ابعاد رشد در مدينه فاضله مهدوي (3)

ابعاد رشد در مدينه فاضله مهدوي از ديدگاه آيت الله جوادي آملي

4. بررسي شاخصه‌هاي رشد اقتصادي در مدينه فاضله

جامعه اسلامي كه الگوي مدينه فاضله را دارد، از لحاظ سياست گزاري‌هاي اقتصادي نيز بايد به سوي رشد و پيشرفت حركت كند. از نظر آيت الله جوادي آملي: توسعه اقتصادي، به وضعيتي از اقتصاد اطلاق مي‌شود كه امكانات مادي براي رشد و تعالي انسان فراهم آمده است. طبيعي است كه اين وضعيت، به معناي دسترسي بيشتر انسان به كالا و خدمات براي به كارگيري آن‌ها در جهت رشد و تعالي نوع بشر، مستلزم توليد بيشتر است و توليد بيشتر، درك و استفاده از روش‌هاي علمي و فني و بهره‌مندي از فناوري است. اسلام، به عنوان دين همه جانبه در رابطه با توسعه اقتصادي حقايقي را بيان كرده كه دولت اسلامي بايد در جهت رساندن جامعه به توسعه اقتصادي برنامه‌ريزي داشته باشند و از طريق كار و كوشش و تلاش و فعاليت، در اين راستا گام بردارند (جوادي آملي، 1380: ص 213).
درباره نكاتي كه آيت الله جوادي مطرح فرمود، اموري قابل توجه است:
1. اقتصاد يا عمل اقتصادي «عملي است كه در آن، عامل منحصراً به نحو مسالمت آميز از سيطره خود بر منابع استفاده مي‌كند، تا اهداف اقتصادي خاص را به دست آورد» (لاريجاني، 1377: ص 358).
2. تأكيد بر توليد و رشد توليدي در اقتصاد در نظر وي در ذيل چند مبحث قابل بررسي است:
1. چه توليد مي‌شود؟ در دولت اسلامي كالايي توليد مي‌شود كه براي ادامه زندگي در جامعه اسلامي ضروري و در واقع، واجب است؛ اما برخي كالاها در اسلام، مصرفش مجاز نيست و در نتيجه توليد آن هم وجهي ندارد. 2. چه مقدار توليد شود؟ اين‌جا توليد كالاهاي تجملي و مصرفي اسراف و اتلاف را به همراه دارد و…. 3. چگونه توليد شود؟ روش توليدي بايستي زيان جبران ناپذير به محيط زيست وارد نكند، با شؤونات اداره نظام اسلامي سازگار باشد و به نسل آينده ضرر نرساند (احمدي: 1378).

نقش افراد در رشد اقتصادي

از نظر آيت الله جوادي آملي رشد اقتصادي در نظام اسلامي، گاهي اوقات در حيطه اختيارات فرد است كه:
فرد، به اصلاح معيشت ديگران بپردازد كه زن و فرزند و والدين، از جمله آن‌ها هستند.
همچنين فرد به تأمين نيازمندي‌هاي محرومان در جامعه اسلامي توجه داشته باشد كه واجب عيني يا كفايي است: «كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته» (علامه مجلسي، 1403: ج 72، ص 38). افراد، به تأمين نيازمندي محرومان در سراسر امت اسلامي مبادرت ورزند كه اين هم واجب عيني يا كفايي است: «من أصبح لايهتم بأمور المسلمين فليس بمسلم» (كليني، 1414: ج2، ص 164).
تأمين نياز غيرمسلمانان كه از مسلمانان استمداد كنند؛ يعني بر مسلمانان متمكن لازم است براي نجات وي اقدام كنند. رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم مي‌فرمايد: «من سمع رجلا ينادي ياللمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم» (همان)؛ يعني اگر كافر و غيرمسلمان از مسلمان كمك خواست و راهي براي تأمين خود نداشت و نيز او مزاحم، رهزن و اهل توطئه بر ضد اسلام و مسلمانان نبود، بايد او را تأمين كرد و استمداد او را اجابت نمود.
حتي اگر حيوان غير مزاحمي گرسنه يا تشنه باشد بايد براي رفع گرسنگي يا تشنگي او اقدام كرد «أفضل الصدقة إبراد كبد حري» (جوادي آملي، 1380: ص 216).
افراد در نظام اسلامي، نقش مهمي در رشد اقتصادي و تأمين نيازهاي جامعه بشريت دارند. هر چه نيازهاي مادي به حكم اسلام، بيشتر و فراگيرتر برطرف شود، بسياري از موانع توسعه اقتصادي حذف و عوامل رشد اقتصادي فراهم مي‌شود و حيطه و گستره توجه به فقر و كاستي‌هاي اقتصادي از افراد، اجتماع، امت، بشريت به سطح همه موجودات مي‌رسد و اين، تفاوت پيشرفت اقتصادي و دقت‌هاي مرتبط با آن، در نظام اسلامي و حكومت‌هاي ديگر مي‌باشد.
وي در بيان اهميت رشد اقتصادي در سيره مديريت اسلامي، آن را بسان ستون فقرات جامعه و مايه قوام مي‌داند: «همان طور كه جاري نشدن خون در بعضي رگ‌ها، موجب فلج شدن آن عضو مي‌شود، مال نيز بايد در همه شرايين جامعه جريان داشته باشد» (همان: ص 221)؛ پس تفاوت ديگر نظام اسلامي و غير آن، در رشد و توسعه اقتصادي، موضوع عدم طبقاتي بودن و جمع آوري ميزان زيادي از منابع و اموال اقتصادي در سيطره گروه خاص مي‌باشد:
در نظام سرمايه‌داري، ثروت‌هاي كلان و سنگين در دست گروه خاصي است. آن‌هايي كه در دنيا داد و ستدهاي مهم را انجام مي‌دهند، محدودند؛ به طوري كه گاه ممكن است شركت‌ها، تراست‌ها، كشتي‌ها يا هواپيماهاي مختلفي را خريداري كرده و بفروشند؛ ولي قرآن، مال را به منزله خون در پيكر جامعه مي‌داند…(همان: ص 222).
قبل از اين كه وارد تأكيدها و معيارهاي آيت الله جوادي در پيشرفت اقتصادي توسط نظام اسلامي شويم، لازم است ويژگي كارگزاران نظام اسلامي را ـ به ويژه در توسعه اقتصادي ـ مطرح كنيم. معيار اين عالم بزرگوار «عقل» است و در مقابل آن، «سفاهت است». كارگزاران توسعه اقتصادي، نبايد سفيه باشند:
انساني كه مال را از راه رشوه يا ربا و بدون توليد صحيح و كسب حلال به دست مي‌آورد و نيز كسي كه مال را از راه صحيح فراهم مي‌كند، ولي در مصرف، اسراف و اتراف دارد، هر دو سفيهند. (همان).
همچنين درباره علائم عقل و عقلانيت كارگزاران پيشرفت اقتصادي، چنين آمده است: «معيار عقل و سفاهت، اطاعت از خدا و تخلف از فرمان خدا است. مطيع فرمان خدا نيكو سرشت و عاقل مي‌باشد و مخالف فرمان خدا، سفيه است» (همان). شايد به نظر ما كسي كه از راه‌هاي اشرافي‌گري يا از راه ربا و توليد نامشروع مالي، سرمايه‌اي جمع مي‌كند، تفكر اقتصادي دارد، ولي لوازم شرعي را رعايت نمي‌كند؛ اما از نظر آيت الله جوادي، او عقل اقتصادي ندارد و سفيه است.
از وظايف اصلي و مشترك حكومت و مردم، شناخت مفسدان اقتصادي و مقابله با آن‌ها است. آن‌ها دقيقاً خلاف رشد اقتصادي مطلوب در نظام اسلامي حركت مي‌كنند و خودشان و جامعه را دچار آسيب و آفت مي‌كنند:
داستان حريص نسبت به دنيا، داستان كرم ابريشم است كه دائماً در خود مي‌تند كه خودش را دفن كند؛ چون محصول كرم ابريشم جز اين نيست كه دور خود مي‌تند و خود را خفه مي‌كند و قبل از هر چيزي، خودش مي‌ميرد و محصولش را ديگري استفاده مي‌كند.(1) (جوادي آملي، 1380: ص 223).

وظايف دولت در سياست گزاري‌هاي اقتصادي

تأكيدات آيت الله جوادي آملي در مديريت پيشرفت اقتصادي توسط نظام اسلامي، شامل موارد زير مي‌شود:
تلاش براي مديريت اسلامي در شؤون مختلفي كه يك اجتماع و نظام بايد داشته باشد (كاشت، داشت، برداشت و همه شؤون).
تلاش براي مديريت اسلامي در حلال بودن تمام شؤون و مراحل مختلف توليد، توزيع، مصرف و… به عنوان ركن و شاخصه لازم اقتصاد سالم (جوادي آملي، 1378: ص 109 و 110).
از نظر وي، سود اقتصادي حرام، نه فقط بر فرد، بلكه بر جامعه اثرات مخربي دارد. غذاي حلال و حرام، مثلاً در آينده نزديك به صورت بينش علمي يا گرايش عملي در مي‌آيد و سبب جزم صائب يا عزم صحيح يا سقيم خواهد شد و از اين رهگذر، در فرزند كه حامل وراثت‌هاي بدني و روحي پدر و مادر است، ظهور مي‌كند. شايد گوشه‌اي از معناي آيه (و شاركهم في الأموال و الأولاد) (اسراء: 64) همين تحليل باشد. نيز امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد: «كسب الحرام يبين في الذرية» كسب حرام و آلوده، در نسل آينده ظاهر مي‌شود (جوادي آملي، 1380: ص173).
در مجموع، وي لوازم سياست گزاري‌هاي اقتصادي را از نظر اسلام در موارد ذيل خلاصه مي‌كند:
اصل مالكيت انسان‌ها در مقايسه با يك ديگر پذيرفته است؛ ولي تمام انسان‌ها در مقايسه با خداوند، امين و نايبند، نه مالك. مالكيت خصوصي، تا جايي است كه به فقر و حرمان جامعه منجر نشود.
مجموع اموال، متعلق به مجموع انسان‌ها است. مال، به منزله خون در عروق تمام جامعه است.
مال، به منزله خون بدن و به مثابه ستون فقرات جامعه انساني است.
قرار دادن مال در اختيار سفيه، ممنوع است و صرف آن به نحو اسراف يا اتراف ناروا است.
احتكار ثروت و اكتساء (پوشاندن) نان، ممنوع است و جريان آن لازم است.
جريان ناقص مال، ممنوع مي‌باشد و دور كامل آن لازم است.
جريان عمومي مال، گذشته از راه‌هاي پيش بيني شده در شرع مانند ارث و بخشش، همانا بر اساس تجارت با رضايت است؛ برخلاف تجارت بدون رضايت يا رضايت بدون تجارت: قمار و….

5. بررسي شاخصه‌هاي رشد صنعتي در مدينه فاضله

آيت الله جوادي آملي از ديگر شاخصه‌هاي پيشرفت مدينه فاضله را با بعد سياست گزاري‌هاي صنعتي مرتبط مي‌داند كه لازم است نظام اسلامي در الگوي پيشرفت، به آن توجه كند.روندي كه در مفهوم صنعت و صنعتي شدن لازم است، از صنايع دستي با قدمت چند هزار ساله را شامل مي‌شود تا صنايع مصرفي و توليدي كشاورزي، صنايع فضايي، هواپيمايي، الكترونيك و كامپيوترها «همچنين انقلاب صنعتي معاصر با محوريت ميكروپروسورها، رايانه‌هاي پيچيده تر، روبوت‌ها، انتقال از طريق فيبر نوري، مهندسي ژنتيك و كاربردهاي آن در كشاورزي، شيمي، انرژي و پزشكي و بهره گيري از ميكروپروسورها و رايانه‌ها در پزشكي و آموزش و ارتباطات… » (رزاقي، 1370: ص 51).
پيش از بررسي انقلاب صنعتي در دوران معاصر، به دو انقلاب صنعتي گذشته و تأثير آن در فرايند، نوع و شيوه توليد صنايع نيز مي‌توان اشاره كرد كه در نيمه دوم قرن هجدهم ميلادي و اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم به وقوع پيوست.صنايع را مي‌توان در تقسيم‌هاي مختلفي از جمله: الف. صنايع كوچك روستايي، صنايع كوچك شهري و صنايع بزرگ، ب. صنايع سبك و صنايع سنگين، ج. صنايع مصرفي (سبك يا سنگين) و صنايع توليدي قرار داد (همان: ص 130 و 196).
آيت الله جوادي نقش فرايند صنعتي در پيشرفت همه جانبه نظام اسلامي را با توجه به آموزه‌هاي قرآني و قرائن آن در زندگي سليمان نبي، نوح عليه السلام و ذوالقرنين بررسي مي‌كند و اين كه فرايند صحيح صنعتي در سيره ائمه و پيشوايان ديني عليهم السلام مورد ترغيب است: «پيشوايان نظام اسلامي، عهده دار ترغيب به فراگيري كامل فرايند صحيح صنعتي و تعليم كيفيت بهره برداري از آن مي‌باشند» (جوادي آملي، 1378: ص 111)؛ پس:
1. فراگيري، تحصيل، تحقيق و آموزش فرايند صحيح صنعتي، مد نظر نظام اسلامي است.
2. در عرصه عمل هم آموزش بهره برداري خوب و بهينه از صنايع در جهت رشد نظام اسلامي و رسيدن به اهداف آن، مورد سفارش است.
آيت الله جوادي نمونه‌اي از رشد صنعتي در عصر حضرت سليمان عليه السلام را اين گونه مطرح مي‌كند: ‌«جريان ورود ملكه صبا به ساحت قدس سليمان عليه السلام و مشاهده قصر ظريف شيشه‌اي و پندار آب و بالا زدن پوشش پا، شاهد بر پيشرفت صنعت معماري، هنري و صنعتي آن عصر است» (همان).
وي، به طور خلاصه در باب شاخصه‌هاي پيشرفت صنعتي در نظام اسلامي به موارد زير اشاره مي‌كند:
اصل فرايند صنعتي در حكومت اسلامي ممدوح و مورد ترغيب است.
مهم‌ترين بهره درست از صنايع پيشرفته در هر عصر، عبارت است از نيازهاي علمي و عملي مردم آن عصر.
آنچه در قرآن ياد شده است، جنبه تمثيل دارد نه يقين؛ يعني در قرآن، مثال بهره‌وري صحيح از صنعت بازگو شده است، نه اين كه استفاده درست از صنعت منحصر در همين چند مورد باشد.
درباره الگوي صنعتي، صنعت كشتي سازي نوح عليه السلام الگويي براي ساخت و پرداخت هر گونه وسايل نقلي دريايي و زير دريايي ـ اعم از وسيله نقليه مسافر، بار و مانند آن ـ ‌و نيز وسايل نقلي زميني و هوايي به طور عام است. صنعت زره بافي حضرت داوود عليه السلام، الگويي براي شناخت هر گونه وسائل دفاعي خواه برابر تير جنگي و مانند آن باشد و خواه برابر سموم شيميايي و مانند آن و صنعت معماري و كارهاي دستي و ظرايف هنري. نيز ساختن ظروف فلزي سليمان عليه السلام نمونه‌اي براي ساختن هر گونه لوازم زندگي است كه نيازمندي‌هاي فردي يا گروهي و همچنين نيازمندي‌هاي هنري و ادبي توسط آن برطرف مي‌شود (همان: ص 113).
شناخت تسليحات ـ حتي نوع كشنده و تخريبي آن ـ براي نظام اسلامي لازم است؛ اما از نظر آيت الله جوادي، تحقيق و آشنايي با انواع تكنولوژي پيشرفته، با استفاده از آن‌ها متفاوت است:
استفاده از تكنولوژي در تمام امور سازنده و سودمند روا است؛ ولي بهره برداري از آن در امور تخريبي و تهاجمي و سوزنده و كشنده و تباه كننده زمين، دريا، هوا، گياهان، جانوران، انسان‌ها، مناطق معمور و… هرگز روا نيست. با اين مسأله مي‌توان فرق ميان كادر صنعتي در مدينه فاضله كه هدف حكومت اسلامي است را با كادر صنعتي كشورهاي مهاجم و مخرب و مدعي تمدن بررسي نمود (همان: ص 114).
همچنين توجه به حفظ محيط زيست و حتي توسعه و رونق فضاي سبز و آباداني كشور، از وظايف مورد توجه كارگزاران پيشرفت صنعتي مي‌باشد. «صنايع تجربي موظفند در راستاي تأمين سعادت و سلامت همه بشر جهت‌گيري كنند؛ چنان كه مكلفند حقوق طبيعي هر موجود ديگر را اعم از دريا و آبزيان هوا و پرندگان و استنشاق كنندگان از آن و نيز هر پديده طبيعي ديگر را رعايت نمايند و هرگز به هلاكت نسل رضايت ندهند» (جوادي آملي، 1380: ص 195).
با رعايت اين گونه موازين و رعايت حقوق ديگر موجودات است كه حوزه فعاليت در توليدات صنعتي «محدود به نقطه خاصي نيست؛ بلكه از اعماق درياها تا اوج آسمان‌ها و فراخناي خشكي و صحرا ميدان كار و تلاش است» (همان: ص 154). از طرفي خداوند، زمينه هر گونه نوآوري و ابداع را براي ما فراهم ساخته است: ‌
خداي سبحان، همه مواد خام و لازم براي هر گونه ابتكار را در سفره سنت الهي قرار داده است و زمينه هر گونه صنعت بديع و هر نوع نوآوري را در نهان بشر نهادينه كرده است، تا اصل كار از سادگي صدف به پيچيدگي گوهر بار يابد و از تكرار پرهيز شود و به سمت خلاقيت، جهت گيري شود» (همان: ص 162).

پی نوشت ها :

1. اشاره به حديثي از امام باقر عليه السلام. ر.ك: كليني، پيشين: ص 316.

منبع: www.entizar.ir
/ن