پژوهشگران مختلف، با سلیقه ها و دریافت های متفاوت از شعر این شاعر، هر کدام به قدر همت خود، بخشی یا تمامی شعر های حافظ را شرح، تفسیر و توصیف کرده اند و این توجه، نشان دهنده ظرفیت بالا و قابلیت زیاد این اشعار برای شرح و تفسیر است.
دلیل این گرایش نیز خاصیت آیینه گی اشعار این شاعر است و همچنین چند پهلو بودن و ایهام های جذابی که در این اشعار وجود دارد. و نیز ابهاماتی که سراسر زندگی و دوره شعری حافظ را در بر گرفته است.
برای حوزه تحقیقی حافظ پژوهی به صورت تخصصی، کتاب ها نوشته شده که یکی از این کتاب ها فرهنگ شرح های حافظ نوشته دکتر بهادر باقری است. این کتاب، کاری است محققانه که می تواند برای حافظ پژوهان و علاقمندان به شعر حافظ به کار آید.
در این فرهنگ، شرح های نوشته شده بر شعرحافظ، به سه دسته تقسیم شده است:
1- شرح های مختصر که به شرح یک واژه کلیدی از هر بیت یا شرح یک یا دو بیت و یا شرح ده ها بیت پراکنده و یا شرح یک غزل اختصاص دارد.2- شرح های متوسط که به شرح سه تا ده غزل و یا ده ها غزل اختصاص دارد. شرح های مختلط؛ یعنی چند بیت و چند واژه نیز از این دسته اند.
3- شرح های مفصل که به تمام غزل ها یا تمام دیوان اختصاص دارند. (باقری، 1387،صفحه 39)
بهترین تصحیح های دیوان حافظ
می دانیم که پیش از پیدایش صنعت چاپ، کتاب ها توسط کاتبان و نسخه نویسان تکثیر و رونویسی می شده. دیوان حافظ هم مثل هر کتاب دیگری، در گذشته بارها دست نویس شده و حتی شاید بتوانیم ادعا کنیم که این دیوان در طول تاریخ ادبیات ما، از درگذشت شاعر تاکنون، بیش از هر کتاب شعر دیگری رونویسی شده و البته بعد از پیدایش صنعت چاپ نیز بیش از هر کتاب شعر دیگری به چاپ رسیده است.در میان نسخه های رونویسی شده دیوان حافظ نیز اختلافات نگارشی تقریباً بسیار است و به قول مرحوم دکتر نیساری، مولف کتاب «دفتر دگر سانی ها در دیوان حافظ»، که معادل دگرسانیها را برای «نسخه بدل ها» انتخاب کرده ، فقط در قرن نهم، نسخه‌های نوشته شده از روی دیوان حافظ ۵۰ نسخه شمرده شده است،
البته این تعداد، فقط شامل نسخه هایی است که دکتر سلیم نیساری آنها را پیدا کرده، بسیاری از نسخه ها در طول تاریخ از بین رفته اند و بسیاری نیز از دسترس مولف دور مانده اند. در مورد نسخه بدل باید اشاره کرد که در واقع هر نسخه دست نویسی که با نسخه های دیگر تفاوتی اندک یا زیاد دارد را نسخه بدل می نامند.
دلایل تفاوت ها نیز موارد ذیل می باشد:
-
اشتباه نویسی کاتبان به دلیل خطای شنیداری
-
اشتباه به دلیل شتاب کاری در نوشتن و عدم دقت کافی به نسخه سرمشق
اولین پرسشی که مولف کتاب دفتر دگر سانی ها، در مقدمه مطرح می کند و پاسخ می دهد، همین دلیل و منشا این همه اختلاف ضبط کلمات در دیوان حافظ است که به نقل از برخی صاحب نظران، دلایلی را مطرح می کند
از جمله اینکه
1- این اصلاحات به دلایل ادبی و اجتماعی توسط خود حافظ صورت گرفته است2- بخشی از اختلافات به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه و به دلایل ذوقی یا اتکای کاتبان به نیروی حافظه خویش حاصل شده
و
3- برخی نیز حاصل حدس و گمان های کاتبان، در تشخیص واژه های نسخه های خطی است. ( نیساری، 1385،صص13-10)
.png "شناخت شعر حافظ و معرفی کتابهایی در حوزه حافظ‌پژوهی")
تعداد غزل ها و ابیات در چاپ های معتبر و معروف دیوان حافظ؛ مثل چاپ دکتر غنی و قزوینی، انجوی شیرازی، خانلری، هوشگ ابتهاج ( ه . الف سایه) و همچنین تصحیح مشترک دکتر جلالی نائینی و نذیر احمد، با هم تفاوت هایی دارد؛ یعنی در برخی، غزلیاتی موجود است که در نسخه های دیگر موجود نیست یا برخی غزلیات، ابیاتی افزونتر از نسخه های دیگر دارد و این تفاوت ها غالبا حاصل تلاشیست که حافظ در زمان حیاتش برای بهبود و اصلاح ساختار و یا محتوای اشعارش انجام داده است.
همچنین گردآوری اشعار حافظ ، بعد از وفات وی توسط فردی به نام محمد گلندام که به گفته خودش از دوستان حافظ بوده، انجام شده است. در کتاب یادداشت های حافظ، نوشته دکتر سیروس شمیسا مقاله ای آمده با عنوان « متن و نسخه شناسی» که در آن به اختلافات یعنی کم و زیادی های غزلیات و ابیات در نسخه ها و چاپهای مختلف دیوان حافظ پرداخته شده است
دیوان حافظ و نسخه‌های تصحیحی
از دیوان حافظ تا کنون نسخه های مختلفی به چاپ رسیده و تصحیح هایی نیز بر آن صورت گرفته که مشهورترین آن ها موارد ذیل است:
1. تصحیح عبدالرحیم خلخالی است که در سال ۱۳۰۶ منتشر شده و از باب فضل تقدم، نسبت به دیگر تصحیح های علمی انجام شده، مبنای بسیاری از تصحیح های بعدی قرار گرفته است.
خوب است اشاره کنیم که نسخه چاپی عبد الرحیم خلخالی مشتمل بر 495 غزل، 2 مثنوی، 29 قطعه و42 رباعی است و تصحیح این نسخه از روی قدیمی ترین مجموعه اشعار حافظ شیرازی، که تا آن زمان شناخته شده بود، صورت گرفته است. کتابت نسخه مذکور، گویا مربوط به 35 سال بعد از وفات حافظ بوده است.
- 3. ابوالقاسم انجوی شیرازی، همشهری خواجه حافظ نیز تصحیحی، به همراه حواشی وکشف اللغات و کشف الابیات بر دیوان حافظ انجام داده، که این نسخه در سال 1345به چاپ رسیده است.
- از ویژگی های این تصحیح، اشتمال آن بر مقدمه معروف نخستین جمع کننده دیوان حافظ، یعنی محمد گل اندام و همچنین مقدمه مفیدی از علی دشتی و نیز مقدمه مصحح است که اطلاعات ارزشمندی را در اختیار خوانندگان قرار می دهد
-
تصحیح بر مبنای 14 نسخه
-
دکتر پرویز ناتل خانلری نیز تصحیحی بر دیوان حافظ انجام داده که در سال ۱۳۵۹ به چاپ رسیده و بر مبنای ۱۴ نسخه خطی از دیوان حافظ شکل گرفته است. تعداد غزل های اصیل حافظ در این تصحیح 486 غزل است و البته 38 غزل الحاقی هم دارد.
البته پژوهشگری به نام نذیر احمد که در حوزه حافظ پژوهی اقدامات ارزشمندی انجام داده و در تصحیحی از دیوان حافظ نیز همکاری داشته در یکی از مقالات خود اعتقاد دارد که این 38 غزل الحاقی نباید به تمامی کنار گذاشته شود و این موضوع نیاز به تحقیق عمیق دارد ( نذیر احمد، 1370، ص 341) -
تصحیح دکتر سلیم نیساری
-
تصحیح دیگری که بر دیوان حافظ صورت گرفته متعلق به دکتر سلیم نیساری است . این تصحیح بر مبنای 43 نسخه خطی متعلق به سده نهم هجری انجام شده و تحت عنوان غزل های حافظ به چاپ رسیده است.
این چاپ، تعداد 424 غزل و چهار مثنوی را در بر دارد؛ بنا براین، قصاید، رباعیات، قطعه ها و همچنین مقدمه جامع دیوان حافظ، محمد گلندام، را در خود ندارد. البته به گفته آقای بهاء الدین خرمشاهی در مقدمه کتاب، موارد مذکور به قرار مصحح در جلد دوم دیوان حافظ به چاپ خواهد رسید.( نیساری، 1371، چهارده) این تصحیح با خط نستعلیق خوشنویس معاصر، استاد محمد سلحشور، به چاپ رسیده است.
- هوشنگ ابتهاج(ه. الف. سایه) نیز تصحیحی بر دیوان حافظ انجام داده که مبنای ایشان در این تصحیح 30 نسخه بوده و با عنوان «حافظ به سعی سایه» در سال ۱۳۷۳ به چاپ رسیده و مشتمل بر 484 غزل است.
بهاء الدین خرمشاهی نیز تصحیحی بر دیوان حافظ انجام داده که در چاپ اول که در سال 1373 صورت گرفته، مبنای آن همان نسخه مبنای عبدالرحیم خلخالی ( و دکتر قاسم غنی و قزوینی) است و این نسخه با دو نسخه متاخر تر دیوان مقابله شده است و در چاپ سوم( سال 1379) با 8 نسخه چاپ شده نیز مقابله شده است.
از دیگر تصحیح های دیوان حافظ، کاری است که دکتر رشید عیوضی بر مبنای 9 نسخه کهن دیوان حافظ انجام داده و در سال 1376 در دو جلد منتشر کرده است. این چاپ نیز توجه حافظ پژوهان را به خود جلب کرده است به گونه ای که در مقدمه کتاب مکتب حافظ، نوشته منوچهر مرتضوی، از آن به عنوان یکی از بهترین چاپ های انتقادی دیوان حافظ یاد شده است.
( مرتضوی، 1388، صفحه 31) این پژوهشگر عرصه حافظ پژوهی، سه بار دیوان حافظ را به صورت کامل تصحیح کرده است.
موضوع شعر حافظ
حافظ در شعرش به طور کلی به موضوعات عرفانی مذهبی عاشقانه اخلاقی پرداخته است. این موضوعات به مفاهیم جزئی تر در شعر حافظ اختصاص پیدا می‌کنند. مثلاً موضوعاتی همچون عشق به خداوند و و همچنین عشق زمینی و موضوعات خیامی (خوشباشی، غنیمت دانستن فرصت و جبر گرایی) و...در این زمینه؛ یعنی طبقه‌بندی موضوعات و مفاهیم شعرحافظ، پژوهش های معدود و اندکی تا کنون صورت گرفته که از جمله آنها کتابی است که در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی آقای عبدالحسین هژیر تحت عنوان حافظ تشریح به چاپ رسانیده است و موضوع این کتاب تقسیم بندی موضوعات دیوان حافظ است این کتاب، اولین اثر با موضوع تقسیم بندی موضوعی دیوان حافظ به شمار می رود.
اثر دیگری که در زمینه تقسیم بندی شعر حافظ انجام گرفته و ما می شناسیم، عنوان آن هست جمع پریشان که مولف آن، آقای علی اکبر رزاز است و در سال1368در انتشارات علمی تهران به چاپ رسیده است.
در این کتاب، تقسیم بندی بر مبنای نسخه مشهور دکتر قاسم غنی و علامه قزوینی صورت گرفته است. این کار حاصل چهل سال موانست مولف با شعر حافظ است و برای حافظ پژوهان مرجع خوبی است و البته برای علاقه مندان به شعر حافظ هم می‌تواند کتابی خواندنی باشد.
موضوعاتی که ابیات حافظ ذیل آن فراهم شده حدود ۳۰۰ عنوان است و به اذعان خود مولف در مقدمه اثر، این موضوعات شامل همه معانی و مفاهیم شعر حافظ نیست؛ چرا که در زبان رمزی و نمادین حافظ، هنوز نقش بسیاری از نمادها و سمبل ها به طور قطع روشن نشده است.
.png "شناخت شعر حافظ و معرفی کتابهایی در حوزه حافظ‌پژوهی")
برخی از موضوعات کتاب به قرار ذیل هستند:
آتش عشق، آخرت اندیشی، آشتی جویی، نوازش طلبی، آشنا، بیگانه، آواز، آهنگ چنگ، آه و ناله، ابرو، اختیار، استغنا، اشک، اشک غماز، اعتدال و میانه روی، انتظار بازگشت، اهریمن، باد صبا، باده، باده ازل، باده نوشی، بخت بد، بخت بیدار، بخل، بوی آشنا، بهشت نقد، پاداش و کیفر، پند ناپذیری، پیر، تحمل بلا، تسلیم و رضا و موضوعات متعدد دیگر.معرفی کتاب هایی در حوزه حافظ پژوهی
در نهایت به چند کتاب در حوزه پژوهش و شناخت حافظ و شعرش اشاره می کنیم.1 - عرفان و رندی در شعر حافظ، نوشته داریوش آشوری:
این کتاب در چاپ اول ظاهرا با عنوان هستی شناسی حافظ، به طبع رسیده و موضوع آن شناخت جهان بینی حافظ است.2 - شرح جنون نوشته سید احمد بهشتی شیرازی:
کتابی است در تفسیر موضوعی شعر حافظ در این کتاب، مولف تلاش کرده است با معرفی محیط فرهنگی و ادبی که حافظ شیرازی از متن آن برخاسته و مطالعه تطبیقی مضامین اشعار او و دیگر شعرای نامور فارسی، راهی به عمق معنای شعر او بیابد.3 - حافظ نامه اثر بهاالدین خرمشاهی:
در این کتاب، که در دو مجلد منتشر شده، مولف ۲۵۰ غزل از حافظ را انتخاب کرده و ذیل هر غزل به شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار غزل پرداخته است. در پایان کتاب هم فهرست کاملی از همه الفاظ و اعلام و مفاهیم کلیدی و حتی اختلاف قرائت است که به شماره صفحه ارجاع می‌دهد.4 - راهنمای موضوعی حافظ شناسی به کوشش دکتر کاووس حسن لی:
این اثر که در حوزه حافظ پژوهی وکتاب شناسی با موضوع حافظ تهیه شده ، شاید کامل ترین مرجع در این حوزه باشد. دکتر حسن لی برای تکمیل این کتاب، پژوهش را از سال 79 شروع کرده و 230 جلد کتاب منتشر شده در موضوع حافظ را تا پایان سال 1380 بررسی کرده و برای دوستداران ادبیات ، علاقه‌مندان به شعر حافظ و پژوهشگران مرجع خوبی ارائه کرده است..png "شناخت شعر حافظ و معرفی کتابهایی در حوزه حافظ‌پژوهی")
مطالب کتاب یادشده در پنج بخش به قرار ذیل تقسیم بندی شده است:
-
زندگی حافظ
-
اندیشه حافظ
- سخن حافظ
- موارد دیگر و
- سروده های بررسی شده یا مورد استناد .
لازم به ذکر است که این کتاب در دو جلد به چاپ رسیده است و شیوه نگارش آن به این صورت است که برای پرهیز از بالا رفتن حجم ، تنها به یادکرد نشانی موضوعات بسنده شده است. همچنین در ذکر نشانی کتابهایی که فهرست موضوعی آنها تهیه شده، تنها نام کتاب و شمارهی صفحه نوشته شده و مشخصات کامل منابع، به ترتیب حروف الفبا در پایان هر دو جلد آورده شده است.
5 - از کوچه رندان نوشته دکتر عبد الحسین زرین کوب:
کتابی است مناسب به منظور شناخت عصر حافظ و دوره های زندگی این شاعر.6 - مکتب حافظ، نوشته دکتر منوچهر مرتضوی نیز کتابی است که تمامی مباحث آن مبتنی است بر معرفی ماهیت اندیشه و تفکر حافظ شیرازی
7 - کتاب حافظ به گفته حافظ نوشته دکتر محمد استعلامی:
در این کتاب، نویسنده حاصل سال ها تدریس درس حافظ خویش را در واقع دست مایه ای برای شناخت شخصیت و شعر حافظ قرار داده است و از خلال شعر حافظ شخصیت حافظ را به صورت فشرده و منطقی معرفی می نماید.8 - تفسیرعرفانی غزلیات حافظ با عنوان جمال آفتاب و آفتاب هر نظر:
مجموعه ای است 10 جلدی که شامل مباحثی است که علامه طباطبایی در جلسات شرح دیوان و اشعار حافظ مطرح کرده اند. نویسنده این کتاب آیت الله سعادت پرور از شاگردان علامه طباطبایی است.9 - شرح سودی بر حافظ اثر محمد سودی بوسنوی:
سودی که اصالتی اروپایی و بوسنیایی داشته به سبب عشق و ارادتش به حافظ شیرازی، غزلیات وی را بیت به بیت به شرح کرده و مفردات را از نظر دستوری و لغوی توضیح داده است.سودی که به زبانهای عربی، فارسی و ترکی تسلط داشته، شرح مذکور را به زبان ترکی نوشته و در ایران، خانم دکتر عصمت ستار زاده، آن را در چهار جلد به فارسی ترجمه کرده و به چاپ رسانیده است.
10 - شرح غزل های حافظ نوشته دکتر حسینعلی هروی:
این شرح در چهار جلد فراهم شده و به کوشش دکتر عنایت الله مجیدی و دکتر زهرا شادمان به چاپ رسیده است.این کتاب به صورت بیت به بیت غزل های حافظ را شرح کرده و شارح در ابتدا بیت را به نثر ساده ارائه کرده در مرحله دوم مفردات معنی شده است.
در مرحله سوم بر مبنای مراحل اول و دوم به شرح بیت پرداخته شده، در مرحله چهارم به تمثیل ها و کنایات و قصه ها و یا آیاتی که بیت به آن اشارت داشته پرداخته شده و در مرحله پنجم به نظرات شارحان و مفسران دیگر در مورد بیت اشاره شده است.
11 - کتاب عرفان حافظ، نوشته استاد شهید مرتضی مطهری:
نویسنده در این کتاب ضمن عارفانه خواندن اشعار حافظ، پایه های جهانبینی عرفانی حافظ را بیان می نماید. این کتاب حاصل پنج جلسه سخنرانی شهید مطهری است که در سال 1350 ارائه شده و قبلا با عنوان تماشاگه راز، به چاپ می رسیده است.12 - فرهنگ شرح های حافظ نوشته دکتر بهادر باقری:
در این کتاب،که رساله دکتری مولف است، فهرستی از تمام شرح هایی که بر شعر حافظ نوشته شده اعم از شرح های مختصر و شرح های متوسط و همچنین شرح های مفصل آمده است. که البته پیش از این، در همین مقاله به تعریف شرح های مذکور اشاره کردیم.منابع و مآخذ
- مرتضوی، منوچهر( 1388) مکتب حافظ، مقدمه بر حافظ شناسی، انتشارات توس، چاپ پنجم، تهران
- نذیر احمد، نظری بر دیوان حافظ چاپ دکتر قاسم غنی و قزوینی و چاپ دکتر خانلری، نشریه تحقیقات اسلامی( 1370)، شماره 1، صص 351-330
- نیساری، سلیم(آذر ماه 1371) غزل های حافظ، انتشارات بین المللی الهدی، چاپ دوم، تهران.
- نیساری، سلیم( 1385) دفتر دگر سانی ها در غزل های حافظ،انتشارات فرهنگستان زبا و ادب فارسی، چاپ اول، تهران.
- باقری، بهادر( 1387)، فرهنگ شرح های حافظ، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، تهران.
