شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر القرآن الکریم معروف به تفسیر آقا مصطفی خمینیمؤلف: سید مصطفی خمینی
تولد: ۱۳۴۹ ق
وفات: ۱۳۹۷ق/۱۳۵۶ش
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۴ جلد(ناقص)
مشخصات نشر: تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش، قطع وزیری، با تصحیح محمد سجادی اصفهانی.
معرفی مفسر و تفسیر
حاج آقا مصطفی خمینی، فرزند رشید امام خمینی(رحمه الله) - بنیانگذار جمهوری اسلامی- از شخصیت های فرزانه ای است که عمر گرانبهای خود را صرف خدمت به اسلام و ارائه تحقیقات اسلامی کرد. وی در سن ۱۵ سالگی به تحصیل علوم دینی پرداخت و پس از اتمام سطوح عالیه به حوزه درس خارج فقه مرحوم آیت الله بروجردی راه یافت و خارج اصول را در محضر پدر بزرگوار خود آموخت. در سن ۲۷ سالگی به مقام اجتهاد رسید. مباحث فلسفه را نزد اساتید عصر خود همچون علامه طباطبایی و سیدابوالحسن قزوینی خواند. عرفان نظری و سیر و سلوک را از محضر پدر بهره گرفت. بنابراین، بسیار طبیعی است که چنین مفسری با تربیت در محیط علمی پدر و دانش های اندوخته و گرایش های عمیق فلسفی و عرفانی، به سراغ تفسیر برود و در جای جای تفسیر، اندیشه عقلانی خود را اعمال کند. تفسیر وی، محصول این تلاش های علمی است که به مدت ده سال ادامه یافت و سوگمندانه با مرگ غیر مترقبه ایشان ناتمام ماند و آن مرحوم توانست تنها سوره حمد و ۲۵ آیه از سوره بقره را در چهار جلد و در چاپ دیگر ۵ جلد به نگارش در آورد.این تفسیر، یکی از نمونه های بارز تفسیر جامع و متنوع و کشکولی از مطالب، در دوران معاصر است که به جنبه های مختلف تفسیر و استنباط علوم و معارف اسلامی پرداخته است. از این جهت، می توان گفت الگویی است از دائرة المعارف قرآن که اگر به پایان می رسید، علوم و معارف گوناگون اسلامی و فرهنگ غنی جهان اسلام را در مجموعه ای افزون از صد جلد دربر می گرفت. جالب آن است که ایشان در یکی از بحث های تفسیر می گوید که من در تمام بحث های خود روش گزیده گویی را اختیار کردم و سعی نمودم از مناسبات اولیه و از مباحث اصلی آیه و دلالت لفظی آن خارج نشوم وگرنه مثنوی هفتاد من کاغذ شود. در مقدمه تفسیر، تعریضی به فخر رازی و امثال وی دارد که چرا به مطالبی در تفسیر پرداخته اند که هیچ گونه ارتباطی به تفسیر نداشته با این که خود از علم اعداد و حروف و خواص آن سخن گفته است. در هر صورت، تفسیر ایشان، دربردارنده علوم گوناگون از صرف، نحو، معانی، بیان، فلسفه، عرفان، فقه، اصول، نجوم، هیئت، علم حروف و عدد و مباحث اخلاقی و اجتماعی است.
مفسر، در آغاز کتاب، به مقدمه ای بسیار کوتاه بسنده کرده و در آن فقط به دو بحث اشاره می کند: نخست، درباره حقیقت علم تفسیر است که در آن به نکات جالبی اشاره می کند و دوم، درباره معانی قرآن و وجه تسمیه قرآن به قرآن.
حاج آقا مصطفی پس از مقدمه به بحث های تفسیری می پردازد که در این قسمت، مطالب خود را به چند بخش تقسیم می کند: در آغاز، همانند بسیاری از تفاسیر، اطلاعاتی در زمینه سوره میدهد. این اطلاعات شامل: نام سوره، عدد آیات و کلمات، مکی و مدنی بودن و فضیلت سوره می شود. در بخش دوم به تفسیر آیه یا اجزای آیه و تفسیر واژه ها می پردازد. در این قسمت است که به شکل گسترده درباره رسم الخط، لغت شناسی، صرف، نحو، قرائت، معانی و بلاغت، حکمت و فلسفه، فقه، علم حروف و اعداد، علم اسماء، اعراب و برخی موضوعات دیگر سخن می گوید. همه جنبه های موضوع، کلمه و آیه را وارسی می کند و انصافا در این زمینه، تحقیقات شگرف و قابل توجهی ارائه می دهد. در همین بخش، افزون بر نکات علمی و دقیق، بحث های ارشادی و هدایتی در لابه لای مطالب نهفته است که خواننده ضمن مطالعه آن مباحث، تحت تأثیر پندآموزی های مؤلف قرار می گیرد.
از نکات دیگر این تفسیر، بهره گیری از روایات، همراه با نقادی های سندی و دلالتی است که می توان گفت در این زمینه از دو جهت قابل توجه است: یکی گستردگی استفاده از روایات در ابعاد مختلف، و دیگری نقد و بررسی روایات، که در کمتر تفسیری این روش پسندیده دیده شده است.
یکی از جهات مهم و قابل توجه تفسیر حاج آقا مصطفی، گرایش عقلانی مفسر و جهت گیری مهم این کتاب در ابعاد مختلف تبیین عقلی، دفاع و استدلال پذیر کردن و دفع شبهات است. در زمینه استنباط از کلام، به عنوان نمونه مفسر در تفسیر آیة شریفة « مالک یوم الدین » بیان میکند که این آیه دلالت دارد، هم اکنون «یوم الدین» فعلیت دارد، چون اگر چیزی هم اکنون موجود نباشد، معنا ندارد که بگوییم او مالک آن است. بعد این بحث را مطرح می کند که دین در این آیه به چه معناست؟ آیا به معنای جزا و پاداش است، یا به معنای حساب و بررسی است؟ اگر به معنای حساب باشد، آیه دلالت دارد که اعمال و افعال انسان در این روز مجسم می شود، و خدا مالک آنهاست و به آنها رسیدگی میکند چون نفس حساب که مالکیت ندارد، باید مالکیت به چیزی تعلق بگیرد که در خارج وجود داشته باشد؛ لذا باید تجسم داشته باشد.(1)
نکته دیگری که باز از همین آیه استفاده میکند، آن که رستاخیز و حشر، برای کسانی است که عقل و شعور دارند، نه حیوانات و جمادات و حتی مجانین و کودکان و انسان های اولیه؛ چون اگر در آن عالم، جای حساب است، و اگر «یوم الدین» روزی است که به کسانی که تکلیف دارند و زمینه بازخواست درباره آنها مطرح است، جزا و پاداش تعلق می گیرد، حشر همه موجودات معنا ندارد. از نمونه های دیگر استنباط های عقلانی، بحث دیگر مفسر در آیه فوق است، که چرا قید «فی الأرض» در این آیه آورده شده است؟ با آن که ظاهر آیه چنین می نماید که چنین قیدی لازم نیست. اگر انسان خلیفة می گردد، مسلما در روی زمین است. وقتی سخن از انسان است، این قید بی معناست.
ایشان در پاسخ، باز کاوش عقلی میکند و ضمن ذکر برخی احتمالات و نقد تاریخی و عقلی آنها، احتمال دیگری را یاد می آورد که شاید منظور از «فی الأرض» عالم طبیعت باشد (یعنی انسان در عالم مادی و جسمانی، خلیفه گردیده است، اما باز این احتمال را نمی پسندد. و در نهایت می نویسد: خداوند (فی الأرض) بلاغت خاصی وجود دارد، و آن توجه ملائکه به سؤال مذکور در آیه است و این که به ملائکه بفهماند؛ این خلیفه، هر چند از سوی خداوند باشد ولیکن به دلیل بودن او در زمین، خونریزی و فساد میکند، زیرا که اینها از لوازم زمینی و طبیعت مادی و جهان زمینی است. (2)
یکی دیگر از محورهای تفسیر عقلی حاج آقا مصطفی، اثبات معارف قرآنی همراه با استدلال های عقلی است. به این معنا که معارف و معانی قرآن با اصول فلسفی و دلایل عقلی، توضیح و تشریح شود. در این جا سخن از استنباط و فهم نیست، سخن از تبیین دریافت ها با دلیل عقلی است، که در تفسیر ایشان به وضوح مشاهده می گردد و نمونه های آن بسیار فراوان است، در توجیه تحدی به قرآن و اثبات حقانیت نبوت و معجزه قرآن است به یک مثال بسنده می شود. این بحث از آن جهت در این تفسیر مهم است که چند مسأله به اثبات می رسد: یکی، جایگاه و موقعیت تحدی روشن شود و دیگری، هدف هماوردخوانی روشن شود که برای اثبات توحید است یا اثبات نبوت؟ و سوم، اگر قرآن معجزه است، چه جنبه آن معجزه است؟ همچنین آیا قرآن مخلوق خداست، کاری مشابه کارهای دیگر خدا و در برابر موجودات دیگر و یا قرآن امر تکوینی و جزئی از آفریده های جهان است که همگی در تحت اراده خداوند قرار گرفته و تنها تفاوت های کیفی در آن است؟ ایشان این تمایز را در اختلاف میان پیامبر خاتم با پیامبران دیگر و تفاوت در مرتبه و درجه حضرت می داند.(3) گفتنی است که این تفسیر به فارسی ترجمه شده و سوره حمد آن توسط خلیل پروینی در سال ۱۳۹۱ از سوی مؤسسه تنظیم نشر آثار امام منتشر شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1- تفسیر القرآن الکریم آقا مصطفی خمینی، ص361
2- همان، ص268
3- همان، ج ۴، صص ۵۳ - ۵۸
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 435-432
