ارزيابي رقابت پذيري

و مزيت نسبي تولید محصولات زراعي با استفاده از ماتريس تحليل سياستي در استان لرستان

چکيده

با استفاده تکنيک ماتريس تحليل سياستي ، مزيت نسبي شاخص هاي حمايت براي محصولات زراعي مهم در استان لرستان براي سال زراعي 84-1383 مورد محاسبه و تجزيه و تحليل قرار گرفته است . محصولات مورد مطالعه شامل گندم آبي و ديم ، جو آبي و ديم ، ذرت دانه اي آبي ، شلتوک برنج ، نخود آبي و ديم ، عدس آبي و ديم ، چغندر قند ، گوجه فرنگي ، خيار ، سيب زميني ، لوبياي آبي ، کلزاي آبي و ديم ، بوده است.نتايج سود آوري اقتصادي از طريق محاسبه هزينه منابع داخلي (DRC) نشان داد که استان لرستان در توليد همه محصولات زراعي فوق داراي مزيت نسبي بوده و ليکن در توليد شلتوک برنج و گندم ديم داراي مزيت نسبي نمي باشد. سبزيجات ( شامل سيب زميني ، خيار و گوجه فرنگي ) دانه هاي روغني ، ذرت و حبوبات داراي سود آوري اجتماعي بالاتري نسبت به ساير محصولات بودند. در بين محصولات مورد مطالعه ، خيار ، سيب زميني و گوجه فرنگي نسبت به ساير محصولات از بالاترين مزيت نسبي برخوردار بودند. شاخص حمايت اسمي محصول که گوياي نسبت درآمدها در قيمت بازاري به درآمدها در قيمت اجتماعي ( سايه ي ) مي باشد براي تمام محصولات مورد مطالعه ( به استثناي شلتوک ) کوچکتر از يک است و نشان دهنده عدم حمايت قيمتي از محصولات و بيانگر اين حقيقت است که قيمت اين محصولات در داخل کشور کمتر از قيمت مرزي در بازار بين المللي است . به عبارتي حاکي از تحميل ماليات ضمني از سوي دولت بر توليد کنندگان اين محصولات مي باشد. شاخص حمايت اسمي از نهاده ها که نشان دهنده نسبت هزينه نهاده هاي قابل تجارت در قيمت بازاري به هزينه نهاده هاي قابل تجارت در قيمت سايه اي مي باشد در مورد محصولات زراعي مورد مطالعه کوچکتر از يک است که حاکي از آن است که زارعين در خصوص نهاده هاي قابل تجارت مورد حمايت قرار گرفته اند. بطور کلي نرخ حمايت موثر که نشان دهنده ارزش افزوده در قيمت بازاري به ارزش افزوده به قيمت سايه اي مي باشد نيز فقط براي گندم ، جو ، چغندر قند ،کلزاي ديم و شلتوک بزرگتر از يک بوده و گويا منتفع شدن سيستم از حمايت هاي دولت و براي سايرمحصولات منفي بوده که نشان دهنده غير حمايتي بودن سيستم و تحميل ماليات مي باشد. رتبه بندي محصولات مورد مطالعه توسط معيارهاي مزيت نسبي و هزينه به منفعت اجتماعي تفاوت اندکي را نشان داده اند .
کلمات کليدي : ماتريس تحليل سياستي ، مزيت نسبي ، نرخ حمايت اسمي ، نرخ حمايت موثر ، استان لرستان

مقدمه

حمايت از بخش کشاورزي بنا به دلايل مختلف از قبيل خود کفايي و ارتفاء درآمد کشاورزان ، ايجاد اشتغال و رونق توليد در صنايع بالا دست و پائين دست کشاورزي ، برقراري امنيت غذايي ، اساسي بودن برخي از کالاهاي کشاورزي در سبد غذايي جامعه ، توسعه روستا و حفظ ساختار جمعيت روستايي و جلوگيري از مهاجرت به شهرها ، و... پذيرفته شده است.
به نظر مي رسد از مهمترين اهداف کلان مد نظر سياست گذاران در بخش کشاورزي ، حداکثر سازي سود آوري اجتماعي است. سود آوري اجتماعي زمانی حداکثر مي شود که محصولات تولید شده از مزيت نسبي بالايي برخوردار باشند. با توجه به اصل تخصيص بهينه منابع کمياب داخلي ، حمايت از توليد محصولات کشاورزي مي بايستي به همراه مد نظر قراردادن مزيت نسبي باشد با عنايت به اينکه کشور ايران ، داراي وسعت زياد و تنوع اقليمي قابل ملاحظه اي مي باشد . بنابراين تنوع تولید محصولات کشاورزي نيز از ويژگي های بارز آن است ؛ بنابراين مديريت تولید غذا و صيانت از منابع پايه کشاورزي و منابع طبيعي مستلزم شناخت وضعيت موجود در اين زمينه است.
با عنايت به مطالب فوق ، تحقيق و مطالعه در خصوص مزيت نسبي محصولات زراعي و ارزيابي وضعيت حمايت آنها در استان لرستان با استفاده از شاخص هاي مربوطه مي تواند کمک بسيار خوبي در امر برنامه ريزي و سياستگزاري بخش کشاورزي باشد . اين مطالعه جهت برآورده شدن اين نياز و شفاف شدن وضعيت حمايت دولت از محصولات مهم زراعي و مطالعه مزيت نسبي انجام شده است .

پيشينه تحقيق

در فرآيند توليد ، اقتصاد دانان بيش از هر چيز بر کارايي تولید تاکيد مي نمايند آنها معتقدند در يک کشور تنها کالاهايي بايستي توليد شوند که در بازار جهاني داراي مزيت نسبي در هزينه تولید باشند در غير اين صورت واردات آن کالا ،مقرون به صرفه تر خواهد بود. مطالعات مزيت نسبي درچارچوب اقتصاد بين الملل مطرح بوده و مراحل تکميلي زيادي را طي نموده است. بطور کلي روش محاسبه آن بر پايه روش هزينه منابع داخلي 1 و هزينه به منفعت اجتماعي 2 مي باشد . اين دو روش بر پايه دو نظريه معروف ريکاردو و هکشر - اهلين قرار دارد. نظريه مزيت نسبي ريکاردو بر مبناي هزينه هاي نسبي بخصوص هزينه نيروي کار استوار است (12). از نظريه از سوي هاربرلر با ارائه نظريه هزينه فرصت توليد تا حدودي اصلاح شد .ولي نظريه هکشر - اهلين از منظرديگري به مزيت نسبي نگاه مي کند . و آن فراواني عوامل توليد است هر چند که فراواني عوامل نيز در نهايت از راه تاثير بر هزينه هاي نسبي ، مزيتها را متاثر مي کند (17) به نظر مي رسد اولين بار برونو در سال 1972 از اين روش براي ارزيابي هزينه اجتماعي سياتسهاي جانشين واردات و تشويق صادرات در صنعت پوشاک کشور اسرائيل به کار برد . محققان از اين روش در کشورهاي مختلف به بررسي مزيت نسبي محصولات کشاورزي استقبال زيادي که نمونه هايي از اين مطالعات در جدول 2 ارائه شده است .

ماتريس تحليل سياستي ، توسط مونک و پير سون در سال 1989 ابداع شد و به نظر مي رسد که اولين بار توسط نلسون و پانگا پين در سال 1991در تحليل سياستهاي حمايتي شکر در کشور اندونزي مورد استفاده قرار گرفت . تکنيک پم ، سه ابزار تحليلي مهم در اختيار محققان قرار مي دهد.
1- اندازه گيري کارايي مصرف نهاده درفرآيند توليد ( بر اساس مقايسه سودآوري بازاري و اجتماعي )
2- اندازه گيري مزيت نسبي
3- اندازه گيري درجه دخالت دولت در امر توليد

مسترونلسون (27) معيارهاي هزينه منابع داخلي و نسبت هزينه به منفعت اجتماعي در مورد مزيت نسبي محصولات زراعي در کشور کنيا مقايسه نمودند. نتايج نشان داد که معيار هزينه منابع داخلي به دليل تکيه بر منابع داخلي ( غير قابل تجارت ) اريب دار است ومرجع مطمئني براي مقايسه سود آوري اجتماعي فعاليت ها نبوده ولي معيار هزينه به منفعت اجتماعي ، رتبه بندي بهينه را که متضمن بيشينه شدن سود اجتماعي است تامين مي نمايد .
به دنبال اين نتايج ، استفاده از متدولوژي ماتريس تحليل سياستي يا پم به عنوان تکنيکی برتر ( بنا به دلايل ذيل ) پابه عرصه ادبيات مزيت نسبي گذاست و کمک شاياني به محققان براي ارزيابي سياستهای حمايتي دولت کرد . در ايران نيز تلاش هايي براي بررسي مزيت نسبي تولید و صادرات محصولات کشاورزي انجام شده که عمدتا از روش هزينه منابع داخلي و اخيرا نيز از روش تحليل ماتريس سياستي استفاده شده است . که درجدول (3) اهم نتايج تحقيقات آنها محصولات مورد مطالعه اشاره شده است .

مواد و روش ها

همان طور که در جدول 4 نشان داده شده ماتريس تحليل سياستي به وسيله دو نوع قيمت بازاري 3 و قيمت اجتماعي 4 محاسبه مي شود . قيمت هايي که در عمل بر اساس آن کالاها و خدمات داد و ستد مي شوند قيمت بازاري يا خصوصي مي گويند و اين قيمت ها متاثر از سياستها و دخالت هاي دولت و يا ناکار آمدي بازار هستند و قيمت هاي اجتماعي عبارت است از قيمت هايي که با حذف انحرافات سياستي ( مانند سوبسيدها و مالياتها ) يا نارسايي هاي بازار ( مانند انحصار ) از قيمتهاي خصوصي بوجود مي آيند . اين قيمتها بازتاب ارزش ها ي اجتماعي هستند ،
در سطر اول اين ماتريس ، سود آوري بازاري (D)از طريق تفاوت بين درآمد و هزينه ها بر حسب قيمت هاي بازاري محاسبه مي شوند . اين سود آوري درحقيقت گوياي وضعيت رقابتي کشاورزي موجود و تحت شرايط سياستهاي دولت در اين زمينه است (26،27،24،5)

سطر دوم اين ماتريس سود آوري اجتماعي (H) محاسبه مي کند که منعکس کننده هزينه فرصت هاي اجتماعي است و همچنين گوياي کارايي و مزيت نسبي است. سود آوري اجتماعي در حقيقت نشان دهنده اين است که کشور مذکور از نهاده هاي کمياب بطور کارا استفاده مي نمايد و داراي مزيت نسبي بطور ايستا مي باشد . عدم سودآوري اجتماعي ( يا منفي بودن آن ) گوياي اين است که منابع و نهاده هاي اقتصادي هدر مي رود و بطور کارا نمي تواند در بخش مربوطه مورد استفاده قرار گيرد و يا به عبارتي هزينه توليد بيش از هزينه واردات تمام مي شود و اين بخش بدون حمايت نمي تواند به حيات خود ادامه دهد .

ضريب حمايت اسمي (NPC) بصورت نسبت قيمت داخلي به قيمت سرمرز بر حسب قيمت سايه اي تعريف شده است که هم براي محصول و هم براي نهاده قابل اندازه گيري است . ضريب حمايت موثر (EPC) ، نسبت ارزش افزوده بر حسب قيمت هاي بازاري به ارزش افزوده بر حسب قيمتهاي اجتماعي است و برآيند اثر دخالت هاي دولت در بازار نهاده ها و محصول است . مقادير بزرگتر از يک اين ضريب گوياي حمايت موثر دولت و تشويق توليد کنندگان مي باشد . مقادير کوچکتر از يک آن نشان دهنده عدم حمايت موثر دولت از توليد کنندگان آن محصول است. شاخص هزينه منابع داخلي (DRC) نشان دهنده وجود يا عدم وجود مزيت نسبي در ميان محصولات مي باشد وبرابر است با نسبت ارزش سايه اي نهاده هاي غير قابل تجارت به ارزش افزوده نهاده هاي قابل تجارت . محصولات بر حسب DRC مي توانند رتبه بندي شوند . بطوريکه هر چه DRC يک گروه از محصولات کوچکتر از ساير گروه باشد، از نظر کارايي و سود آوري اجتماعي بالاتر خواهد بود . علاوه بر اين شاخص ، از شاخص هزينه به منفعت اجتماعي (SCB) نيز ميتوان براي رتبه بندي اجتماعي محصولات استفاده کرد (30،31،26).

با تکميل خانه هاي ماتريس PAM براي يک سيستم کشاورزي ، يک تجزيه و تحليلي مي توان از وضعيت پرداختهاي انتقالي و کارايي اقتصادي ناشي از اتخاذ يک مجموعه از ابزارهاي سياستي موجود را ارزيابي کرد و با استفاده از روابط ذيل مي توان شاخص هاي فوق را به نرخهاي حمايت تبديل نمود .

محاسبه قيمت سايه اي محصولات کشاورزي

قيمت اجتماعي يک محصول کشاورزي قيمت سر مرز آن کالا ( بر حسب نرخ سايه اي يا تعادلي ارز ) است که با آن قيمت عرضه کنندگان خارجي آن کالا را به بازار داخلي تحويل مي دهند اين قيمتها ، هزينه فرصت آن کالا مي باشند. از آنجا که محصولات مي توانند وارداتي يا صادراتي باشند نحوه محاسبه قيمتهاي سايه اي آنها متفاوت است .قيمت سايه اي محصولات وارداتي ، قيمت C.I.F.آنها در سر مرز ايران به اضافه کليه هزينه هاي انتقال آنها از سر مرز تا سر مزرعه مي باشد. قيمت سايه اي محصولات صادراتي ، قيمت F.O.B آنها در سر مرز ايران منهاي کليه هزينه هاي انتقال آنها از سر مزرعه تا سر مرز مي باشد(11،10،5)

محاسبه قيمت سايه اي نهاده هاي توليد

نهاده ها و منابع کشاورزي به دو گروه تجارتي و غير تجارتي تقسيم مي شوند. نهاده هاي تجارتي نهاده هايي هستند که بازار جهاني و قابليت جابجايي دارند مانند سم ، کود شيميايي و ماشين آلات . نهاده هاي غير تجارتي يا منابع تداخلي نهاده هايي هستند که قابل عرضه در بازارهاي بين المللي نمي باشند. مانند آب ، زمين، نيروي کار.
از آنجا که منابع داخلي قيمت جهاني ندارند ، واز طرف ديگر بعلت وجود تحريفات در بازار داخلي ، دستيابي به قيمت واقعي آنها ما را با مشکل مواجه مي کند. از ديدگاه تئوري براي تعيين قيمت سایه اي منابع داخلي ( غير تجارتي ) از راه حل بهينه استفاده مي شود . (32،25) . اين روش شامل استفاده از تابع توليد و محاسبه ارزش توليد نهايي نهاده ويا استفاده از برنامه ريزي رياضي براي محاسبه قسمت هاي سايه اي است که در عمل به دليل نبود آمارها ي مقطع عرضي و سري زماني نهاده هاي مربوطه امکان استفاده از روش فوق الذکر وجود ندارد. بنابراين عمدتا از قيمت هاي داخلي با اعمال تعديلاتي استفاده مي شود (25،20،18،10،5)
در ارتباط با محاسبه قيمت سايه اي آب قابل ذکر است که از آنجا که اين منابع داخلي ، قيمت جهاني ندارند ، ملاک براي تعيين قيمت سايه اي آنها بر اساس قيمت بازاري آنها با در نظر گرفتن انحرافات بازار است . چون منابع آبي فاقد بازار رقابتي و تعادلي هستند و از يک آبادي به آبادي ديگر بسيار متفاوت هستند ، لذا بر اساس روش تحقيق محققان در اين زمينه ، براي تعيين قيمت سايه اي آب در سطح استان بروجرد ، بايد کليه هزینه استحصال هر متر مکعب آب هاي سطحي و زير زميني مورد محاسبه قرار گيرد و ميانگين موزون قيمت سايه اي آنها محاسبه شود . قيمت اقتصادي ( سايه اي آب ) استحصال آب توسط وزارت نيرو و شرکت هاي آب منطقه اي استان بروجرد در گزارشات مربوطه مورد محاسبه قرار گرفته است. براي محاسبه ارزش سايه اي آب ، از هزينه هاي استحصال آب هاي زير زميني و آب هاي سطحي ( از طريق استعلام ازمنابع ذيربط) در استان لرستان استفاده شده است و با استفاده از نظرات کارشناسان آب وزرات نيرو مورد تعديل واقع شده است . با توجه به درصد استفاده از آبهاي زيرزميني و سطحي در مصارف کشاورزي ، ميانگين موزون گرفته شده است. در مورد نيروي کار نيز شايان ذکر است که به دليل عدم پرداخت يارانه به عرضه نيروي کارو با توجه به اينکه نيروي کار درفعاليتهاي زراعي بايد تخصص و مهارت خاصي داشته باشند و بازار آن رقابتي است. قيمت سايه اي آن برابر با ميانگين قيمت بازاري ( به منظور جلوگيري از انواع خطاهاي آماري ) آن در نظر گرفته شده است . (5و11و19)
براي محاسبه قيمت سايه اي نهاده هاي تجارتي وارداتي ،قيمت C.I.F آنها درسر مرز ايران به اضافه کليه هزینه هاي انتقال آنها تا بازار داخلي شده است . و در حقيقت قيمتي است که عرضه کنندگان خارجي نهاده مورد نظر را با اين قيمت به بازار داخلي تحويل مي دهند . در خصوص نهاده هاي تجارتي ، نهاده هايي که در اين گروه جاي دارند ، شامل ، بذر ، کودهاي شيميايي ، سموم گياهي ، ماشين آلات کشاورزي مي باشند. در خصوص کودهاي شیمیایی با توجه به اینکه هم تولید داخل دارند بخشی از آن هم از طریق واردات می گردد، لذا برای انواع کودهای وارداتي قيمت سيف آنها ( بر اساس اطلاعات شرکت خدمات حمايتي ) در نظر گرفته شده که به آن کليه هزينه هاي حمل و تبعي خارجي اضافه شده وبراي کودهاي توليد داخل قيمت خريد داخلي شرکت خدمات حمايتي نظر گرفته شده و به آنها هزينه هاي حمل و تبعي داخلي اضافه شد ونهايتا از طريق ميانگين گيري موزون کودهاي داخلي و وارداتي بر حسب مقادير تامين کود در سال 1384، قيمت سايه اي آنها محاسبه شد ضمنا در مورد سموم شيميايي با استفاده از قيمت سيف واردتي که شرکت خدمات حمايتی اعلام کرده و اضافه کردن تمام هزينه هاي مترتب به آن ( هزينه هاي حمل ، هزينه هاي تبعي ) قيمت سايه اي آنها محاسبه شد و ضمنا مطابق با مطالعات موجود، فرض شده در مورد انواع کودهاي شيميايي 98 درصد ، براي انواع سموم شيميايي 90 درصد، براي بذور 100 درصد آن قابل تجارت فرض شده است (19،11،5)
در بعضي از مطالعات موجود (21،20،6) قيمت سايه اي ماشين آلات برابر با قيمت داخلي فرض کرده اند. اگر چه عمده ماشين آلات کشاورزي و ادوات دنباله بند آنها در داخل توليد و مونتاژ مي شوند و ليکن بر اساس اظهار نظر کارشناسان بنگاه توسعه ماشين آلات حدود 20 درصد ارزبري داشته و با احتساب ورود قاچاق قطعات يدکي ، در مجموع 26 درصد آن قابل تجارت فرض شده و ضمنا متوسط قيمت تراکتور مشابه با تيپ غالب تراکتورهاي توليد داخل 7500 دلار در نظر گرفته شده است.
با عنايت به اينکه هزينه حمل و نقل شامل چهار جز مي باشد( راننده ، سوخت ، تخمير و نگهداري ، وسيله نقليه ) . غير از سوخت که با پرداخت يارانه حمايت مي شود قيمت ساير اجزا تقريبا در بازار رقابتي تعيين مي شود. با توجه به اينکه مبادله پذيري هر نهاده به امکان مبادله و فروش آنها در بازراهاي خارجي بستگي دارد اين امکان بين صفر تا 100 درصد قرار دارد ، در اين تحقيق بر اساس سوابق قبلي ، هزينه حمل و نقل بصورت 40 درصد قابل تجارت و 60 درصد غير قابل تجارت در نظرگرفته شده است (33،19،11،5)

روش محاسبه نرخ سايه اي ارز

نرخ ارزي که درماتريس پم مورد نياز است نزخ ارز واقعي است . با توجه به اينکه نرخ ارز به دليل اتخاذ انواع سياستهاي تجاري و حمايت هاي داخلي به وسيله دولت کنترل مي شود . از مقدار واقعي خود انحراف دارد ، بنابراين از نرخ ارز رسمي نمي توان استفاده کرد. براي محاسبه نرخ ارز واقعي روشي بنام رهيافت کشش توسط کروگر ، شيف و والدز در سال 19910 معرفي شده که بر اساس برآورد همزمان توابع تقاضاي واردات و عرضه صادرات و بر آورد کششها ي قيميتي مربوطه انجام مي شود . روش هاي ديگري بر اساس تئووري قدرت خريد 5 ارائه شده که عمدتا از نسبت قيمت يک اونس طلا در بازار داخلي ( ريال ) و بازار جهاني ( دلار ) محاسبه مي شود. اما روش مشابه ديگري وجود دارد که به نام عامل تبديل استاندارد6که در مطالعات بانک جهاني و فائو که در کشورهاي مصر و کشورهاي آسياي ميانه صورت گرفته استفاده شده است. و اين عامل تبديل کننده نرخ ارز رسمي7به نرخ ارز سايه اي8( يا نرخ ارز تعادلي ) مي باشد .

 

در فرمول هاي بالا ،M، ارزش ريالي سيف کل واردات ، X، ارزش ريالي فوب کل صادرات ، Tm ، ميانگين تعرفه واردات ، Tx ، ميانگين تعرفه صادرات ، مي باشد که اطلاعات نرخ رسمي ارز ( ميانگين شش ماه اول سال 84) از سايت بانک مرکزي ، و اطلاعات صادرات و واردات از سايت گمرگ و ميانگين تعرفه ها نيز از سالنامه آماري( صادرات و واردات )گمرک جمهوري اسلامي ايران استخراج و محاسبه شده است . نرخ سايه اي ارز پس از محاسبات فوق11325.85 ريال و نسبت نرخ ارز سايه اي به نرخ ارز رسمي 2640/1برآورده شده است .
آمار و اطلاعات مورد نياز اعم از قميت و مقدار نهاده ها و ..( سم ، کودهای شيميايي ، بذر ، تراکتور ،سوخت ، مقدار آب مورد مصرف ، قيمت تمام شده آب هاي زير زميني و سطحي ، هزينه هر تن - کيلومتر بار حمل شده از بنادر کشور به استان لرستان و..) از وزارتخانه جهاد کشاورزي ، سازمان جهاد کشاورزي استان لرستان ، وزارت نيرو ، بنگاه توسعه ماشين آلات کشاورزي و سازمان حمل و نقل و پايانه هاي کشور و همچنين اطلاعات صادرات و واردات از سايت فائو و سايت گمرک جمهوري اسلامي ايران و آمار نرخ رسمی ارز از سايت بانک مرکزي جمع آوري و استخراج شده است.
در اين تحقيق ، براي محاسبه مزيت نسبي و معيارهاي حمايت دولت از محصولات کشاورزي ، از روش ماتريس تحليل سياستي 9یا پم بهره جسته ايم که در ايران نسبتا روش جديدي در محاسبات مزيت نسبي است ، شايان ذکر است براي محاسبات از آمار و اطلاعات هزينه توليد سال 84-1383 وزارت جهاد کشاورزي مورد بهره برداري قرار گرفته است .
اين محاسبات با استفاده از برنامه کامپيوتري Excel که داراي17 صفحه ديتا شيت بهم مرتبط است ، انجام شده شايان ذکر است که اين برنامه کامپيوتري در يک پروژه مشترک جمهوري اسلامي ايران با FAO در موسسه پژوهش هاي برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي براي محصولات زراعي تدوين و نوشته شده است .

نتايج محاسبات در چارچوب پم

غلات

در سال زراعي 84-83 اين گروه از محصولات شامل گندم، جو ، شلتوک و ذرت بوده و بطور کلي 73 درصد از کل سطح کشت آبي و ديم استان لرستان را به خود اختصاص داده و به ترتيب 1،1،24،47 درصد از کل سطح کشت استان را شامل مي شوند . کل غلات توليد استان در سال مذکور 740919 تن است که اين مقدار حدود3.5 درصد کل غلات توليدي کشور است. سهم مشارکت اين استان در توليد اين محصولات در کل کشور به ترتيب 4/3، 9/6،1و2 درصد بوده است.
در بين محصولات اين گروه ، ذرت دانه اي آبي و گندم ديم ، به ترتيب بالاترين (36/.) و پائين ترين (1) رتبه مزيت نسبي را داشتند. شلتوک فاقد مزيت نسبي بوده و کشت اين محصول از نظر اجتماعي به منزله برباد دادن منابع کمياب توليد است . دليل کشت و توليد شلتوک صرفا سود بازاري اين محصول و خريد تضميني ارقام پر محصول است. بر اساس محاسبات ماتريس پم ، سود آوري بازاري شلتوک در هکتار ، 640 هزارتومان است.
مقدار شاخص NPC ، که بيانگر نسبت درآمدها در قيمت بازاري به درآمدها در قيمت سايه اي مي باشد در مورد غلات ( به استثناي شلتوک ) کوچکتر از يک بدست آمده است ؛ به عبارت ديگر سياستهاي دولت در مورد اين محصول باعث شده که قيمت اين محصولات در داخل استان ، کمتر از قيمت مرزي در نرخ سايه اي ارز باشد که حاکي از عامال ماليات ضمني بر توليد کنندگان غلات ( به استثناي شلتوک ) در اين استان مي باشد. مقدار شاخص NPI يا ضريب حمايت اسمي نهاده که نشان دهنده نسبت هزينه نهاده هاي قابل تجارت در قيمت بازاري به هزینه نهاده هاي قابل تجارت در قيمت سايه اي مي باشد، گوياي آن است که توليد کنندگان غلات در خصوص نهاده هاي قابل تجارت مورد حمايت قرار گرفته و زارعين اين نهاده ها را بصورت يارانه اي و ارزان تر از قيمت مرزي آنها خريداري ودر توليد محصول مورد استفاده قرار داده اند. شاخص EPC يا ضريب حمايت موثر که در واقع اثر کل دخالت هاي دولت در بازار محصول و نهاده هاي قابل تجارت مي باشد ، بزرگتر از يک محاسبه شده ( به استثناي ذرت دانهاي ) که حاکي از حمايت موثر دولت از توليد غلات ( به استثناي ذرت ) مي باشد.

حبوبات

اين گروه از محصولات شامل نخود ، لوبيا ، عدس و ساير حبوبات بوده و بطور کلي 17 درصد از کل سطح کشت آبي و ديم استان لرستان را به خود اختصاص داده و به ترتيب1،2،3،12 درصد از کل سطح کشت استان را شامل مي شوند . کل حبوبات توليدي استان در سال مذکور 105258 تن است که اين مقدار حدود5/16 درصد کل حبوبات توليدي کشور است . سهم مشارکت اين استان در توليد اين محصولات در کل کشور به ترتيب 6،20،19و 5/11 درصد بوده است.

در بين محصولات مورد مطالعه در اين گروه ، عدس ديم و لوبياي سفيد . به ترتيب بالاترين (40/.) و پائين ترين (88/.) رتبه مزيت نسبي را داشتند . با توجه به اينکه 5/16 درصد از حبوبات کشور در اين استان توليد شده و ضمن اينکه مزيت نسبي در تولید اين محصولات وجود دارد ، در صورت وجود منابع آبي و خاکي ، توسعه کشت به منظور صادرات اين محصول به کشورهاي همسايه و همجوار پيشنهاد مي شود.
مقدار شاخص NPC، در مورد حبوبات کوچکتر از يک بدست آمده است؛ به عبارت ديگر سياست هاي دولت در مورد اين محصول باعث شده که قيمت اين محصولات در داخل استان ، کمتر از قيمت مرزي در نرخ سايه اي ارز باشد که حاکي از اعمال ماليات ضمني بر توليد کنندگان حبوبات در اين استان مي باشد.
مقدار شاخص NPI يا ضريب حمايت اسمي نهاده ، گوياي آن است که تولید کنندگان حبوبات در خصوص نهاده هاي قابل تجارت مورد حمايت قرار گرفته و زارعين اين نهاده ها را بصورت يارانه اي و ارزان تر از قيمت مرزي آنها خريداري و در توليد محصول مورد استفاده قرار داده اند.

شاخص EPC يا ضريب حمايت موثر که در واقع اثر کل دخالت هاي دولت در بازار محصول و نهاده هاي قابل تجارت مي باشد، کوچکتر از يک محاسبه شده که حاکي از عدم حمايت موثر دولت از توليد حبوبات مي باشد.

نباتات صنعتي

اين گروه از محصولات شامل چغندر قند ؛ سويا ؛ کلزا بوده و بطور کلي 2 درصد از کل سطح کشت آبي و ديم استان را به خود اختصاص داده و به ترتيب 1،0/05،1 درصد از کل سطح کشت استان را شامل مي شوند . کل نباتات صنعتي توليد استان در سال مذکور 199323 تن است که اين مقدار حدود2 درصد کل نباتات صنعتي توليدي کشور است . سهم مشارکت اين استان در توليد اين محصولات در کل کشور به ترتيب 5/3، 5/.،4 درصد بوده است . در بين محصولات مورد مطالعه در اين گروه ، مزيت نسبي کلزاي آبي ، کلزاي ديم ، چغندر قند ، به ترتيب 1/.، 92/.،74/. محاسبه شده است . کلزاي آبي از ديدگاه مزيت نسبي در کل محصولات زراعي مورد مطالعه ، رتبه اول را بخود اختصاص داده و گوياي اين واقعيت است که کشت دانه هاي روغني مانند کلزا و سويا به صورت آبي در اين استان مي تواند توسعه يافته و از نظر اقتصادي توجيه بسيار خوبي نيز دارا مي باشد. با توجه به اينکه کشور از بابت دانه اي روغني وابستگي بالاي به خارج و واردات دارد ، توسعه کشت کلزاي آبي و سوياي آبي و جايگزيني آن به جاي کشت شلتوک در استان مي تواند به عنوان يک پروژه
توسعه کشاورزي در دستور کار سازمان جهاد کشاورزي قرار گيرد . مقدار شاخص NPC، در مورد نباتات صنعتي کوچکتر از يک بدست آمده است ؛ به عبارت ديگر سياست هاي دولت در مورد اين محصولات باعث شده که قيمت اين محصولات در داخل استان ؛ کمتر از قيمت مرزي در نرخ سايه اي ارز باشد. مقدار شاخص NPI براي اين گروه کوچکتر از يک محاسبه شده و گوياي آن است که توليد کنندگان در خصوص نهاده هاي قابل تجارت مورد حمايت قرار گرفته اند. شاخص EPC يا ضريب حمايت موثر که در واقع اثر کل دخالت هاي دولت در بازار محصول و نهاده هاي قابل تجارت مي باشد، براي چغندر قند ، کلزاي آبي و کلزاي ديم به ترتيب33/1و95/0و07/1 محاسبه شده که گویای تشویق تولید کنندگان و حمايت هدفمند و موثر دولت در زمينه نباتات صنعتي در اين استان است .

صيفي و سبزيجات

اين گروه از محصولات شامل سيب زميني ، پياز ، گوجه فرنگي و ساير سبزيجات بوده و بطور کلي حدود 3 درصد از کل سطح کشت آبي و ديم استان را به خود اختصاص داده و به ترتيب 5/0، 5/0، 1،1درصد از کل سطح کشت استان را شامل مي شوند.و کل حبوبات توليدي استان در سال مذکور 236489 تن است که حدود 2 درصد کل سبزيجات توليدي کشور است . سهم مشارکت اين استان در توليد اين محصولات در کل کشور به ترتيب 6/1، 6/0، 2و 2/2درصد بوده است .

در بين محصولات مورد مطالعه در اين گروه ، مزيت نسبي سيب زميني ، گوجه فرنگي ، خيار ، به ترتيب 30/.،31/.و 24/. محاسبه شده است . مقدار شاخص NPC ، در مورد اين محصولات کوچکتر از يک بدست آمده است ؛ به عبارت ديگر سياستهاي دولت در مورد اين محصولات باعث شده که قيمت اين محصولات در داخل استان ، کمتر از قيمت مرزي در نزخ سايه اي ارز باشد . وليکن سود آوري اجتماعي گوجه فرنگي ، خيار و سيب زمينی در بين محصولات زراعي مورد مطالعه در رتبه هاي اول تا سوم قرار گرفته است، اين به اين معنا است که توليد اين محصولات از نظر اقتصادي بسيار توجيه پذير است و توسعه کشت سيب زمينی در صورت وجود منابع آبي و خاکي به منظور تامين غذاي مورد نياز اين استان پيشنهاد مي شود . مقدار شاخص NPI يا ضريب حمايت اسمي نهاده ، گوياي آن است که توليد کنندگان در خصوص نهاده هاي قابل تجارت مورد حمايت قرار گرفته اند . شاخص EPC يا ضريب حمايت موثر که در واقع اثر کل دخالت هاي دولت در بازار محصول و نهاده های قابل تجارت مي باشد ، براي اين گروه از محصولات کمتر از يک محاسبه شده و گوياي عدم حمايت موثر و هدفمند دولت است.
به منظور برنامه ريزي و سياستگذاري توسعه کشاورزي و مساعدت براي تنظيم الگوي کشت استان ، محصولات مورد مطالعه از نقطه نظر مزيت نسبي (DRC)و هزينه به منفعت اجتماعي (SCB) رتبه بندي شده اند (جدول 7).
همانطور که ملاحظه مي شود دو شاخص فوق الذکر تقريبا رتبه بندي يکساني را ارائه کرده اند و در بين محصولات مورد تحقيق ، سبزيجات و جاليز داراي بالاترين DRC, SCB بوده ضمن آنکه محصولات آبي نسبت به زراعتهاي ديم همان محصولات از مزيت نسبي و منفعت اجتماعي بالا تري برخوردار هستند .

نتيجه گيري و پيشنهادات

مطالعات مزيت نسبي براي استان ها و قطب هاي کشاورزي بسيار مهم و راهنماي خوبي براي برنامه ريزان بخش کشاورزي است ولي ظرايفي در استفاده ازنتايج مزيت نسبي وجود دارد که ذکر آنها مفيد بنظر مي رسد.
1- استان لرستان تقريبا در تمام اقلام زراعي ( بجز شلتوک و گندم ديم ) داراي مزيت نسبي است به اين معنا که توليد اين محصولات در الگوي کشت استان داراي توجيه اقتصادي است و در صورت موجود بودن منابع آبي و خاکي ، قابل توسعه نيز مي باشد. الزاما داشتن مزيت نسبي در توليد يک کالا به منزله توانايي در صادرات آن محصول نمي باشد . بديهي است که واردات يک کالا بسيار آسانتر از صادرات يک کالا است. زيرا صادرات مستلزم نفوذ در بازار جهاني و تقبل هزينه هايي مانند بسته بندي ، تبليغات ، اعطاي يارانه صادراتي و...می باشد. به عبارتي ديگر صادرات نيازمند به اتخاذ يک مجموعه هماهنگ از سياستهاي بازرگاني و حمايتي متناسب با بازارهاي هدف مي باشد. نتايج مطالعه پيشنهاد کننده توسعه کشت حبوبات ، ذرت دانه اي و دانه هاي روغني و سيب زميني است.
2- مزيت نسبي الزاما تعيين کننده الگوي کشت نمي باشد . اصولا الگوي کشت تابع سياستها و استراتژي کلان بخش کشاورزي است . ولي مزيت نسبي در صورتي مي تواند ديکته کننده الگوي کشت باشد که هدف و استراتژي توسعه بخش کشاورزي در يک منطقه جايگزيني واردات وصادرات و يا ارز آوري يک محصول ، حمايت از صنايع محلي ، اشتغال آفريني و ساير اهدافي از اين قبيل باشد . وليکن در کشوري که با محدوديتهاي جدي منابع طبيعي مانند آب ، روبرو است ، مشخص است که افزايش بهره وري مصرف آب مي بايستي يکي از اهداف و استراتژي کلان بخش کشاورزي باشد. بنابراين منطق اقتصادي حکم مي کند که محصولاتي که بهره وري آب کمتري دارند از الگوي کشت حذف شده و محصولات زراعي ديگري که نياز آبي کمتر و بهره وري مصرف آب بالاتري دارند جايگزين آنها شوند . بر اساس نتايج تحقيق ، مزيت نسبي دانه هاي روغني ( کلزاي آبي ) در استان بسيار بالا است، توسه کشت دانه هاي روغني ( کلزا و سويا ) بصورت آبي و جايگزيني آن با کشت شلتوک مي تواند به عنوان يک پروژه در دستور کار سازمان جهاد کشاورزي استان لرستان قرار گيرد ضمن اينکه کلزا و سويا نيز به مانند شلتوک برنج از خريد تضميني دولت برخوردار است . از بعد فني و زراعي مي توان گفت که کلزا و سويا نياز آبي بسيار کمتري نسبت به شلتوک دارند و در تناوب زراعي منطقه مي توانند به عنوان تقويت کننده خاک عمل نموده و به افزايش حاضلخيزي آن کمک نمايند.
3- اعطاي يارانه به نهاده هاي کودهاي شيمياي و سموم اگر چه موجب کاهش قيمت آنها براي کشاورزان شده است وليکن به دليل سهم کم اين اقلام در هزينه توليد ، شرايط نامناسب بازار اين حمايتها نتوانسته اثري حمايتی مطلوبي بر توليد و تجارت اين محصولات بگذارد . پيشنهاد مي شود اين يارانه کود و سموم شيميايي صرف خدمات زير بنايي تولید ( آبياري ، زهکشي ، تجهيز و نوسازي و يکپارچه سازي اراضي و ...) و بازاريابي ( تشويق تشکيل شرکت هاي تعاوني هاي توزيع و پخش و بسته بندي محصولات کشاورزي ، تشويق صادرات و...) شود و واردات کود و سموم شيميايي به بخش خصوصي واگذار شود تا از طريق رقابت بخش خصوصي ، نهاده هاي کشاورزي از نظر کميت و کيفيت به شيوه اي بهينه در کشور توزيع شود .
منابع
1. آمارنامه صادرات و واردات .1384. گمرک جمهوري اسلامي ايران ، وزارت بازرگاني جمهوري اسلامي ايران .
2. جعفري ع . م . 1379 . گزارش نهايي انگيزه هاي اقتصادي و مزيت نسبي توليد محصولات باغي در استان همدان ، مرکز تحقيقات کشاورزي همدان .
3. جولايي ر. و ع . جيران .1384 . برآورد مزيت نسبي محصولات اساسي زراعي و دامي بر اساس آمار سال 1381. موسسه پژوهش های برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي .
4. حاجي رحيمي م . 1376. مزيت نسبي و انگيزه هاي اقتصادي در محصولات زراعي استان فارس . پايان نامه کارشناسي ارشد ، دانشکده کشاورزي دانشگاه شيراز.
5. حداد م . و م . ربيعي 1376. مزيت نسبي محصولات کشاورزي . موسسه مطالعات و پژوهش هاي برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي ، وزارت جهاد کشاورزي .
6. دهقاني ع . 1379. بررسي مزيت نسبي محصولات کشاورزي منتخب . موسسه پژوهش هاي برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي ، وزارت جهاد کشاورزي .
7. رحماني . ر . 1378. تعيين مزيت نسبي محصولات زراعي عمده استان خوزستان . مرکز تحقيقات کشاورزي خوزستان ، گزارش نهايي طرح تحقيقاتي .
8. زارع . ش. 1384 . بررسي مزيت نسبي و پتانسيل هاي توليد محصولات عمده زراعي و تاثير دخالت هاي دولت بر بخش کشاورزي استان خراسان . مجموعه مقالات پنجمين کنفرانس دو سالانه اقتصاد کشاورزي ايران ، دانشگاه سيستان و بلوچستان ، زاهدان .
9. زنگنه م . 1384 . بررسي مزيت نسبي توليدي ميگو ، استان سيستان و بلوچستان ( شهرستان چاه بهار ) . مجموعه مقالات پنجمين کنفرانس دو سالانه اقتصاد کشاورزي ايران ، دانشگاه سيستان و بلوچستان ، زاهدان .
10. سالواتوره د . 1374 . تئوري و مسائل اقتصاد بين الملل. ترجمه ه . ايران پرور و ح . گلريز ، نشر ني ، تهران .
11. سايت بانک مرکزي . قابل دسترس در :WWW.Cbi.ir.exchange
12. سايت سازمان جهاد کشاورزي استان لرستان . قابل دسترس در : www.lorestan-Agri.ir
13. سايت فائو . قابل دسترس در www.fao.org/es/esc/en
14. سايت گمرک جمهوري اسلامي ايران . قابل دسترس در :www.irica.gov.ir
15. عزيزي ج. و م . زيبايي 1380. تعيين مزيت نسبي برنج ايران ، مطالعه موردي استانهاي گيلان ، مازنداران و فارس ، فصلنامه اقتصاد کشاورزي و توسعه ، شماره 33، صفحات 96-71.
16. محمدي د . 1379 محاسبه مزيت نسبي محصولات زراعي و باغي استان فارس . مجموعه مقالات پنجمين کنفرانس دو سالانه اقتصاد کشاورزي ايران . دانشگاه سيستان و بلوچستان ، زاهدان .
17. محمودي . ا . 1385 محاسبه مزيت نسبي محصولات عمده زراعي به روش تحليل ماتريس سياستي (PAM) سال زراعي 82-1381 . موسسه پژوهش هاي برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي .
18. موسي نژاد . م . ق. 1375 . محاسبه مزيت نسبي و تاثير مداخلات دولت بر محصولات عمده زراعي . خلاصه گزارش هاي سمينار کشاورزي و بازارهاي جهاني ، مرکز مطالعات برنامه ريزي و اقتصاد کشاورزي .
19. موسي نژاد م ق. و. م .ضرغامي .1373. اندازه گيري مزيت نسبي و تاثير مداخلات دولت بر محصولات عمده زراعي 1371. سازمان تحقيقات و آموزش کشاورزي ، گزارش نهايي طرح تحقيقاتي .
20. هزينه توليد محصولات کشاورزي سال زراعي 84-1383 . دفتر آمار و فن آوري اطلاعات ، معاونت برنامه ريزي و اقتصادي ، وزارت جهاد کشاورزي .

پی نوشت:

1- Domestic Resource cost (DRC)
2- Social Cost-Benefit(SCB)
3-Private Prices
4-Social Prices
5- Power purchasing parity (PPP)
6-(Standard conversion factor(SCF
7-(Official exchange rate (OER
8-shadow exchange rat (SER)
9-Policy Analysis Matrix
*استاديار اقتصاد کشاورزي دانشگاه آزاد اسلامي واحد بروجرد (نویسنده مسئول: Email:drmr-eslami@yahoo.com
**هيات علمي گروه اقتصاد کشاورزي دانشگاه پيام نور

منبع:نشریه پژوهش در علوم کشاورزی جلد4 شماره2
/ن