جستاري در زندگي امام جعفرصادق (عليه السلام)

چکيده
 

امام صادق عليه السلام در ربيع الاول سال 83 هـ. ق در مدينه به دنيا آمد. دوران امامت ايشان با اواخر حکومت امويان و اوايل حکومت عباسيان هم زمان بود. عظمت علمي، زهد بي کران، عبادت بي نظير، توجه به مصالح جهان اسلام، دفاع از کيان مذهب شيعه و هدايت گري مردم، از ويژگي هاي برجسته امام صادق عليه السلام است. دوران امامت ايشان از نظر فرهنگي، شرايط ويژه اي داشت. فرقه ها و مذهب هاي گوناگون درکنار هم زندگي مي کردند و هر کدام در پي اثبات حقانيت خود بودند، امام صادق عليه السلام بارها با سران اين فرقه ها مناظره کرد و با پرورش شاگردان بسيار، توانست حقانيت شيعه را اثبات کند. ايشان با تأسيس دانشگاهي علمي، به گسترش معارف شيعي ياري رساند. در اين مقاله، به بررسي جنبه هاي گوناگون زندگي حضرت خواهيم پرداخت.

ولادت و نسب پيشواي صادق
بشارت صبح
 

از امام سجاد عليه السلام پرسيدند: امام پس از شما کيست؟ فرمود: «محمدباقر که علم را مي شکافد.» پرسيدند: امام بعد از او چه کسي خواهد بود؟ پاسخ داد: «جعفر که نام او نزد اهل آسمان ها، صادق است.» حاضران با شگفتي پرسيدند: شما همه راستگو و صادق هستيد؛ چرا او را به اين نام ويژه مي خوانيد؟ امام سجاد عليه السلام به سخني از رسول اعظم صلي الله عليه و اله اشاره کرد و فرمود:
«پدرم از رسول خدا صلي الله عليه و اله نقل کرد که وقتي فرزندم، جعفر بن محمد بن علي بن حسين به دنيا آمد، او را صادق بناميد؛ زيرا فرزند پنجم از نسل او، جعفر نام خواهد داشت. او از روي دروغ و افترا به خدا، ادعاي امامت خواهد کرد. او نزد خدا جعفر کذاب و افترا زننده به خداست.» (1)
وعده الهي تولد جعفرصادق عليه السلام در هفدهم ربيع الاول سال 83 هـ. ق تحقق يافت و فرزندي پاک از خاندان پيامبر پا به عرصه وجود نهاد. (2)

زندگي سياسي- اجتماعي امام صادق عليه السلام
ويژگي هاي دوران امام صادق عليه السلام
 

دوران زندگي پيشواي ششم با دو حکومت مرواني و عباسي هم زمان بود. در آن دوره، انواع فشارها بر آن حضرت وارد شد و بارها ايشان را بدون آنکه جرمي مرتکب شده باشد، تبعيد کردند. با اين بيان، اين تحليل که حکومت گران به دليل نزاع هاي خود، فرصت آزار امام را نداشتند و حضرت در فضايي آرام به رهبري جنبش علمي پرداخت، به صورت مطلق، پذيرفتني نيست، بلکه امام با وجود آزارهاي گاه و بي گاه خلفاي اموي و عباسي، با بهره گيري شايسته از فرصت ها، به گسترش جنبش علمي خود پرداخت . دليل اصلي رويکرد حضرت به فعاليت هاي علمي، بسته بودن راه هاي ديگر چون جهاد و مبارزه بود. همچنين امام از روي ناچاري، به تقيه روي آورد؛ زيرا خلفا درصدد بودند با کوچک ترين بهانه، حضرت را از سر راه خود بردارند. از اين رو، منصور، خليفه ستمگر عباسي مي گفت: «جعفر بن محمد، مثل استخواني درگلوست که نه مي توان آن را فرو برد و نه مي توان بيرونش افکند». (3)

دوره امامت امام صادق عليه السلام
 

به طور کلي، عصر ائمه را از زمان حضرت علي عليه السلام تا وفات امام حسن عسکري عليه السلام به چهار دوره مي توان تقسيم کرد: دوره خانه نشيني که سراسر 25 سال پس از رحلت پيامبر تا آغاز خلافت اميرمؤمنان علي عليه السلام را در برمي گيرد؛ دوره به قدرت رسيدن امام که 4 سال و 9 ماه خلافت اميرالمؤمنان علي عليه السلام و چند ماه خلافت امام حسن عليه السلام است؛ دوره صلح امام حسن عليه السلام تا شهادت امام حسين عليه السلام؛ و روزگار تبعيد و فشار فراوان حاکمان ستمگر.
براي آشنايي با زندگي امام صادق عليه السلام، بايد دوره چهار زندگي امامان را از آغاز بررسي کرد. اين دوره، از محرم سال 61 و پس از شهادت امام حسين عليه السلام آغاز شد. در اين دوره، امامان با تلاش هميشگي خود، بر آن بودند تا در کنار فعاليت زيربنايي و مبارزه با تحريف و تغييري که به وسيله دست هاي قدرتمندان مغرض و مغزهاي جاهل در خطوط اصلي مکتب اسلام پديد مي آمد، کار درازمدت خود را براي ايجاد حکومت اسلامي، احياي قرآن وسنت، و مستقر ساختن نظام علوي آغاز کنند. (4)

جنبش علمي - فرهنگي ششمين پيشوا
 

1. تربيت راويان
از رهگذر ممنوع بودن نقل احاديث در مدت زمان طولاني، احساس نياز شديد به نقل روايات پيامبر و اهل بيت عليهم السلام، امام صادق عليه السلام را واداشت به تربيت راوي در جنبه هاي گوناگون روي آورد. به همين دليل، از آن امام، در هر زمينه اي روايت وجود دارد و راز ناميده شدن مذهب شيعه به جعفري نيز همين است. اين راويان با فراگرفتن هزاران حديث در علوم گوناگون، سدي استوار در برابر انحراف هاي فکري به وجود آوردند. امام صادق عليه السلام مي فرمود: «ابان بن تغلب سي هزار حديث از من روايت کرده است؛ مي توانيد آنها را براي ديگران روايت کنيد.» (5) محمد بن مسلم هم شانزده هزار حديث از حضرت فرا گرفت. (6) حسن بن علي وشا مي گفت: «من در مسجد کوفه نهصد راوي ديدم که همه مي گفتند: جعفر بن محمد برايم چنين گفت. » (7) پرورش اين تعداد از راويان، توانست کمبود روايت از منبع بي پايان امامت را در دوره هاي گوناگون جبران کند.
2. تربيت شاگردان
امام صادق عليه السلام به تربيت شاگرداني همت گمارد تا شبهه ها را از چهره دين بزدايند. هشام بن حکم، هشام بن سالم، مؤمن الطاق، محمد بن نعمان، حمران بن اعين و ... از اين دست شاگردان هستند. هر يک از اين شاگردان، شخصيت بزرگ علمي و چهره هاي درخشاني بودند که خدمات برزگي انجام دادند. اکنون با دو تن از آنان آشنا مي شويم.

هشام بن حکم
 

هشام بن حکم در اوايل قرن دوم هجري در کوفه به دنيا آمد، در شهر واسط، رشد و بعدها به بغداد سفر کرد. (8) او از آغاز جواني، سري پرشور داشت و شيفته علم و معرفت بود. وي براي رسيدن به اين هدف، علوم دوران خود را آموخت و حتي کتابي در رد يکي از فيلسوفان يونان نگاشت. (9)
هشام در مسير تکامل انديشه اش، به مطالعه مکتب هاي فکري و عقيدتي گوناگون زمان خود پرداخت، ولي هيچ مکتبي او را راضي نکرد تا اينکه سرانجام به وسيله عمويش با امام صادق عليه السلام آشنا شد و در شمار شاگردان آن حضرت در آمد. (10)
هشام چندان مورد توجه امام صادق عليه السلام بود که در يکي از روزها، امام او را به حضور طلبيد و فرمود: «درباره تو سخني را مي گويم که رسول خدا صلي الله عليه و اله به حسان بن ثابت انصاري -شاعر معروف زمان پيامبر - فرمود: تا وقتي ما را با زبانت ياري مي کني، خداوند پيوسته تو را به وسيله روح القدس ياري کند». (11)

فضيل بن يسار
 

فضيل بن يسار در اواخر نيمه دوم اول هجري، در کوفه ديده به جهان گشود. او دوران خردسالي و نوجواني اش را در اين شهر گذراند. سپس به شهر بصره رفت و تا آخر عمر در اين شهر زندگي کرد و به همين دليل، به بصري معروف شد. (12) اين محدث بزرگوار، از سرچشمه زلال دانش امام باقر عليه السلام سيراب شد و يکي از اصحاب پر آوازه آن بزرگوار گرديد. پس از شهادت امام باقر عليه السلام به محضر امام صادق عليه السلام شتافت و از درياي دانش پيشواي صادق بهره ها برد. فضيل تا آخرين لحظه، پيوند عميق خويش را با حجت خدا حفظ کرد و به چنان جايگاه والايي دست يافت که استاد نمونه حوزه علمي بصره شد و دانش طلبان از سراسر سرزمين هاي اسلام به محضرش مي شتافتند. (13) در تاريخ آمده است که هر زمان امام صادق عليه السلام، فضيل بن يسار را مي ديد، مي فرمود:«هر کس دوست دارد مردي از اهل بهشت را ببيند، به اين مرد بنگرد». (14)

جرعه هايي از زلال کلام پيشواي صادق
گنجينه کامل
 

آموزه هاي قرآن، بي پايان است و هر حکم، قانون و دانشي، در قرآن ريشه دارد. به همين دليل، براي درس آموزي از سرگذشت پيشينيان نيز بايد به قرآن نگريست. امام صادق عليه السلام در اين باره مي فرمايد: «خداوند بي همتا و قدرتمند، کتاب خويش را بر شما فرو فرستاد و او راستگو و نيکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پيش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد و همچنين خبر آسمان و زمين وجود دارد». (15)
ايشان در سخن ديگري مي فرمايد: «خداوند در قرآن، بيان هر چيزي را نازل کرده است. به خدا سوگند، هيچ چيزي را که بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نکرده و آن را براي مردم بيان فرموده است». (16)

ثمره خوش اخلاقي
 

در قرآن کريم، گاه به فوايد دنيوي و اخروي خوش اخلاقي همچون گشايش روزي، (17) آرامش روحي و رواني ، (18) افزايش برکت هاي آسماني و زميني (19) و .... اشاره شده است. امام صادق عليه السلام در يکي از سخنان خود به اين نکته اشاره فرموده است: «خوي نيکو، مايه فراواني روزي است». (20) امام صادق عليه السلام در روايتي ديگر، با تشويق شيعيان به خوش رفتاري با خانواده، آن را موجب طولاني شدن عمر مي داند و مي فرمايد: «هرکس با خانواده اش خوش رفتاري کند، عمرش طولاني مي شود». (21)

به کارگيري انديشه
 

استفاده پيوسته از نيروي انديشه، عامل رشد فکري و عقلي است. انديشه، عقل انسان را به مسائل تازه تري رهنمون مي سازد و روزنه هاي بسته ذهنش را مي گشايد. امام صادق عليه السلام در اين باره مي فرمايد:«مطالعه و انديشه زياد در دانش، موجب شکوفايي عقل مي شود.» (22) بنابراين، هر فردي که خواهان تقويت نيروي عقل خود باشد، بايد از مطالعه ي مسائل علمي غفلت نورزد و در آفرينش آسمان و زمين وعظمت خالق و هدف والاي او از خلقت، انديشه کند.

شيرين ترين مخلوق
 

در ترکيب خانواده و اجتماع، جوان، گل خوش بوي خانه و جامع است. جوان در ميان آفريده هاي الهي، زيباترين و دوست داشتني ترين خلقت را دارا است؛ زيرا از بهترين حالتهاي وجودي انسان، مانند فطرت پاک، قلب مهربان و روح سالم برخوردار است. فردي از امام صادق عليه السلام پرسيد: چه چيزي از همه مخلوقات الهي شيرين تر است؟ امام فرمود: «فرزند جوان.» آن فرد پرسيد: چه چيزي تلخ ترين است؟ فرمود: «از دست دادن همان فرزند جوان». (23)

دانش آموزي
 

مهم ترين عنصر تکامل انسان در هر دوره به ويژه جواني، بهره گيري از دانش و به کارگيري انديشه است. به همين دليل، در آموزه هاي اسلامي درباره آموختن و آموزش، سفارش هاي بسياري ديده مي شود. از آنجا که دانش در دوران جواني اهميت ويژه اي دارد، امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «دوست ندارم جواني از شما را ببينم، مگر در يکي از اين دو حالت: يا دانشمند باشد يا در حال دانش آموختن. اگر به دنبال دانش نرود، کوتاهي کرده و موجب تباهي عمر خود شده است و اگر عمر خويش را تباه کند، گناه کرده است. به خدايي که محمد را به حق مبعوث فرمود، سوگند مي خورم در اين صورت، وي در آتش دوزخ ساکن مي شود». (24)

سفارش به شيعيان
 

گذشت زمان، فاصله افتادن ميان شيعيان، کاهش ارتباط آنها با امامان، تهاجم فرهنگ هاي گوناگون به جامعه شيعي و راه يافتن برخي انحراف ها، سبب شد فرهنگ اجتماعي شيعيان دگرگون شود. به همين دليل، برخي نام شيعه داشتن و صرف اظهار محبت به اهل بيت را مايه نجات خويش در آخرت مي دانستند، در حالي که امام صادق عليه السلام به يکي از از يارانش فرمود: «به خدا سوگند، کسي بدون طاعت، به خدا نزديک نمي شود. هر کس فرمانبردار خدا باشد، دوست ماست و هرکس خدا را معصيت کند، دشمن ما خواهد بود. همانا بدانيد کسي به ولايت ما نمي رسد، مگر با دوري از کارهاي حرام». (25)

پي نوشتها:
 

1. قطب راوندي، الخرايج و الجرايح: شيخ اسدالله رباني، قم، انتشارات مصطفوي، ج 1، ص 268.
2. علامه مجلسي، جلاء العيون ، قم، انتشارات سرور، 1375، ص 870.
3. کليني، کافي، تهران، نشر دارالکتب الاسلاميه، 1365، چ 4، ج 1، ص 475.
4. نک: سيد علي خامنه اي، پيشواي صادق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1383، چ 1، صص 16-20.
5. سيد ابوالقاسم خويي، معجم رجال الحديث، قم، مدينة العلم، ج 10، ص 273.
6. شيخ طوسي، اختيار معرفه الرجال (رجال الکشي)، بيروت، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، ج 1، ص 386.
7. همان، ص 138.
8. معجم رجال الحديث، ج 10، ص 273.
9. سيد احمد صفايي، هشام بن حکم مدافع حريم ولايت، تهران، آفاق، 1359، ص 14.
10. احمد بن علي نجاشي، فهرست اسماء مصنفي الشيعه (رجال نجاشي)، قم، مکتبه الداوري، 1398 ق، ص 433.
11. عبدالله مامقاني، تنقيح المقال، تهران، جهان، ج 3، ص 294.
12. رجال نجاشي، ص 309؛ ابن داوود؛ رجال، قم، منشورات الرضي، ص 152.
13. معجم الرجال الحديث، ج 13، ص 335.
14. رجال کشي، جلد 2، ص 473.
15. کافي، ج 2. ص 599.
16. علامه مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403 هـ. ق، چ 2، ج 89، ص 81.
17. طلاق: 2.
18. رعد: 28.
19. اعراف: 95.
20. بحارالانوار، ج 71، ص 395.
21. علي بن عيسي الاربلي، کشف الغمه، بيروت، دارالاضواء، ج 2، ص 208.
22. بحار الانوار، ج 1، ص 159.
23. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1413 هـ. ق، ج 1، ص 188.
24. بحارالانوار، ج 1، ص 170.
25. کافي، ج 2، ص 173.
 

منبع: ماهنامه ي گلبرگ
/خ