شناسنامه تفسیر

نام معروف	تفسیر المصابیح الساطعة الانوار
مؤلف	زید بن علی بن الحسین، قاسم بن ابراهیم، محمد بن القاسم، یحیی بن الحسن
تألیف	عبدالله بن أحمد بن ابراهیم شرفی (م ۱۰۶۲ ق)
تولد زید بن علی	در سال ۷۱ ق
وفات زید بن علی	در سال ۱۲۲ق
تولد قاسم بن ابراهیم	در سال ۱۹۶ ق
وفات قاسم بن ابراهیم	در سال ۲۴۶ ق
وفات محمد بن قاسم	در سال ۲۸۴ق
تولد یحیی بن حسین	در سال ۲۴۵ق
وفات یحیی بن حسین	در سال 298 ق
مذهب	شیعه زیدی
زبان	عربی
تعداد مجلدات	۱۲ جلد و چاپ شده از آن تا امروز 7 مجلد
مشخصات نشر	الجمهوریة الیمنیة، صعدة، مکتبة التراث الاسلامی. تحقیق محمد قاسم الهاشمی و عبدالسلام عباس الوجیه. و اشراف سید صلاح بن محمد هاشمی، طبعة اول، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۸م - ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م، قطع وزیری.

معرفی مفسر و تفسیر

این تفسیر از آن جا که مجموعه ای از تفاسیر زیدی از قرن اول تا سوم است، دارای مؤلفان سه گانه بلکه چهارگانه است. و از سوی این تفسیر موسوعه ای از آثار قرآنی اهل بیت (علیهم السلام) در مدرسه زیدیه است که در مجموعه ای گردآوری شده، و به صورت ترتیبی آیات در کنار هم قرار گرفته و لازم است معرفی اجمالی از تفاوت میان این مؤلفان و تفاوت سبک و سیر تحول آنان بشود.

امام زید بن علی بن حسین علیهم السلام، فرزند امام زین العابدین علی سجاد فرزند سید الشهداء امام حسین شهید (علیهم السلام). وی در سال ۷۱ ق در مدینه یافت و در سال ۱۲۱ ق به شهادت رسید در حالی که از عمری وی ۴۲ سال گذشته بود(1)، در مدینه پیش پدر و برادرش امام باقر محمد بن على درس خواند، از درس های وی قرآن و فقه و حدیث بود تا جایی که به برتری از دیگران اشتهار یافت. امام صادق در حق زید گفته است: «رحم الله زیدا إنه کان عالم صدوق». بر طبق روایتی علی بن موسی الرضا فرموده: «انه کان من علماء آل محمد»(2)

از مؤلفات زید: الصفوة است که کتابی است درباره امامت، و المجموع الفقهی والمجموع الحدیثی و رساله ای درباره القلة والجماعة و کتاب الرد على القدریة من القرآن، و کتاب الحقوق و تفسیر غریب القرآن است.(3)

جالب این که رساله وی در مدح اقلیت و مذمت اکثریت، که اثری قرآنی است، در نقد اکثریتی است که در آن عصر یعنی عصر فضای سکوت و احیانا همراهی و تابع حکومت اموی بوده و جزو عامه مردم به حساب می آمده، و به دلیل ترس از حکومت همراهی نکرده، با این که حق را به نظر ایشان تشخیص می دهند، لذا این کتاب را می نویسد و آن را دلیل بر حقانیت میشمرده اند.(4)

بنابراین زید بن علی از عالمان، مفسران و فقیهان تاریخ تشیع است. چهره مبارزاتی و سیاسی آن شهید در تاریخ اسلام درخشش ویژه ای به او بخشیده که کمتر مورخان به جنبه های علمی و تألیفی او توجه کرده، در حالی که از وی در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامی آثار ارجمندی برجای مانده است.(5)

زید افزون بر کارهای مبارزاتی به تدریس و تدوین تفسیر هم می پرداخته، چنان که در برخی از نقل ها آمده که در روزگار هشام بن عبدالملک وارد شام شد و هشام او را به زندان انداخت. وی در مدتی که در زندان بود تفسیر سوره حمد و بقره را برای عده ای گفت. (6)

این تفسیر به جز در این موسوعه، با عنوان غریب القرآن، به طور مستقل چاپ شده است. اینجانب در کتاب سیر تطور تفاسیر شیعه در معرفی تفاسیر قرن دوم به مناسبت، این کتاب را به صورت مستقل معرفی کرده ام.

قاسم الرسی

امام القاسم بن ابراهیم یکی دیگر از ائمه زیدیه که با چند واسطه به فرزند امام حسن مجتبی حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب متصل می شود و معروف به قاسم الرسی است. وی در سال ۱۹۶ ق در عهد امام رضا در مدینه تولد یافت و در دامن علم و فضیلت اهل البیت (علیهم السلام) تعلیم و رشد یافت. وی فقیهی، محدث و شاعر بود. او از مبارزان جریان زیدیه و حامیان برادرش محمد بن ابراهیم در مصر بود، بیش از ده سال از عمر خود را به دلیل تعقیب مأمون در آوارگی و اختفا در آن دیار به سر برد. و چون برادرش محمد در کوفه در سال ۲۱۸ق فوت کرد، به حجاز برگشت و خود را آشکار کرد و نهضت خود را در عهد معتصم عباسی آشکار ساخت. و پس از فشارها مجددا در اطراف کوه های مدینه معروف به «رس» در نزدیکی مسجد شجره: ذی الحلیفة مخفی شد تا جایی که در سال ۲۴۶ وفات کرد. از آثار تألیفی وی: الاحتجاج فی الأمام و الامامة، الاصول الخمسة، تفسیر القرآن، الفرائض والسنن(7)

محمد بن القاسم

محمد بن القاسم بن ابراهیم الرسی فرزند مفسر پیشین و عموی هادی یحیی بن الحسین، یکی دیگر از ائمه معروف زیدیه است که در مصادر تراجم درباره زندگی و خصوصیات علمی وی چیزی ذکر نشده و حتی تاریخ ولادت و اساتید او معین نشده و تنها آمده است که به دلیل دشواری زندگی و فشارها بادیه نشینی را بر شهر ترجیح داد و در نهایت طاقت نیاورد و در پایان عمر به حجاز آمد و با هادی یحیی همراهی می کرد تا این که در سال ۲۸۴ق فوت کرد. از مؤلفات محمد الاصول الثمانیة، و تفسیر القرآن است که در این مجموعه آمده و تفسیر مختصر و مشتمل برخی از سوره ها مانند سوره بلد تا النازعات و تفسیر سوره یس است.(8)

یحیی بن الحسین

الامام الهادی إلى الحق ابوالحسین یحیی بن الحسین بن القاسم بن ابراهیم الرسی از مشهورترین ائمه زیدیه و صاحب حرکت است که پیش از وفات جدش قاسم در سال ۲۴۵ق تولد یافت. هر چند که وی در رس در میان خانواده رشد پیدا کرد، و درس های خود را در همین منطقه در پیش آنان آموخت، اما زمانی نگذشت که نبوغ و اشتهار او زمینه حرکت و قیام وی گردید و چون امکان ماندن در مدینه و حجاز نبود در سال ۲۸۳ق به یمن منطقه صعده رفت و همین حرکت قیام طلبانه وی موجب تشکل زیدیه در این منطقه گردید و امام هادی یحیی مر شماره دو زیدیه شد. و در سال ۲۹۸ق فوت کرد و قبر او مزاری مشهور در میان پیروان زیدیه شد. از آثار و مؤلفات وی می توان به : اثبات النبوة، و کتاب اصول الدین، و تفسیر القرآن الکریم فی شش یا نه جزء) تفسیر العرش و الکرسی، جامع الاحکام فی الحلال والحرام اشاره کرد.(9)

عبدالله بن أحمد شرفی

سید عبدالله بن أحمد بن ابراهیم از فرزندان قاسم بن ابراهیم الرسی معروف به شرفی، گردآورنده این مجموعه تفسیری که در شهر شهارة از قلعه های کوه های شمال یمن، در نیمه اول قرن دهم به دنیا آمد و در آن منطقه رشد یافت، او از قاسم بن محمد پیروی کرد و پیش او کتاب الأساس فی أصول الدین از کتاب های اعتقادی زیدیه را تعلیم گرفت. وی زندگی خود را در شهاره وقف تدریس و تعلیم و تألیف کرد و از بزرگ ترین مدرسین قرن یازدهم این منطقه گردید. شرفی با این هدف مصابیح را گردآوری کرد، تا بتواند دائرۃ المعارف تفسیر اثری از مجموعه آثار زیدیه فراهم سازد و به همین دلیل مورد استقبال قرار گرفت. در آغاز وی این اثر را برای شاگردان خود تدریس می کرد و مطالبی به آن می افزود. تا این که اثر را کامل کرد. وی در روز دوشنبه ۱۲ صفر سال ۱۰۶۲ق فوت کرد. (10)

مجموعه این آثار به عنوان فرهنگنامه تفسیری ترائی زیدیه یاد کرد. این مجموعه دست کم به سه صورت چاپ شده است. یکبار به صورت موسوعه تفسیری ائمه زیدیه که با عنوان: المصابیح الساطعة الانوار، همراه با آثار تفسیری قاسم بن ابراهیم (۱۹۶ - ۲۴۶) و امام محمد بن قاسم (م ۲۸۴) و دیگران گردآورنده اصلی آن: عبدالله بن احمد الشرفی و یکبار به صورت جداگانه و مستقل به چاپ رسیده است. این معرفی در معرفی این مجموعه با عنوان: المصابیح الساطعه الانوار است.

نکته دیگر این مجموعه تفسیری از امامان معروف زیدیه به حساب می آید و قداست خاص دارد، و با عنوان: المصابیح الساطعة الانوار است که به عنوان تفسیر اهل البیت علیهم السلام، یاد می شود که افزون بر افراد یاد شده، مانند زید بن علی (۷۲ - ۱۲۲) و قاسم بن ابراهیم (۱۹۶ - ۲۴۶)، محمد بن قاسم (م ۲۸۴) و الهادی إلى الحق یحیى بن حسن (۲۴۵-۲۹۸) افراد دیگری افزوده شده، مانند ابوالفتح دیلمی (م ۴۵۰) و حسین بن قاسم عیانی (۳۷۶-404) که حوزه گسترده ای از قرن دوم تا تفاسیر قرن پنجم را شامل می شود و توسط علامه شرفی، یعنی در قرن یازدهم گردآوری شده و پنج جلد آن از سوره فاتحه آغاز و تا سوره روم شامل می شود، البته با ترتیب خاصی که از آخر قرآن شروع و به سمت اول قرآن تفسیر ادامه می یابد و البته در اصل هفت جلد است و اگر با این شیوه ادامه پیدا کند، شاید به ۱۲ جلد برسد.

این تفسیر توسط محمد قاسم هاشمی و عبدالسلام عباس الوجیه تحقیق شده و علامه صلاح بن محمد هاشمی از علمای بزرگ معاصر زیدیه یمن به آن اشراف کرده و از سوی مکتبه التراث الاسلامی در شهر صعده جمهوری یمن انتشار یافته است.

ویژگی تفسیر قاسم بن ابراهیم

نکته قابل توجه اینکه در تفسیر قاسم بن ابراهیم برخلاف تفاسیر دیگر به جز سوره حمد، بر مبنای آخر به اول است، یعنی از سوره الناس و فلق و اخلاص و شمس و الضحی ادامه می یابد، همان طور که در تفسیر فرزند این امام زیدی محمد بن قاسم چنین روشی دنبال می شود، اما با این تفاوت که از جایی که پدر تمام کرده، یعنی سوره بلد شروع و تا سوره نازعات ادامه می یابد. و امام الهادی از سوره نباء شروع و تا سوره منافقین در جلد اول ادامه می یابد، که در این باره گردآورنده توضیح می دهد که شاید دلیل این شیوه از ترتیب، رعایت تسهیل و آسان شدن تفسیر از سوره های کوچک تر بوده باشد.

در آغاز تفسیر مطالبی در اهمیت جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) و ستم هایی که بر ایشان در کنار زدن آنان و استفاده نکردن از علم آنان شده، اشاره می گردد و سپس مباحثی در علوم قرآن مانند فضائل آیات و اعجاز قرآن و وجوه آن و اموری که قرآن به آن پرداخته و وجوهی که در بر دارد، مانند محکم و متشابه، مجمل، مبین، ظاهر و غامض، ناسخ و منسوخ و اقسام بیان و شیوه های سخن بیان می شود و آنگاه به مباحث تفسیری در قالب توضیح و تفسیر کلمات و شرح آیات و بیان احکام و عقاید عرضه می گردد. محققان ارجمند این تفسیر جابه جا در شرح اعلام، استخراج منابع، توضیح پاره ای اصطلاحات، نشان دادن اختلاف نسخه ها کوشش کرده اند.

روش تفسیری مفسران، بر اساس تفسیر قرآن به قرآن و قرآن به سنت و قرآن با اتکای لغت عرب و واژه شناسی و عقل و گرایش های عقلانی و برهانی و استدلالی است تا آنجا که محقق کتاب (ج ۱، ص ۳) این گرایش مفسران را ممتاز از دیگر تفاسیر آن دوره می دانند، به ویژه در عصری که به تعقل توجه نمی شده و باعث انحراف در عقاید و ابتلای به عقایدی همچون تجسیم، تشبیه، جبر و امور دیگر گشته است.

نکته دیگر این که، افزودن تفسیر زیدبن علی و تفسیر غریب القرآن امام مهدی حسین بن قاسم عیانی (م ۴۰۴) از جلد دوم آن انجام گرفته است. محققان برای جداسازی متن های مختلف، متنی را اصل قرار داده و در حاشیه از تفسیر غریب القرآن زید و غریب القرآن امام حسین بن قاسم در حاشیه استفاده کرده اند.

به لحاظ تاریخی، غریب القرآن، نخستین تألیف در حوزه آثار پژوهشی واژگان غریب و نامأنوس است و از این جهت می توان در فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) آنان را پیشگام دانست.(11)

در تحقیق آقای جلالی، مقدمه ای مفصل و سودمند در زندگانی علمی و سیاسی زید نوشته و آثار و مآثروی را گزارش کرده است. همچنین در بخشی با عنوان زید و قرآن، از دانش گسترده زید از معارف قرآن بحث کرده و چگونگی تفسیر وی و یارانش را معرفی کرده است.

این تفسیر توسط محمد قاسم هاشمی و عبدالسلام عباس الوجیه، تحقیق شده و علامه صلاح بن محمد هاشمی از علمای بزرگ معاصر زیدیه یمن به آن اشراف کرده و توسط مکتبة التراث الاسلامی در شهر صعده جمهوری یمن که آثار زیدیه را احیاء میکند، انتشار یافته است.

نکته قابل توجه این که در تفسیر قاسم بن ابراهیم برخلاف تفاسیر دیگر به جز سوره حمد، بر مبنای آخر به اول است، یعنی از سوره الناس و فلق و اخلاص و شمس و الضحی ادامه می یابد، همان طور که در تفسیر فرزند این امام زیدی محمد بن قاسم چنین روشی دنبال می شود، اما با این تفاوت که از جایی که پدر تمام کرده، یعنی سوره بلد شروع و تا سوره نازعات ادامه می یابد. و امام الهادی از سوره نباء شروع و تا سوره منافقین در جلد اول ادامه می یابد، که در این باره گردآورنده توضیح می دهد که شاید دلیل این شیوه از ترتیب، رعایت تسهیل و آسان شدن تفسیر از سوره های کوچک تر بوده باشد.

این تفسیر دست کم به سه صورت چاپ شده است. یکبار به صورت موسوعه تفسیری ائمه زیدیه که با عنوان: المصابیح الساطعة الانوار، همراه با آثار تفسیری قاسم بن ابراهیم (۱۹۶ - ۲۴۶) و امام محمد بن قاسم (م ۲۸۴) و دیگران به چاپ رسیده است. و یکبار دیگر با عنوان: تفسیر الشهید زید بن علی با تحقیق حسن محمد تقی حکیم در بیروت چاپ شده و یکبار دیگر در ایران با عنوان: تفسیر غریب القرآن با تحقیق محمد جواد حسینی جلالی، در سال ۱۴۱۴ق در مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی در ۵۸۴ صفحه چاپ و نشر یافته است.

درباره این تفسیر کارهایی پژوهشی در سطح دانشگاهی انجام شده که از آن جمله می توان به رساله ابراهیم الشامی با عنوان منهج التفسیر لدى ائمة الزیدیة القدماء بالرجوع إلى المصابیح الساطعة الأنوار، استاد راهنما: سید محمدعلی ایازی. در دانشکده حدیث، قم، ۱۴۳۰ق یاد کرد.

پی‌نوشت‌ها:
1- ابوالفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۱۴۴؛ خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۳۴۷
2- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۴۹
3- مقدمة تفسیر غریب القرآن، صص ۲۱ - ۲۴، از سید جواد جلالی حسینی
4- ابن طاووس، سعد السعود، ص ۴۳۵ و ص ۳۷
5- تفسیر غریب القرآن، ص ۲۰
6- همان، ص ۲۵ و ص ۱۱۷
7- اعلام المؤلفین الزیدیة، صص ۷۵۹ - ۷۶۴
8- همان، ص ۹۷۸
9- همان، صص ۱۱۰۳ - ۱۱۱۰.
10- همان، ص ۵۶۲
11- البته اگر رساله نافع بن ازرق (م ۶۵) از شاگردان ابن عباس را که در مسائل ابن ازرق آمده و بنت الشاطی در کتاب الاعجاز البیانی للقرآن آن را آورده و منسوب به ابن عباس است اولین اثر تلقی نکنیم.

منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 896-889