ناپیوستگی ها ، شگفتی سازها و علائم ضعیف آینده (1)

مقدمه
 

گاهی اوقات به نظر عجیب می رسد که چگونه برخی افراد و سازمان ها توانسته اند خود را به بینش و دانشی درباره تحولات آینده مجهز کنند. پرسش دو وجهی که معمولا در ذهن نقش می بندد این است که آنها چگونه فکر می کنند و به چه چیزهائی فکر می کنند؟ شاید برخی ادعا کنند که این نوع توانمندی فقط مختص اشخاص نابغه یا دارای قدرت ذهنی گسترده و فوق العاده است. چنین فرضی قطعا امکان پذیری آینده نگری های سازمان یافته توسط اشخاصی که به هر حال نابغه نیستند را زیر سوال برده و مشتاقان یادگیری روش های آماده شدن برای آینده را ناامید خواهد کرد. در این مقاله تلاش می شود که نادرستی چنین ادعائی به نمایش گذاشته شود. در واقع هدف عمده این نوشتار ایجاد یک شالوده مفهومی محکم برای انجام آینده نگری های سازمان یافته در سطح حکومت ها، بنگاه ها ، و افراد در راستای کمینه سازی شگفتی های بالقوه، کمینه سازی غافل گیری های ناخوشایند و همچنین بیشینه سازی آمادگی برای فرداست. بی تردید وجود یک زبان مشترک در بین تحلیل گران ، بویژه در رابطه با تعاریف بنیادی مورد استفاده در آینده پژوهی مدرن ، راهگشای بحث های تکمیلی و انجام پروژه های مقطعی یا مستمر آینده نگری خواهد بود. آنچه در پی می آید مروری است مختصر بر آخرین پیشرفت های دانشگاهی در حوزه ادبیات تخصصی مرتبط با آگاهی از تحولات آینده که اساسا حول سه مفهوم کلیدی ناپیوستگی ها ، شگفتی سازها، و علائم ضعیف شکل میِ گیرد.

ناپیوستگی ها
 

آنطور که ادعا می شود یکی از کارکرد های اصلی "برنامه ریزی برپایه سناریوها" اکتشاف ناپیوستگی های بالقوه است. اگرچه در بین ریاضیدانان مفهوم ناپیوستگی تعریف روشن و مشخصی دارد که در اثبات قضیه های متعددی از آن استفاده می شود اما در بین آینده پژوهان و بويژه کسانی که در حوزه "برنامه ریزی برپایه سناریو ها" فعالیت می کنند درباره این مفهوم و رابطه آن با مفاهیم مشابهی مانند شوک ها ، رویداد های نظام گسل، دو شاخه شدن ها ، شگفتی ، و شگفتی سازها تفاهم کاملی وجود ندارد.
بروکز در مقاله کلاسیک خود تحت عنوان "گونه شناسی شگفتی ها در فنآوری، نهادها، و توسعه" تاکید می کند که تغییرات عمده و چشمگیر اغلب به صورت انفجارهای ناگهانی یا ناپیوسته اتفاق می افتند و نقش مهمی در شکل بخشیدن به دنیای آینده ایفاء می کنند. به نظر بروکز، کنار گذاشتن و صرف نظر کردن از شوک های بیرونی، واکنش های غیر خطی، و رفتارهای ناپیوسته که ويژگی عمده سیستم های طبیعی و اجتماعی به شمار می روند، نهایتا موجب می شود که جامعه برای مواجهه با و تفسیر تعداد فراوانی از وضعیت های نهائی که به هر حال غیر ممکن نیستند آمادگی لازم را نداشته باشد[1].
پیتر شوارتز ، صاحب نظر برجسته حوزه سناریوها، برای تعریف ناپیوستگی به آراء پیتر دراکر استناد می کند. مطابق دیدگاه دراکر ناپیوستگی ها عبارتند از مواردی که هیچ کسی انتظار آنها را ندارد و به نظر بی اهمیتند اما می توانند روندهای گسترده و به ظاهر شکست ناپذیر را از مسیر خود خارج و منحرف کنند. علاوه براین، دراکر بر این باور است که ناپیوستگی ها روند های مسلط امروزی نیستند بلکه شکل دهنده ها به جامعه فردا هستند. در واقع از لحاظ قدرت تاثیرگذاری، باید گفت که اگر ناپیوستگی ها همگرا شوند دنیای کاملا متفاوتی پدید خواهد آمد [2].
آیرس در تکمیل نظرات دراکر به ويژگی های خاصی از ناپیوستگی مانند نرخ بالای تغییر ، بزرگی و پیامد های تغییر ، و بازگشت ناپذیری تغییر اشاره می کند. به نظر آیرس در تعریف ناپیوستگی باید مقیاس زمانی به دقت مد نظر قرار گیرد. در واقع آنچه که در افق کوتاه مدت ناپیوسته به نظر می رسد شاید در افق درازمدت پیوسته تلقی شود و برعکس. مثلا توفان کاترینا در نئواورلئان یک ناپیوستگی در افق کوتاه مدت به شمار می رود که زندگی مردم آن منطقه را دچار تحول کرد در حالی که رشد جمعیت فقط زمانی حالت انفجاری دارد که از دیدگاهی درازمدت تر به آن نگاه شود. آیرس همچنین بر اهمیت حوزه های تخصصی دانش در تفسیر ناپیوستگی تاکید می کند و معتقد است که شاید آنچه که به نظر یک اقتصاد دان یا جمعیت شناس یک روند ملایم و پایدار است در نظر یک تاریخ دان یک ناپیوستگی قابل ملاحظه باشد. به طور کلی نقطه تمایز دیدگاه آیرس و دراکر درباره تعریف ناپیوستگی تاکید زیاد آیرس بر ماهیت ناگهانی بودن تغییر است[3].
اما علی رغم تعاریف ارائه شده برای ناپیوستگی توسط دراکر و آیرس ، در بین پژوهشگران حوزه برنامه ریزی بر پایه سناریوها درباره تعریف جامع و کامل ناپیوستگی تفاهم وجود ندارد. حتی برخی صاحب نظران مانند مندونسا و همکاران تقریبا فرقی بین شگفتی سازها و ناپیوستگی ها قائل نیستند و معتقدند که دیگران برای مفهوم شگفتی سازها اصطلاحات جایگزینی مانند رویدادهای نظام گسل، شکست های ساختاری ، ناپیوستگی ها، دو شاخه شدن ها، و تحولات بی سابقه را پیشنهاد داده اند. واژه های مرتبط دیگری که در ادبیات تخصصی آینده پژوهی مشاهده می شوند عبارتند از: جابجائی ها، نقض کنند روندها، شوک ها، و خرد کننده پارادایم ها[4].
به هر حال ، پرکاربردترین اصطلاحات برای نشان دادن و ارجاع به این مفاهیم در ادبیات تخصصی برنامه ریزی برپایه سناریوها عبارتند از : شگفتی سازها و شگفتی[5].

برخی از تعاریف ارائه شده برای شگفتی به شرح زیر هستند:
 

واقعیت درک شده ای که به طور کیفی با انتظارات کنونی فاصله دارد[6].
شرایطی که در آن رویداد ، فرایند، یا برونداد، دانسته یا مورد انتظار نیست[7].
شکافی است بین انتظارات یک شخص درباره یک پدیده معین و آنچه که واقعا اتفاق می افتد[8].
به نظر ون نوتن و همکاران علی رغم تفسیر ها و تعبیر های متنوع درباره مفهوم شگفتی ها عنصر مشترک بین همه این تعاریف دور از انتظار بودن شگفتی هاست[5].
بنابراین همانطور که تامپسون و همکار تاکید می کنند، ادراک و انتظارات ذهنی اشخاص در برچسب گذاری یک پدیده به عنوان شگفتی نقش مهمی بازی می کند. در واقع به نظر آنها هیچ رویدادی به خودی خود یک شگفتی محسوب نمی شود بلکه نسبت به مجموعه ای خاص از اعتقادات و باورها درباره چگونگی کارکرد جهان شگفت انگیز خواهد بود. به بیان دیگر، اشخاصی که دیدگاه های معین درباره جهان دارند وقتی که دنیا مطابق دیدگاه آنها رفتار کند هرگز شگفت زده نخواهد شد. بر عکس، اگر دنیا به گونه ای متفاوت از جهان بینی آنها عمل کند آنگاه دچار شگفتی می شوند. البته در دنیای واقعی که مرتبا و همیشه در حال تغییر و تحول است همه اشخاص دارای دیدگاه های متمایز و متعدد هر از چندگاهی شگفت زدگی را تجربه خواهند کرد [9].

نمونه های مشهود و ملموس ناپیوستگی ها
 

پیتر دراکر در سال ۱۹۶۸ درکتاب "عصر ناپیوستگی" ضمن معرفی برخی از ناپیوستگی ها که جامعه آینده را شکل می دهند تاکید می کند که (در آن زمان) اکثر آنها از چشم ناظران دور مانده اند، مثلا:
خلق فرصت های فنآوری و تجاری در نتیجه اکتشافات علمی در فیزیک کوانتوم، علوم هسته ای و مولکولی، و بیوشیمی
گذار از یک اقتصاد بین المللی مبتنی بر بازارهای ملی در حال تعامل با یکدیگر به یک اقتصاد جهانی مبتنی بر یک بازار منفرد جهانی.
ایجاد یک نظام اجتماعی – سیاسی نوین کثرت گرا که چالش های سیاسی، فلسفی، و معنوی متعددی در پی خواهد داشت.
تبدیل دانش به عنوان یک منبع اقتصادی بسیار مهم[2].
آیرس در مقاله خود با عنوان "درباره پیش بینی ناپیوستگی ها" که در سال ۲۰۰۰ در" ژورنال پیش بینی فنآوری و تغییر اجتماعی" منتشر کرد فهرست بلند بالائی از مواردی که به نظر او جزو ناپیوستگی ها به شمار می روند آورده است:
انقلاب بیوشیمی : عدم تعادل، غیر خطی بودن، و نوسانات در تکامل پروتئین ها و اسیدهای نوکلئوئیک.
ناپدید شدن دایناسورها: دلایل انقراض گسترده جانوران به خاطر برخورد شهابسنگ با زمین، فعالیت آتش فشانی، و پرتو زائی.
ناپیوستگی های آب و هوائی در مقیاس های زمانی کوتاه تر: گرم شدن های ناگهانی، اختلال در جریان های اقیانوسی، پدیده ال نینو و غیره.
مناقشه های خشونت بار در تاریخ گذشته: از جنگ جهانی گرفته تا مناقشه های محلی
تحولات سیاسی غیر خشونت بار: تغییرات سیاسی شبه انقلابی
دیگر ناپیوستگی ها: مثلا ناپیوستگی های اقتصادی شامل هراس های مالی، سقوط بازار سهام، و رکود اقتصادی.
بیماری های واگیر دار: ایدز، طاعون سیاه، آنفولانزا
بحران نفتی بعدی
هرج و مرج و از هم پاره شدن چین
تکامل فنآوری و جامعه انسانی: از اولین کاربرد آتش تا صنعت چاپ تا فنآوری اطلاعات و ارتباطات، مکانیزه شدن تولید و غیره.[3]

شگفتی سازها
 

wild card یکی از اصطلاحاتی است که در بازی ورق و بویژه پوکر به کار می رود. چنین ورق هائی مثلا جوکر می توانند جایگزین هر ورق دلخواه و مورد نیاز شوند.[10] اما همانطور که لغت نامه انگلیسی مریام وبستر می نویسد امروزه از این اصطلاح برای "نام بردن از هر عامل پیش بینی نشده در هر حوزه ای" استفاده می شود. معادل رسمی تر این اصطلاح در نظریه تصمیم "رویدادهای با احتمال پائین و تاثیرات زیاد" است[11].
در این مقاله اصطلاح "شگفتی سازها" به عنوان معادل فارسی چنین مفهومی بکار می رود. هدف از معرفی و کاربرد چنین مفهومی در تصمیم های آینده نگرانه افزایش توانائی سازمان ها برای تطبیق با شگفتی هائی است که معمولا از محیط های پویا و آشفته کسب و کار سر بر می آورند. چنین رویدادهای ناگهانی و بی نظیری (مانند حادثه یازده سپتامبر) نقطه بازگشتی در مسیر تکامل یک روند یا سیستم به شمار می روند. شگفتی سازها شاید توسط "علائم ضعیف" اعلام شوند و شاید هم نشوند. این علائم در واقع داده های پخش، پراکنده و ناکاملی هستند که می توان از درون آنها اطلاعات آینده نگاری را استنباط کرد[12].

واژه شناسی
 

در زبان انگلیسی عموما از اصطلاح wild card در بازی پوکر و همچنین در تهیه نرم افزارهای رایانه ای زیاد استفاده می شود. مثلا در بازی پوکر می توان برخی ورق ها را wild (وحشی) نامید. تنها تفاوت چنین ورق هائی با بقیه ورق ها این است که می توانند جایگزین هر خال یا عکس خاصی که به نفع بازیکن هست شده و دست او را کامل کنند. در واقع انعطاف پذیری چنین ورق هائی خیلی زیاد است. در این معنا wildcard چیزی است که می توان آن را کنترل کرد و داشتن یا نداشتن آن به نفع شماست و ضرر دیگری یا بر عکس به ضرر شما و نفع دیگری.
در بین برنامه نویسان رایانه ای نیز wildcard اصطلاح شناخته شده ای است. در واقع کاراکتری هائی مانند * که می توانند جایگزین کاراکترهای دیگر شوند wildcard نامیده می شوند. در اکثر موارد و هنگام جست و جو به کمک wildcard ها می توان اطلاعات ناقص را جبران کرد. یعنی کاربر به جای مواردی که درباره آنها مطمئن نیست یا تردید دارد از wildcard استفاده می کند. در نتیجه نرم افزار همه تفاسیر ممکن را بررسی می کند تا نزدیک ترین پاسخ ها را به کلید واژه های جست و جو شده پیدا کند.
از سوی دیگر امروزه در بین جوامع انگلیسی زبان اصطلاح wildcard کاربرد روز افزونی برای توصیف اشخاصی دارد که با کارهای خود بقیه را شگفت زده یا غافل گیر می کنند. مثلا در عبارت زیر:
She's a bit of a Wildcard!
برداشت استاندارد مردم از این صفت در واقع حاکی از پیش بینی ناپذیر بودن رفتار شخص مذکور است. البته چنین صفتی در معنای ضمنی خود یک ویژگی منفی تلقی می شود[13].

کاربرد در ادبیات تخصصی آینده پژوهی
 

به طور کلی اصطلاح شگفتی سازها پیوند نزدیکی با اصطلاحات دیگری مانند ناپیوستگی ها، تغییرات رادیکال یا شگفت انگیز، و رویدادهای بحرانی دارد. ایگور آنسوف از جمله نخستین کسانی است که درباره مفهوم "شگفتی استراتژیک" بحث کرد[14]. وی در تعریف خود آندسته از تغییرات ناگهانی، فوری، و ناآشنا در چشم انداز شرکت را که از لحاظ کاهش سودآوری یا از دست دادن فرصت های بزرگ تهدید زا باشند، شگفتی های استراتژیک به شمار می آورد. چنین مفهومی شباهت زیادی با مفهوم شگفتی سازها دارد که بعدها در بین محافل آینده پژوه مطرح شد. مندوسا و همکاران در بین مقالات حوزه آینده پژوهی معادل های مختلفی مانند رویدادهای نظام گسل، شکست های ساختاری، ناپیوستگی ها، شگفتی ها، دو شاخه شدن، و تحولات بی سابقه را برای اصطلاح شگفتی سازها فهرست کرده اند[4].
جان راکفلو در سال ۱۹۹۴ در مجله فیوچریست، شگفتی سازها را به صورت رویدادهای با احتمال وقوع پائین اما اثرات شدید تعریف کرد[15]. راکفلو معتقد است که در طول قرن بیستم جوامع انسانی شگفتی سازهای زیادی را تجربه کرده اند. مثلا در سال ۱۹۰۰ تقریبا هیچ کسی انتظار رویداد تحولات زیر را نداشت:
سلاح های هسته ای
رایانه ها
مسافرت فضائی
ماهواره
انقلاب کمونیستی در روسیه
سقوط کمونیسم
جنگ جهانی اول
جنگ جهانی دوم
هولوکاست
مهندسی ژنتیک
تلویزیون و رادیو
اضمحلال امپراتوری های اروپا
رشد ناگهانی جمعیت کره زمین
موشک های قاره پیما
عمل جراحی پیوند عضو
هواپیما
بزرگراه ها
جان پترسن در سال ۱۹۹۹ در کتاب معروف خود به نام "کاملا غیر منتظره: چگونگی پیش بینی شگفتی های بزرگ آینده" ضمن استفاده از اصطلاح شگفتی سازها آنها را به صورت رویدادهای با احتمال پائین و تاثیرات زیاد که به سرعت اتفاق می افتند و عواقب جارو کننده بزرگی دارند، تعریف می کند[16]. به نظر پترسن شگفتی سازها همه را غافل گیر می کنند چرا که آنقدر سریع اتفاق می افتند که نظام های اجتماعی زیربنائی قادر به پاسخ گوئی اثر بخش به آنها نیستند.
به نظر ادوارد کورنیش نیز یک شگفتی ساز عبارت است از یک رویداد شگفت انگیز و ناگهانی که پیامدهای مهمی در پی دارد. وی می افزاید که شگفتی سازها آنقدر قوی هستند که بسیاری از امور را زیر و رو کرده و تفکر و برنامه ریزی اکثر مردم را دچار تغییرات رادیکال می کنند[17]. کورنیش تاکید می کند که هر چقدر شگفتی یک رویدادخاص بر حسب برهم زدن انتظارات کنونی ما فوق العاده تر باشد بیشتر شایسته عنوان شگفتی ساز خواهد بود.
مندوسا و همکاران در تعریف خود شگفتی سازها را حادثه های ناگهانی و بی نظیری می دانند که در مسیر تکامل یک روند خاص نقطه های بازگشت ایجاد می کنند. به نظر آنها فرض بر این است که شگفتی سازها غیر محتمل هستند اما در صورت رویداد، پیامدهای بزرگ و فوری برای ذینفعان سازمان خواهند داشت. مندوسا و همکاران به طور کلی بر این باورند که مولفه های اساسی تغییر عبارتند از: روندها، چرخه ها، موضوعات نوپدید، و شگفتی سازها. در بین اینها پیش بینی ناپذیرترین و بالقوه خسارت بارترین ماشه های تغییر همان شگفتی سازها هستند.[4]
جیمز دوار، استراتژیست ارتش آمریکا، در آثار خود فقط از سناریوهای شگفتی ساز صحبت می کند که به تعبیر او نسبت به دیگر آینده های باورکردنی کمتر محتمل هستند. دوار می افزاید که سناریوی شگفتی ساز در صورتی که آینده ای را توصیف کند که پیامدهای وخیم نامتناسبی در برداشته باشد حائز اهمیت خواهد شد[18].
برخی از صاحب نظران در آثار خود تفاوتی بین شگفتی سازها و علائم ضعیف نمی بینند. به عنوان مثال میکا مانرما معتقد است که شگفتی سازها و علائم ضعیف موضوعاتی در حال جوانه زدن هستند که تاریخچه، روند، یا گذشته قابل شناختی ندارند اما می توانند در آینده به عنوان پدیده های محوری یا عوامل پرنفوذ مطرح شوند[19].

پی نوشت ها :
 

1- H. Brooks, The typology of surprises in technology, institutions, and development, in: W.C. Clark, R.E. Munn Eds.,Sustainable Development of the Biosphere, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 1986, pp. 325 – 350.
2- P.F. Drucker, The Age of Discontinuity, Harper and Row, New York, 1968.
3- R.U. Ayres, On forecasting discontinuities, Technol. Forecast. Soc. Change 65 (2000) 81 – 97.
4-S. Mendonca, M.P. Cunha, J. Kaivo-oja, F. Ruff, Wild cards, weak signals and organisational improvisation, Futures,36 (2) (2004) 201 – 218.
5- Ph. W. F. van Notten et al, Technological Forecasting & Social Change, 72 (2005) 175-194.
6- C.S. Holling, The resilience of terrestrial ecosystems: local surprise and global change, in: W.C. Clark, R.E. Munn Eds Sustainable Development in the Biosphere, International Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg, 1986.
7- S.H. Schneider, B.L. Turner II, H. Morehouse Garriga, Imaginable surprise in global change science, J. Risk Res. 11 (2) (1998(165 – 185.
8- M.H. Glantz, D.G. Streets, T.R. Stewart, N. Bhatti, C.M. Moore, C.H. Rosa, Exploring the Concept of Climate Surprises: A Review of the Literature on the Concept of Surprise and How It Is Related to Climate Change, Environmental and Societal Impacts Group, National Center for Atmospheric Research, Boulder, 1998.
9- M. Thompson, R. Ellis, A. Wildavsky, Cultural Theory, Westview Press, Boulder, CO, 1990.
10- http://en.wikipedia.org/wiki/Wild_Card_%28card_games%29
11- http://en.wikipedia.org/wiki/Wild_card
12 -http://en.wikipedia.org/wiki/Wild_card_%28Foresight_research%29
13- Barber Marcos., Wildcards- Signals from a future near you Strategic Foresight Analyst, Swinburne University
14- Ansoff, Igor. 1975. "Managing Strategic Surprise by Response to Weak Signals." California Management Review. XVIII(2): 21-33. Winter.
15- Rockfellow, John. 1994. "Wild Cards: Preparing for the Big One." The Futurist. 1: 14-19.
16- Petersen, John L. 1999. Out of the Blue-How to Anticipate Big Future Surprises. Lanham: Madison Books.
17- Cornish, Edward. 2003. "The Wild Cards in our Future." The Futurist. 37: 18-22.
18- Dewar, James A. "The Importance of 'Wild Card' Scenarios."Available: http://www.cia.gov/nic/PDF_GIF_2020_Support/2003_11_06_papers/dewar_nov6.pdf.
19- Mannermaa, Mika. 2004. Heikoista Signaaleista Vahva Tulevaisuus. Porvoo: WSOY. Translated into English by Hiltunen and Jääskeläinen

منبع:اندیشکده روابط بین الملل
ادامه دارد...
ج/