مسلمان یا تاجر مسلمان با تاجر غیر مسلمان مفاد آیه نیست. دوستی هایی حرام است که موجب زیان مادی و معنوی به مسلمانان باشد، همچنان که هم اکنون در بسیاری از کشورهای اسلامی، بر مسلمانان به بار آورده است. مفسر از نویسندگان آگاه به شبهات و اشکالات مخالفین بوده است، لذا تفسیرش جلوه عصری پیدا کرده و به تناسب موضوع و شرایط سخن به پاسخ آنها می پردازد. همچنین نظرات علمی و بیان اهل سیاست و حقوق را به میان کشیده و مطالبی را در زمینه های مختلف اجتماعی و سیاسی عرضه نموده است.⁽⁵⁾

پی‌نوشت‌ها:
1- در کتاب " الغدیر"(ج ۱۱)، شرح حال و آثار محدث و عالم بزرگوار، شیخ حر عاملی آمده است
2- مهدوی دامغانی، احمد، مجله بخارا، شماره ۴۱، به نقل از حکیمی، محمدرضا، الهیات الهی و الهیات بشری، ج ۲، ص۳۳۳
3- مجله فرهنگ خراسان، شماره ۸ سال ۱۳۴۷، صص ۶۶-۶۸
4- سوره آل عمران، آیه 28
5- لازم به یادآوری است که مختصری از این مقاله پیش از تغییر و تصرفاتی اندک، در مجله بینات، شماره ۱۳، ص ۳۶، با عنوان ابراهیم موثق عاملی مفسری گمنام، در بهار سال ۱۳۷۶ش، به چاپ رسیده است.

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 392-387