مقدمه

چگونه می توانیم برای کودکان مان در خانه، نمایش اجرا کنیم؟ اساسا آیا می توان به همراه کودکان در خانه، نمایشی را اجرا کرد؟ هدف از اجرای نمایش در خانه برای کودک و نوجوان چیست؟ آیا نمایش در خانه برای کودکان خصایص و ویژگی های مشخصی دارد؟ آیا تئاتر کودک در خانه نمایش نامه ی از قبل نوشته شده ای دارد؟ چگونه می توان موضوعاتی را برای نمایش در خانه انتخاب کرد که کودکان از آن لذت ببرند؟ آیا تئاتر در خانه مختص کودکان است یا بزرگسالان هم می توانند از آن استفاده کنند؟

در هنگام اجرای تئاتر کودک و نوجوان در خانه، کودکان و نوجوانان چه قدر دخیل هستند و چه قدر مشارکت می کنند؟ و... اینها سوالاتی است که در هنگام شنیدن این عنوان یا روبه رو شدن با این شکل از اجرای نمایش برای کودک و نوجوان است به ذهن مان متبادر می شود.

به نظر می رسد برای یافتن پاسخ های چنین پرسش هایی ابتدا بایستی ببینیم چرا کودکان ما نیاز به اجرای نمایش در خانه دارند و آیا اجرای نمایش در خانه، جزو تئاتر کاربردی محسوب می شود یا خیر؟ مقوله ی تئاتر در خانه چه قدر می تواند روحیه مشارکت طلبی و خلاقیت های نمایشی کودکان مان را تقویت کند؟

تئاتر کاربردی

همچنان که می دانیم اصطلاح تئاتر کاربردی از اواخر دهه ی هشتاد و اوایل دهه ی نود میلادی در کشورهای توسعه یافته باب شد و دست اندرکاران این نوع تئاتر برای تقویت آموزش در اجتماعات گوناگون نظیر مراکز آموزشی و تربیتی، زندان ها و مراکز روان درمانی از آن استفاده کردند. «هلن نیکلسون Helen Nicholson» در این باره می نویسد: «تئاتر کاربردی تجارب گوناگونی نظیر آموزش با نمایش، تئاتر در حوزه ی آموزش، تئاتر حوزه ی آموزش سلامت، تئاتر برای توسعه، تئاتر در زندان ها، تئاتر اجتماعات، تئاتر میراث و تئاتر یادبود را شامل می شود»¹

در واقع در این شکل از تئاتر آنچه همه ی مراکز علمی و سیاست گذاران تئاتر در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته مدنظر دارند، وجه آموزشی و مورد استفاده قرار گرفتن اجتماعات گوناگون آن است. هم چنان که «جودیت اکرویدJudit Acroyd» معتقد است:« وجه عام شمول آن (تئاتر کاربردی) است، به بیان دقیق تر، آرمان استفاده از هنر نمایش برای بهبود زندگی افراد و ساختن جامعه ای بهتر»²

به این ترتیب در می یابیم که به نوعی تئاتر کاربردی همواره در زندگی افراد جامعه کاربرد دارد و صرفا برای یک جامعه ی خاص نیست، بلکه می خواهد اجتماعات گوناگون را مورد هدف خود قرار دهد و برای آنها کاملا مفید فایده باشد. در واقع قابلیت های جدیدی از تئاتر را پیش روی ما قرار می دهد تا در نهایت به بهتر شدن زندگی کمک کند.

تئاتر کاربردی می کوشد در اجتماعات گوناگون روش هایی را برای آموزش و درمان کودکان و البته بزرگسالان پیشنهاد کند و راه های جدیدی را برای یادگیری و تقویت روح و روان های تضعیف شده، پیش روی مخاطبان خود قرار دهد.

اکنون برای آن که کودکان و نوجوانان ما در زمانی که نمی توانیم با آنها برای دیدن تئاتر کودک در سالن ها یا تالارهای نمایشی برویم و یا می خواهیم از این طریق آنها را به یادگیری مباحث آموزش درسی یا تربیت و تعلیم اجتماعی به طور غیر مستقیم دعوت کنیم، از طریق اجرای نمایش در خانه، می توانیم به اهداف مان در این زمینه دست یابیم.

در واقع ما آنها را به طور غیررسمی و غیر مستقیم با اجرای نمایش در خانه، جایی که می توانیم فرزند خود و هم کلاسی ها و هم سن و سالان او را، به مشارکت بطلبیم و از آنها بخواهیم هم خود در اجرای این نمایش سهیم باشند و هم به عنوان یک تماشاگر فعال، موضوع قصه را به صورتی طراحی کنیم که او در هنگام دیدن نمایش به فعالیت و مشارکت وا داشته شود.

به نظر می رسد برای دست یابی به چنین هدفی لازم است که نسبت به تئاتر مشارکتی و تئاتر خلاق آشنایی نسبی داشته باشیم، تا در هنگام اجرای نمایشی که با هدف حضور و مشارکت کودک و نوجوان است، بتوانیم تاثیر گزار عمل کنیم. با اجرای تئاتر کودک و نوجوان در خانه می توان علاوه بر سرگرم ساختن کودکان و نوجوانان خلاقیت های فکری و نمایشی و نیز مشارکت آنان را در قصه ای که خود آنها هم سهم به سزایی در بوجود آوردن آن دارد، به نمایش بگذاریم و ذهن او را از انفعال و جسم او را از تنبلی و کرختی و یکنواختی دور سازیم.

پس لازم است ما به عنوان (پدر و مادر یا اطرافیان نزدیک او) از تئاتر مشارکتی و نمایش خلاق به شکل درستی در اجرای تئاتر کودک و نوجوان در خانه استفاده کنیم و آگاهانه در این مسیر قدم بگذاریم.

از چه موضوعاتی استفاده کنیم و چگونه کودکان را به مشارکت بطلبیم؟

قصه ی اجرای نمایش در خانه برای کودک و نوجوان می باید طوری طراحی شود تا کودک یا نوجوان بتواند در هنگام اجرا به مشارکت و یاری طلبیده شود. این مشارکت می تواند یا به صورت کلام و گفت و گو با اجراکننده باشد یا او را به فکر وادارد تا بخشی از اجرای نمایش را تکمیل کند یا او خود همراه اجراکننده یا اجراکنندگان بخشی از قصه یا شخصیت های این نمایش را تکمیل کند.

در واقع قصه ی تئاتر کودک و نوجوان در خانه از عناصر بداهه، فاصله گذاری و آموزشی که در تئاتر مشارکتی از آنها استفاده می شود، بایدی سود برد. مثلا می توانیم قصه را از میان مسائل روزمره ی کودک امروز انتخاب کنیم. مسایلی همچون توجه بسیار زیاد به بازی های کامپیوتری و انجام آن، میل به دیر خوابیدن و دیر بیدار شدن از خواب، میل به خرید و داشتن اسباب بازی های زیاد، عادت نداشتن کودکان به مطالعه کتاب های غیر درسی، تقویت روحیه ی هم کوشی، دوری از اجتماعات گوناگون و خجالت و ترس و...؛ اینها نمونه هایی از مسایلی است که البته در نمایش کودک و نوجوان در تالارهای نمایشی این گروه سنی بایدی مورد توجه تولید کنندگان نمایشنامه نویسان، کارگردانان و تهیه کنندگان (تئاتر کودک) قرار گیرد.

ایجاد پرسش در هنگام اجرا، آگاه کردن شخصیت قصه از خطری که در آن گنجانده شده، تقاضای کمک مستقیم، دعوت اجراکنندگان یا بازیگران در هنگام اجرا از کودکان برای تکمیل کردن بخشی از قصه ی نمایش و... نمونه هایی از انواع به مشارکت طلبیدن کودکان در نمایش مشارکتی است. پس در این شکل بدین طریق می توانیم کودکمان را در اجرای نمایش سهیم کنیم و شاید با در نظر گرفتن قصه ای یک خطی با یک موضوع مشخص و از پیش تعیین شده و انتخاب شده، به صورت بداهه، قصه ی نمایشنامه را با کمک کودک مان به اجرا در آوریم و بدین شکل تئاتری را طراحی کنیم که او هم از مشارکت در آن لذت ببرد.

رابطه ی نمایش خلاق با تئاتر کودک و نوجوان در خانه

نمایش خلاق چیست؟ یدالله آقاعباسی در کتاب خود، نمایش خلاق، به نقل از پاملاریچ، یکی از نظریه پردازان تئاتر و نمایش خلاق، در مقاله ی اصول بنیادین نمایش خلاق می نویسد: «نمایش خلاق شیوه ای برای آموزش و یادگیری بر مبنای گرایش جهانی به بازی نمایشی است که در هر انسانی یافت می شود.»(3) پس در نمایش خلاق، دست اندرکاران می کوشند، قوای فکری و یادگیری او را از طریق بازی به کودکان و نوجوانان آموزش دهند؛ و البته این نوع نمایش صرفا برای گروه سنی کودک و نوجوان به کار نمی رود، بلکه برای بزرگسالان و سایر افراد جامعه نظیر بیماران روانی، زندانیان، دانش آموزان بزرگسال و... به کار می آید و مورد استفاده قرار می گیرد.

از سویی، نمایش خلاق، روشی برای یادگیری و آموزش و تربیت غیر مستقیم به افراد جامعه است. نمایش خلاق البته در محیط های غیررسمی تئاتر به کار می رود که از ویژگی های آن به شمار می رود. البته نمایش خلاق با مشارکت هم در ارتباط است برای این که مخاطبان را هم به مشارکت می طلبد. آقاعباسی در کتاب نمایش خلاق، اینها را جزو ویژگی های این نوع نمایش برمی شمرد.⁴

«این نمایش شکلی از اجراست که افراد را به همکاری می طلبد و آنان را به دقت و دقیق نگریستن وامی دارد و در مراکز پیش دبستانی و دبستانی می تواند مورد استفاده ی بسیار قرار گیرد. این تئاتر با هدف آموزش و یادگیری می کوشد مخاطبان را به مشارکت وادارد تا افراد از ناتوانی های فکری بیرون آیند و به وضعیت روانی افراد یا ناتوانی های یادگیری آنان کمک بسیاری کند.

آقاعباسی در همان کتاب خود می نویسد: «خلاقیت، توانایی حل مسأله است. هدف نمایش خلاق، تربیت آدم هایی است که توانایی حل مسأله دارند، منتها در نمایش خلاق، حل مسأله مشارکتی است.»⁵.

او سپس در جدول جداگانه ای به صورت خلاصه اهداف نمایش خلاق را چنین برمی شمرد:«تقویت زبان و ارتباط، مهارت های حل مسأله، اندیشه ی خلاق، مفهوم مثبتی از خویشتن، آگاهی اجتماعی، هم دلی و مشارکت، ارزش ها و نگرش ها و شناخت هنر تئاتر.»⁶

در تئاتر کودک و نوجوان در خانه، کودکان و نوجوانان می توانند به وسیله ی نمایش خلاق، مهارت های حل مسأله را بیاموزند، گفت و گو در میان جمع را بهتر تجربه کنند و در ارتباط برقرار کردن با دیگری بهتر عمل کنند. از سویی دیگر روحیه مشارکت طلبی آنان نیز بالا می رود و به تقویت آن می انجامد و البته با هنر نمایش آشنایی اولیه پیدا می کنند و به درک و شناخت نسبی از این هنر دست می یابند.

ویژگی های تئاتر کودک و نوجوان در خانه

تئاتر کودک و نوجوان در خانه البته با مفهوم تئاتر آپارتمانی تفاوت دارد. هم چنان که نخستین تفاوت آن این است که صرفا برای مخاطبان این گروه سنی اجرا می شود. از سوی دیگر، اجراکنندگان هم بزرگسالان و هم کوچک سالان هستند که شامل پدر، مادر، خواهر و برادر بزرگتر، اقوام نزدیک کودک و همسایه ها و اطرافیان او می شوند.

نمایش در خانه برای کودکان و نوجوانان صرفا در آپارتمان اتفاق نمی افتد بلکه در محیط و محوطه ی حیاط و پارکینگ و فضای لابی کنار راه پله قابل اجراست و گاه می تواند حتی در محیط پشت بام قابل اجرا شود.

از ویژگی های این نمایش این است که به صورت خودجوش است و از قبل چندان برنامه ریزی نشده، آن گونه که در محیط های رسمی هم چون تالارها اجرا می شود، نیست. این نمایش البته به فراخور تشخیص والدین و نیز وقت آنان و در زمانی که آنان نیاز به یادگیری دارند یا نمی توانند با دیگر انواع بازی های س رگرم کننده خود را مشغول کنند، در یک برنامه ریزی کوتاه مدت اتفاق می افتد. ویژگی دیگر آن انتخاب یک موضوع و قصه ی مشخص است که عموما به صورت بداهه تعریف می شود و والدین تصمیم به اجرای آن می گیرند.

علاوه بر آن کودکان صرفا تماشاگر نیستند بلکه خود یکی از اجراکنندگان می شوند و البته اگر خود بخواهند یا در ش کلی دیگر آنان در هنگام اجرا می توانند با نقش پذیری، اجراکنندگان را همراهی و یاری کنند.

این تئاتر البته با هدف سرگرم سازی کودکان و نوجوانان، تقویت روحیه ی مشارکت طلبی، دقت و توجه در یادگیری مسایل آموزشی، تعلیمی و تربیتی، افزایش خلاقیت های فردی، دوری از ارتباط گریزی و انزوا و تقویت گفت و گو و مکالمات روزمره می تواند تحقق یابد و تبدیل به اجرای تأثیرگذار شود و در پرورش قوای فکری و یادگیری و خلاقیت جمعی او بسیار موثر واقع شود.

شیوه های اجرایی تئاتر کودک و نوجوان در خانه

تئاتر کودک و نوجوانان در خانه قابلیت اجرا به شیوه ی عروسکی (عروسک های دستکشی و عروسک های میله ای، نخی) را دارد و اجرا کنندگان می توانند به وسیله ی اسباب بازی ها و عروسک های موجود که مالک اصلی آنها کودکان هستند، به اجرای آن دست بزنند.

البته این یکی از شیوه های اجرایی آن است. روش دیگر، اجرای زنده است. یعنی آنها که قرار است موضوع خاصی را در قالب یک داستان نمایشی به فرزندانشان نشان دهند، با بازی و نقش پذیری و در نقش قرار گرفتن به اجرای چنین نمایشی دست بزنند.

چگونه می توانیم نمایش را به شیوه ی تئاتر در خانه به اجرا در آوریم؟

به نظر می رسد اولین مساله، این است که برای اجرای چنین نمایشی باید به انتخاب یک موضوع مناسب و ساختن یا طراحی یک قصه ی یک خطی ساده و روان توجه کنیم می توانیم در زمانی که کودکمان به لحاظ شرایط روحی و فکری و نیز از نظر زمانی وقت و حوصله ی لازم برای دیدن یا به مشارکت طلبیده شدن در آن را دارد، این نمایش را اجرا کنیم. مثلا در یک روز تعطیل و آخر هفته پدر یا مادر موضوعی را در خصوص مسأله ای که کودکش با آن مشکل دارد، انتخاب کند با وسایل بازی کودک خود و ابزار موجود در خانه با همراهی کودک، فضای داستان نمایش را برای چنین اجرایی فراهم آورد.

سپس برای کودک یا کودکان خود توضیح دهد که چگونه می خواهد داستان نمایشی و بازی گونه ی خود را به تماشا بگذارد و از او بخواهد تا در هنگام اجرای نمایش - در صورت نیاز - او را همراهی کند. به عنوان مثال نقشی کوتاه را بپذیرد و بازی کند یا نسبت به مسایلی که او مطرح می کند، کودکش را به واکنش و سخن وادارد. در واقع با مشارکت طلبیدن او، اجرای نمایش را جذاب تر و کاربردی تر کند. از سوی دیگر بگذارد در مواقع لزوم، جاهای خالی قصه ی بداهه گفته شده با فکر و اندیشه و خلاقیت کودک پر شود و بدین طریق خلاقیت های فکری و نمایشی او را برای اجرا به کار ببندد.

امروزه به دلیل تغییر و تحولات بسیار در ساخت و ساز خانه های شهری و زندگی و معماری مدرن، اغلب خانه ها و آپارتمان ها آشپزخانه هایی به شکل اوپن دارند. این آشپزخانه ها این امکان را به خصوص برای اجرای یک نمایش عروسکی به شیوه ی دست کشی فراهم می آورند و می توان یک قصه ی ساده و کوتاه یک خطی را مثلا با موضوع کم غذایی و کم اشتهایی کودکان در چنین مکانی به نمایش درآورد.

عروسک گردان پدر یا مادر (یا هر دو) با قرار گرفتن در پشت اوپن آشپزخانه به راحتی می تواند با دو سه عروسک دست کشی به جای شخصیت های داستان قرار گیرد. شخصیت هایی با عنوان پدر، مادر، دوست و همکلاسی کودکی که نسبت به غذا خوردن رغبتی ندارد، از جمله آنها می تواند باشد. وسایل صحنه هم چند ظرف کوچک، اسباب بازی های کودک و اندکی از میوه ها و غذاهای موجودر خانه می تواند باشد.

ما به راحتی با چنین روشی می توانیم یکی از موضوعاتی را که کودکان با آن درگیر هستند و پدران و مادران نمی توانند آنان را به خوردن وادارند یا نمی توانند اشتهای شان را تحریک پذیر کنند، نشان دهیم با توجه به نظافت و پرهیز از میکروب و آلودگی و به وجود آمدن بیماری ناشی از بی توجهی کودکان و حتی بزرگسالان نسبت به آنها را در چنین نمایشی به اجرا درآوریم. این شکل از اجرا در چنین مکانی از خانه یکی از انواع آن است. نوع دیگر اجرا در گوشه ای از اتاق پذیرایی یا حتی اتاق خواب کودک است. به هر حال صحنه های نمایش براساس موضوع قصه ی نمایش نامه می تواند در چنین فضاهایی انتخاب شود.

نتیجه و پایان سخن

نمایش در خانه برای کودک و نوجوان از طریق سمینارهای آموزشی برای والدین در زندگی معاصر و خانه های شهری می تواند کاربرد بیابد. ضمن آن که برای دست یابی به نظریات علمی و پژوهشی، مباحث تئوریک را از دل تجربه های عملی به دست آمده، بیرون کشید و در قالب سمینارها و انتشار مقالات و کتاب هایی با این موضوع ارایه داد تا خانواده ها نسبت به کاربرد و روش های موثر آن آگاهی لازم را یافته و با اجرای آن، خود در ش کل گیری و توسعه یافتگی آن موثر واقع شوند و در به وجود آوردن روحیه ی خلاقیت و یادگیری کودکانشان و نیز توانمندسازی قوای فکری شان بیش از پیش در این زمینه به درک و شناخت لازم دست یابند.

از نوشتارم را در این جا با این جمله ی آرتور ساینره Arthur sainer پایان می برم که معتقد است: «برای اجرای تئاتر هیچ مکانی ناممکن نیست.» و به نظرم اجرای تئاتر کودک و نوجوان در خانه یکی از مصداق های بارز و روشن مفهوم این سخن است و به راستی که تئاتر کودک و نوجوان در خانه همراه با نمایش خلاق و نمایش مشارکتی عجین شده است.

پی‌نوشت‌ها:
1- نیکلسون، هلن- درام کاربردی، سرپرست گروه مترجمان: علی اصغر قهرمانی نژاد، تهران، افراز، ۱۳۸۹
2- همان
3- آقا عباسی، یدالله، نمایش خلاق، تهران، قطره، ۱۳۸۵
4- همان.
5- همان، صص ۲۸ - ۲۹
6- همان

منبع:
گفتارهای و نوشتارهای از تئاتر کودک و نوجوان، نوسینده: بهزاد صدیقی، ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چاپ اول، تهران، 1393ش، صص 128-121