شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن
مؤلف: ابوجعفر محمد بن جریر طبری آملی
تولد: ۲۴۴ق
وفات: ۳۱۰ق
مذهب: سنی اشعری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۳۰ جزء در ۱۲ مجلد
مشخصات نشر: این تفسیر چاپ های گوناگونی داشته و دارد، یکی از قدیمی ترین چاپ های آن، قاهره، مطبعة بولاق، ۳۰ جزء در ۱۲ جلد، ۱۳۲۳ق، که در حاشیه آن غرائب القرآن معروف به تفسیر نیشابوری چاپ شده است. همین چاپ بارها در مصر و بیروت، توسط داراحیاء التراث العربی، دار الفکر العربی و دار المعرفة افست شده است.
چاپ دیگر: قاهره، مکتبة مصطفى حلبی، تحقیق احمد سعد علی، ۱۳۷۳ق. این چاپ، جز تصحیح متن و ضبط نسخه، گاه توضیحاتی درباره متن آورده است.
چاپ دیگر: بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق، قطع وزیری، ۱۲ مجلد. چاپ دیگر: قاهره، تصحیح و تعلیق و مراجعه محمود محمدشاکر و احمد محمد شاکر، ۱۵ مجلد تا آیه ۱۸ سوره یوسف. این چاپ از منقح ترین و دقیق ترین چاپ های این تفسیر قدیمی و مهم است که با استخراج احادیث و تهیه فهرست های فنی، به این کتاب زینتی فوق العاده داده است که متأسفانه تاکنون تکمیل نشده است.

معرفی مفسر و تفسیر

ابوجریر طبری، از علمای بزرگ قرن چهارم و از مورخین و مفسرین ناموری است که بی نیاز از تعریف و توصیف است. وی اهل آمل بود و پدرش از ملاکان پیرامون شهر آمل، نزدیک جایی که امروزه آن را به نام چمستان می شناسند. طبری تحصیلات ابتدایی را در ایران گذراند. به گفته خود، از خردسالی به قرآن و آموختن آن عشق می ورزید و در عهدی زندگی می کرد که قدرت در منطقه طبرستان در اختیار زیدیه و دیالمه بود. به مقتضای آن عصر به شهرهای دیگر برای تحصیل کوچ کرد و در راه تحصیل علم و توسعه معلومات به مسافرت های بسیاری دست زد و کشورهای بسیاری چون عراق، سوریه، فلسطین، مصر، آسیای صغیر و هندوستان را سیاحت کرد تا به بغداد رسید و در بغداد از دنیا رفت.

طبری، آثار و تألیفات فراوانی نگاشته که از این میان، کتاب تاریخ و تفسیر او مشهور گشته و در لسان اهل فن، به أم التواریخ و أم التفاسیر معروف گشته است.

به این دلیل که اهل مطالعه بود، حتی شبانگاه کتاب را بر خود نگه می داشت تا با افتادن کتاب از خواب بیدار شود، آثار وی از احاطه دانش و جامعیت نقل و نوآوری مناسب زمان خودش برخوردار است.

طبری در نقل اقوال، تعصبی ویژه ندارد و در طرح روایات و عقاید و احکام، استفاده از اهل بیت(علیهم السلام)، به ویژه امام صادق، با عنوان جعفر بن محمد که از پدرش امام باقر از جابر از پیامبر نقل روایت میکند و یا از امام باقر از حضرت علی از پیامبر حدیث می آورد و تأیید و تحلیل می کند(1) و یا شخصا از آن حضرت نقل تفسیر میکند و این به جز مواردی است که از جعفر بن محمد البزوری و یا افرادی است که با عنوان جعفر آمده و مشخص است که آن حضرت نیست(2). هر چند مشخص نیست که منابع وی در نقل از اهل بیت(علیهم السلام) چیست و از چه سلسله ای استفاده کرده، هر چند طریق نقل او محدثین شیعه نیست و بیشتر از کسانی مانند یحیی بن سعید، یوسف بن سلیمان و یا پوسیف بن سلمان و یا مالک بن أنس پیشوای مالکیه نقل کرده است.

در فقه، هر چند در آغاز تابع مذهب شافعی بود، ولی رفته رفته خود پایه های فقه مستقلی را پی افکند و مذهب فقهی او به نام جریریه معروف گشت. او با امام احمد حنبل، میانه خوبی نداشت و همیشه از او به عنوان محدث، و نه صاحب مکتب فقهی یاد می کرد. به همین دلیل، و در نوبتی سنگسار خانه اش توسط حامیان وی قرار گرفت.

تفسیر طبری، شاید نخستین تفسیرهای آن دوران است که رسما در کنار نقل حدیث و اثر در باب تفسیر، به نقد و ارزیابی نکات تفسیری و انتخاب برخی روایات می پردازد و از روش رایج آن زمان که تنها به نقل اخبار و آثار تفسیری اکتفا می کردند، راهی به سوی اجتهاد و تدبر و تعقل در پیام الهی باز کرد. او در آغاز راه بود و راه نو رفته را باید که دیگران کامل و هموار کنند. به همین دلیل تفسیر طبری به لحاظ گردآوری، چینش و توضیح نخستین کاری است که در آن عصر به شکل نقادی انجام گرفته و قابل اعتنا و از جایگاه معتبری برخوردار است. جامعیتی که در تفسیر طبری دیده می شود، در تفاسیر پیشین دیده نمی شود.

نکته دیگر آنکه، طبری روش خود را نوعی تقابل با کسانی می دید که به رواج تفسیر به رأی کمک کرده و در نتیجه موجب طرح آرای متضاد و گوناگون و در نتیجه پدید آمدن نظریات مقابل که کلا تفسیر را ممنوع میکرد، می دانست. پی آمدهایی که این خصایص به بار می آورد، کم نبود و مشکلات بسیاری را بر جامعه نوظهور اسلامی تحمیل می کرد. مثلا یکی از این پیامدها، همین سردرگمی و درنگ در تفسیر در میان کسانی بود که در این دوران می زیستند و از نابسامانی تفسیر رنج می بردند، تا آن جا که از هرگونه اظهار نظر در معانی آیات قرآن خودداری میورزیدند و هر گونه چون و چرا و اظهار عقیده در تفسیر آیات را ممنوع میشمردند. مثلا وی مطلبی از سعید بن مسیب (م ۹۴)، فقیه مدینه، نقل می کند که هرگاه از او درباره تفسیر آیه ای از قرآن می پرسیدند، می گفت من درباره قرآن چیزی نمی گویم. یا در گزارشی دیگر آمده که او می گفت من به جز درباره آنچه معلوم است، سخن نمی گویم. یا در جایی دیگر آمده که وقتی از او درباره آیاتی از تفسیر سؤال کردند، چنان سکوت کرد که گویی هرگز سخنی نشنیده است. (3)

شیوه او، زمینه ای را فراهم کرد که پس از وی تفاسیر بزرگی چون تبیان شیخ طوسی، کشاف زمخشری و مفاتیح الغیب رازی با همین سبک اجتهادی و نقادی حدیث و مأثورات بنیان نهاده شود و مفسران آنها تنها به نقل خبر و روش مأثور بسنده نکرده و به چند و چون معنای آیه بپردازند و همچنین ابعاد دیگری را در طرح مباحث اعتقادی و کلامی و دفع شبهات مورد توجه قرار دهند.

البته معنای این سخن این نیست که تفسیر طبری از صبغه اثری و گرایش اولیه نقلی عاری است، اتفاقا این تفسیر از بعد روش اثریی، أم التفاسیر و در مرحله نخست از رده تفاسیر مأثور به شمار می آید و دیگرانی که بعد روایات را نقل کردهاند، عمدتا مأخذشان تفسیر طبری است، تفاوت در اظهارنظرهای وی و ترجیح روایتی بر روایت دیگر با عنوان تأویل به اصطلاح وی و تفسیر است.

مباحث فقهی

جهت دیگر این تفسیر، فقهی بودن آن است که به طور مناسبی وارد مباحث فقهی می شود. با این همه، از پژوهش های تاریخی و تحلیل های ادبی در ضمن نقل کلمات صحابه و تابعین خالی نیست. افکار کلامی خود را ضمن تفسیر، کاملا هویدا میکند. روایات اسرائیلی، در این تفسیر بسیار فراوان است. در این زمینه به لغزش های شگفتی مبتلا شده و مایه سوءاستفاده و انحراف دیگرانی پس از خود شده است. گفتنی است، یکی از مزیت های تفسیر طبری، ویژگی ادبی آن است.

در تفسیر طبری، بیش از چند هزار بیت، از امهات اشعار فصحای عرب، در خلال توضیح لغوی قرآن، شاهد مثال آورده شده است. نیز ضرب المثل های عربی نیز به وفور در این تفسیر دیده می شود. هر چند طبری ایرانی است و تأثیرگذار در تفاسیر بعدی ایرانیان همچون شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی، اما چاپ های آن عمدتا در کشورهای عربی و در ایران بعض افست شده است، چنان که نسخه های خطی تفسیر او در کتابخانه های ترکیه و چند کشور اروپایی پیدا شده است، اما متأسفانه در کشور ایران، که زادگاه اوست، یک نسخه هم از این اثر گرانبها دیده نمی شود.

درباره او و آثار و تألیفاتش، به ویژه درباره تفسیر الجامع کتاب های بسیار نوشته شده که اینجانب در کتاب المفسرون حیاتهم و منهجهم به آن اشاره کرده ام و در ایران به خاطر او، همایشی برگزار گردیده و یادنامه و ویژه نامه ای خاص منتشر شده است.

پی‌نوشت‌ها:
1- جامع البیان، فی تأویل ام القرآن، ج ۳، ص۱۳۹
2- جامع البیان، فی تأویل ام القرآن، ج۱، ص ۴۲۱، ۴۲۲، ذیل تفسیر آیه و اتخذو من مقام، و یا احکامی که در حج نقل می کند: ج ۲، ص ۳۰، ۱۲۶، ۱۴۴، ۱۴۶، و یا احادیثی درباره حقوق زن: ج ۴، ص ۲۱۳، ج ۶، در معنای ذکیتم، ص۴۷، ج ۱۱، ص ۵۶، ج۱۳، ص۸۳
3- جامع البیان، فی تأویل ام القرآن، ج ۱، ص ۵۹ حدیث ۷۶، ۷۸

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 601-597