روشهاي تربيتي از ديدگاه قرآن و سيره نبوي(5)

سيره تربيتي پيامبر اعظم (ص) در خصوص کودکان

1- مفهوم شناسي

1-1. سيره

براي واژه ي «سيره» دو معناي متفاوت ولي نزديک به هم ارائه شده است. معناي اول به نوع عمل و چگونگي آن و معناي دوم، به قاعده و سبک آن اشاره دارد. در معناي اول، کليت رفتار و فعاليت هاي آدمي مد نظر است. در حالي که در معناي دوم، که اخص از معناي اول است به روش ها و قواعدي اشاره مي کند که حاکم بر سيره يا رفتار و اعمال به معناي اعم کلمه است. (1) بدين ترتيب، زماني که از سيره ي تربيتي پيامبر اعظم عليه السلام صحبت به ميان مي آيد، منظور مجموعه اصول و قواعد و سبک هاي تربيتي منتسب به حضرت است. از آنجا که گفتار آدمي نيز در مقوله ي رفتار قابل بررسي است، سيره را مجموعه اقوال و افعال شخصيت بزرگوار نبي اکرم اسلام دانسته اند که معادل واژه ي سنت است و در عرف مورخان نيز چنين بوده است.

2-1. تربيت

در لغت واژه ي «تربيت»، که از ماده ي ربو گرفته شده به معناي رشد و نمو کردن و افزوده شدن و برکشيدن آمده است. (2) به طور کلي، از ديدگاه نگارندگان اين سطور، تربيت امري متناظر بر اهدافي از پيش تعيين شده است و مجموعه فعاليت هايي را شامل مي شود که با طرح و برنامه و خط مشي هايي معين، محتوايي که مطلوب و متناسب با حال و وضع متربي باشد و آثار مطلوبي بر رفتار، کردار، اخلاق، شناخت و نگرش وي پديد آورد، از طرف افرادي که مربي ناميده مي شوند، به صورت رسمي، يا غير رسمي ارائه مي شود.
بنا به تعريف پيش گفته، آنچه از سيره ي تربيتي پيامبر اعظم مستفاد مي شود، نقش تربيتي عام و خاص حضرت است؛ بدين معنا که کليه ي رفتارهاي پيامبر اکرم به دليل الگو بودن براي عموم مردم مسلمان، کارکردي آموزشي و تربيتي داشته، از لحاظ اخلاقي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و معيشتي و حتي نظامي الهام بخش رفتار عموم مردم بوده است. در اين تعبير، سيره ي نبي گرامي حالت يا نقش تربيتي عام داشته است و دارد. اما منظور از جنبه هاي خاص تربيتي، آن بخش از سيره ي رسول اکرم (ص) مورد نظر است که اختصاصاً براي تربيت و تغيير در رفتار و اخلاق و نگرش افراد در وضعيت ويژه ي تربيتي تعريف شده است.

3-1. تربيت کودک

تربيت کودک بر اساس سيره ي نبوي عبارت از مجموعه اقوال و افعال نبي اکرم است که خاص تربيت و پرورش کودکان بوده و به تعبيري که پيش تر بيان کرديم، به نقش خاص تربيتي سيره اشاره دارد. در اين مقام، آنچه از رفتار و نوع برخورد رسول اکرم با کودکان ملاحظه و آنچه از گفتار ايشان در اين زمينه ضبط شده است مجموعاً سيره ي تربيتي پيامبر اعظم در خصوص کودکان در نظر گرفته شده است.

2- ميزان هاي تربيتي خاص کودکان در سيره ي نبوي

فرض مسلم ما اين است که آنچه از طرف نبي اکرم درباره ي انسان به طور کلي و درباره ي تربيت وي به طور اخص و نيز آنچه به طور ويژه در مورد تربيت کودکان بيان شده است، در عالي ترين سطح ممکن چه از لحاظ معرفتي و چه از لحاظ هستي شناختي يا از لحاظ اخلاقي و زيبا شناسي قرار دارد. بدين لحاظ، اعتقاد داريم که سيره ي حضرت در خصوص تربيت کودکان به دليل جايگاه خطير آن در مجموعه ي دوره هاي تربيتي را بايد با استناد به روش هاي تفسيري (3) يا تفهمي (4) به طور دقيق بررسي کرد و مضامين تربيتي و ميزان هاي خاص پرورش کودک از آن استخراج و آن ها را به شيوه اي که قابل کاربرد عيني در نظام تعليم و تربيت اطفال و کودکان باشد ارائه داد؛ زيرا نگاه حضرت به مساله ي تربيت انسان که اساس فلسفه ي بعثت همه ي پيامبران الاهي و در راس آن ها پيامبر اعظم بوده، محدود به زمان و مکان و افرادي خاص از نژاد، قبيله يا طبقه اي معين نمي شده است. پس شايسته است تا با پيشرفت دامنه ي فهم بشر درباره ي هستي و آفرينش انسان، سيره ي حضرت در اين خصوص يعني تربيت کودک، بررسي و بارها ارزيابي، و موازين تربيتي آن، متناسب با زمان هاي گوناگون استخراج و تبيين شود. بدين منظور، در اين قسمت کوشيده شده تا به صورت خلاصه و ايجاز، آن گونه که مطلوب نظر محققان و دانشمندان باشد، به بخشي از سيره ي آن بزرگوار در خصوص تربيت کودک اشاره کنيم.
أ. ضرورت تربيت فرزند: از قول پيامبر اعظم (ص) گفته شده است که «اگر پدري فرزندش را تربيت کند، بهتر از اين است که روزي يک و نيم کيلوگرم طعام صدقه بدهد». (5) اگر وضعيت اجتماعي زمان حضرت رسول در مکه و مدينه و نيز وضعيت اقتصادي و معيشتي مسلمانان در آن روزگار را مد نظر قرار دهيم، ارزش يا قدر واقعي ميزان يک و نيم کيلو طعام در هر روز تا حدودي مشخص مي شود. نکته اي که از لحاظ اقتصاد آموزش و پرورش در اين روايت استنباط مي شود آن است که، هزينه کردن براي امر آموزش و پرورش کودک ارجح است بر صدقه اي که در راه خدا به مستمندي داده شود. صدقه دادن در اسلام داراي بار ارزشي بالايي، چه از لحاظ فردي و چه از لحاظ اجتماعي است و توصيه هاي فراواني چه از ناحيه ي وحي، در آيات قرآني و چه در کلام معصومان براي مسلمانان و مؤمنان ارائه شده است. اما در مواجهه با هزينه کردن جهت تربيت فرزند، از ديد نبي اکرم (ص)، مرتبت پايين تري دارد.
ب. تأثير محيط و وراثت بر تربيت فرزند: در رواياتي از پيامبر عظيم الشأن آمده است:«دقت کن که فرزندت را در چه نسل و نژادي قرار مي دهي، چرا که رگ و ريشه ي خانوادگي در فرزند دخالت دارد». (6)در کلامي ديگر نيز مي فرمايد: «هر مولودي بر فطرت الاهي از مادر متولد مي شود و اين پدر و مادر هستند که او را يهودي، نصراني و يا مجوسي بار مي آورند».(7) دو روايت پيش گفته بيانگر جايگاه و اهميت مسأله ي وراثت و تأثير آن بر منش و خصوصيات کلي کودک و نيز آثار و پيامدهاي محيط خانوادگي بر چگونگي حالات، رفتار و انديشه ي کودکان است. هر يک از عوامل محيطي يا موروثي مي توانند در جايگاه خود آثاري ماندگار و عميق بر مراتب رشد شخصيت و خصوصيات و ويژگي هاي کودکان چه از لحاظ فردي و چه از منظر اجتماعي به جاي گذارند. ساليان فراواني از اثبات آثار عوامل محيطي و وراثتي بر خصوصيات و ويژگي هاي شخصيتي کودکان به وسيله ي دانشمندان علوم رفتاري و روان شناسي تجربي نمي گذرد. و اين در حالي است که به روشني در نگاه عميق و فرا زماني نبي اکرم بدان توجه شده است. بنابراين، ضرورت دارد تا به توصيه هايي که در خصوص همسر گزيني، نحوه ي معاشرت و تعاملات رفتاري والدين و زمينه سازي هايي که براي فرزند دار شدن و ضرورت هاي رفتاري پدر در دوران بارداري مادر و آمادگي آن ها براي تولد کودک ارائه شده، توجه علمي و عملي به عمل آيد.
ج. آغاز زندگي با نداي حق: يکي از توصيه هاي پيامبر عظيم الشأن (ص) به والدين در لحظات اوليه ي زندگي کودک اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ او است. از آن بزرگوار روايت شده که در زمان وضع حضرت زهرا به اسماء بنت عميس و ام سلمه که حاضر بودند فرمود: «بر بالين حضرت فاطمه (ع) حاضر شويد و وقتي فرزند متولد شد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگوييد، زيرا اگر چنين کنيد از شيطان در امان خواهد بود». (8) تأثير روحي – رواني و آثار احتمالي اين امر هنوز به طور کامل براي ما روشن نشده و گرچه تحقيقات دانشمندان، توانايي هاي اوليه ي کودک در برقراري ارتباط حسي او با مادر در لحظات اوليه ي تولد را آشکار ساخته است. توصيه هاي ديگري نيز در همين زمينه از سوي نبي گرامي، مانند عمل تحنيک يا کام برداشتن از نوزاد، پوشاندن او در لباس سفيد، انتخاب نام نيک براي فرزند، ختنه کردن نوزاد پسر در روز هفتم تولد و صدقه دادن و تراشيدن موي سر او در همين ايام مطرح شده است که هر کدام از آن ها خواص و آثاري دارد که سه مقوله ي بهداشتي، روحي – رواني و اجتماعي – تربيتي قابل تفحص و تأمل است.

3. مراتب نياز

غالباً در متون درسي روان شناسي به نظريه اي که با عنوان سلسله مراتب نيازها شناخته شده و از طرف يکي از دانشمندان انسان گراي آمريکايي به نام آبراهام مزلو مطرح شده است برمي خوريم. هر چند بر طرح ديدگاه نظري مزلو در کتاب هاي درسي مذکور، به منظور آگاهي فراگيران از آن، اشکالي وارد نيست، عدم توجه به معرفت ديني و در نتيجه باز ماندن از محتواي غني آن در هر کدام از حوزه هاي معرفتي (اعم از روان شناسي، انسان شناسي، جامعه شناسي، فلسفه و علوم مشابه) به تدوين کتاب ها، مقاله ها، و نوشته هايي مي انجامد که ويژگي غرابت آن ها از فرهنگ اصيل اسلامي بيشتر از قرابت آن ها است.
در سيره ي رسول اکرم معظم اسلام چه در گفتار چه در افعال، مواردي ملاحظه مي شود که از توجه عميق آن بزرگوار به اساسي ترين نيازهاي کودک از زمان تولد وي حکايت دارد. تأمل در سبک رفتاري پيامبر با کودکان مبين نيازهاي واقعي و طبيعي در کودکان است. براي مثال، و به ايجاز، مواردي از مراتب نيازهاي کودکان را که بازتابي از سيره ي حضرت هستند بيان مي کنيم:
1- رشد کرامت و عزت نفس در کودکان؛ 2- محبت به کودکان؛ 3- ايجاد امنيت براي کودکان؛ 4- احترام گذاشتن به کودکان؛ 5- کودکي عمل کردن و بازي با آنان؛ 6- توجه به آزادي کودکان؛ 7- نظارت و مراقبت دائم از آنان؛ 8- صادق بودن با کودکان؛ 9- عيب جويي نکردن از کودکان؛ 10- امر و نهي غير واقعي نکردن از آنان؛ 11- عدم تبعيض ميان کودکان؛ 12- پرهيز از تنبيه بدني کودکان. مجموعه اي که به اختصار بيان شد، به طور کلي مستخرج از رواياتي است که بيانگر سيره ي نبي اکرم در خصوص نوع نگاه و طرز رفتار وي با کودکان است.

زيرنويسها

1- مرتضي مطهري، تعليم و تربيت در اسلام، ص 324.
2- ر. ک: دفتر همکاري حوزه و دانشگاه، فلسفه ي تعليم و تربيت، ج 1، ص 24 -22.
3- Interpetive
4- Hermeneutic
5- محمد بن الحسن حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 5، ص 195.
6- الشيخ الطبرسي، مکارم الاخلاق، ص 197.
7- محمد بن يعقوب کليني، اصول کافي، ج 7، ص 40.
8- ابوالحسن ابن عيسي الاربلي، کشف الغمه، ج 2، ص 148.

منبع:نشريه اسلام و پژوهشهاي تربيتي شماره 1
/ن