طرح مسأله و ضروت بحث
دین اسلام بر زنده نگه داشتن یاد و خاطره بزرگان دینی تأکید دارد و این سنّت در سفارش پیشوایان دینی به زیارت بارگاه پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله، امامان معصوم علیهم السلام و دیگر بزرگان دینی جلوه‌گر شده است.در فرهنگ تشیع، زیارت مرقد امام حسین علیه السلام اهمیت ویژه‌ای دارد؛ به طوری که در روایات فراوانی از ائمه اطهار علیهم السلام واجبی اخلاقی شمرده شده و ثواب های بی‌شمار آن ذکر گردیده است.
لذا در این مقاله به معنا و اسرار زیارت و به طور خاص ثواب زیارت امام حسین علیه السلام پرداخته ایم و نیز نگاهی اجمالی به اولین اربعین حضرت سیدالشهداء علیه السلام و شرح حال مختصری از عطیه کوفی و جابر بن عبدالله انصاری که اولین زائران آن حضرت بودند بیان می گردد.
معنای زیارت
حقیقت زیارت آن است که زیارت کننده (زائر) در نزد کسی که قصد زیارت او را دارد و محل دفن اوست (قبر) حاضر شود، به خاطر بزرگ دانستن او و احترام از او و انس با او.زیارت: بیعت با رهبران معصوم الهی و زنده نگه داشتن باد انبیاء و شهادت آنهاست.
زیارتگاه: میعادگاه عاشقان راه ولایت است.
زیارت نامه: اعلام پشتیبانی از خط رهبری معصوم و تنفر از طاغوت و راه اوست.(1)
اسرار زیارت
1. تعظیم و بزرگداشت اولیاء: «ذَلِکَ وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ».(2)۲. پاکسازی روحی: آنان خود پاک و طاهرند و دوستداران و زائران خود را به سوی پاکی ها می کشاند (آیه تطهیر).(3)
۳. تقرب و نزدیکی به خدا: پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ای اباالحسن! به درستی که خدای تعالی، قبر تو و فرزندان تو را بقعه هایی قرار داده است از بقعه های بهشت و عرصه ای از عرصه های آن و دل های خلق و برگزیدگان بندگان خود را مایل به آنها ساخته است، تا خواری و اذیت راه را متحمل شوند و قبور شما را تعمیر کنند و بسیار به زیارت آینده به جهت تقرب به خدا و دوستی پیغمبر او.
۴. جلوه گاه محبت و دوستی با اهل بیت علیهم السلام: عمل به آیه مودت.(4)
5. شناخت و معرفت بیشتر اهل بیت علیهم السلام: یعنی در پرتو حضور در مرقدهای پاک و قدسی ایشان و مطالعه و اندیشه در حالات و گفتارهای عترت نبی صلّی الله علیه و آله، شناخت زیادی نسبت به آن بزرگواران حاصل می شود و عظمت روحی و معنوی آنان، بیشتر درک می گردد.
6. بهره مندی از شفاعت: عمل به دستور خداوند؛ شفیع و وسیله آوردن به درگاه پروردگار: « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ ...»(5) و نتیجه شفاعت ورود به بهشت است (وَجَبَت لَهُ الجَنَّةِ)
۷. یادآوری مرگ و آخرت: زیارت (قبور) شما را به یاد مرگ می اندازد.
8. بهره‌مندی از پاداش ها و فیش های بی شمار: پاداش های فراوان چون ورود به بهشت، قرار گرفتن در جوار نبی گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله، ثواب حج مقبول با پیامبر صلّی الله علیه و آله، پاک شدن از گناهان.
نتیجه: تلاش اخلاقی و عبادی برای حفظ این پاداش و دقت در رفتار و گفتار برای بهره‌مندی از آنهاست.
9. پیروی و الگوبرداری از اهل بیت علیهم السلام.
10. تجدید عهد با ولایت: شیعیان نسبت به هریک از امامان معصوم خود، پیمان و ععهدی دارند که کمال وفای به عهد در زیارت مشتاقانه و عارفانه قبور آن ذوات نورانی است.(6)
ثواب زیارت امام حسین علیه السلام
۱. حسن بن علی بن فضّال گفت: ابوایّوب ابراهیم بن عثمان خزّاز، از محمد بن مسلم از حضرت ابو جعفر امام باقر علیه السلام نقل کرده که آن جناب فرمودند:شیعیان ما را امر کنید که به زیارت قبر حضرت حسین بن علی علیهما السلام بروند زیرا زیارت آن حضرت بر هر مؤمنی که اقرار به امامتش از جانب خداوند عزّوجل دارد فرض و واجب است.
۲- زید شحّام گفت:
محضر ابی عبدالله امام صادق علیه السلام عرض کردم: کسی که قبر حضرت امام حسین علیه السلام را زیارت کند ثوایش چیست؟حضرت فرمودند: مثل کسی است که خدا را در عرش زیارت نموده.
راوی گفت: عرضه داشتم: چه اجر و ثوابی برای کسی که یکی از شما اهل بیت علیهم السلام را زیارت کند؟
حضرت فرمودند: مثل کسی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله را زیارت نموده است.(7)
٣. تعجب عایشه از ثواب زیارت:
امام صادق علیه السلام می فرمایند: روزی حضرت امام حسین علیه السلام در دامن جد بزرگوارش بود که حضرت با او بازی می کردند و او را می خنداندند.عایشه گفت: چقدر علاقه و محبت شما به این طفل زیاد است؟!
حضرت فرمودند: «وَیْلَکِ وَ کَیْفَ لاَ أُحِبُّهُ وَ لاَ أُعْجَبُ بِهِ وَ هُوَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی أَمَا إِنَّ أُمَّتِی سَتَقْتُلُهُ فَمَنْ زَارَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ کَتَبَ اَللَهُ لَهُ حِجَّةً مِنْ حِجَجِی؛
وای بر تو! چگونه او را دوست نداشته باشم و از او به شگفت درنیایم حال آن که او میوه دل من و مایه چشم روشنی من است؛ بدان که در آینده نزدیک امت من این فرزند عزیزم را می کشند؛ کسی که او را زیارت کند بعد از شهادتش، خداوند یک حج از حج های من برای او می نویسد.»
عایشه تعجب کرد و گفت: یا رسول الله یک حج از حج های شما؟!
حضرت فرمودند: بلی، دو حج از حج های من.
عایشه عرضه داشت: یا رسول الله دو حج از حج های شما؟!
حضرت فرمودند: بلی، چهار حج از حج های من.
راوی می گوید: پیوسته حضرت به تعداد حج ها اضافه کردند و آن را بالا بردند تا به نود حج یا عمره از حج ها و عمره های خودشان رساندند.(8)
گوشه ای از ثواب زائرین امام حسین علیه السلام
1. زیارت امام حسین علیه السلام افضل اعمال است.(9)۲. زائرین امام حسین علیه السلام همسایه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و... است.(10)
3. زائرین امام حسین علیه السلام قبل از همه وارد بهشت می شوند.(11)
4. زیارت امام حسین علیه السلام گناهان را محو، عمر را طولانی، روزی را فراغ ، غم و اندوه را برطرف می کند و... .(12)
۵. زوار حضرت امام حسین علیه السلام شفاعت دیگران را می کنند.(13)
د) نگاهی اجمالی به اولین اربعین حضرت سیدالشهداء علیه السلام
اولین زائران اباعبدالله الحسین علیه السلام
شیخ جلیل القدر عماد الدین ابوالقاسم طبری آملی که از شاگردان شیخ ابوعلی فرزند شیخ طوسی رحمه الله است که کتاب بشارة المصطفی که از کتب نفیسه موجود است مسنداً روایت کرده از اعمش که از بزرگان محدثین است و او از عطیة بن سعد بن جنادة عوفی کوفی جدلی که او نیز از روات امامیه است و اهل سنّت در کتب رجالی خود تصریح کرده اند که او راستگو بود و در سال ۱۱۱ هجری وفات کرد.شیخ جلیل القدر طبری آملی، اولین زائران اباعبدالله الحسین علیه السلام را جابر بن عبدالله انصاری و علیه کوفی می داند.
عطیه عوفی کوفی کیست؟
عطیه را در مقتل های غیر معتبر که از قلم نااهلان تراوش نموده غلام جابر بن عبدالله انصاری شمرده اند؛ در حالی که او یکی از بزرگان روات امامیه و از محدثین و مفسیرین(14) است. علاوه مرد مبارز با دستگاه دیکتاتوری بنی امیه بوده است، در اینجا به طور مختصر به شرح حالش پرداخته می شود تا کاملا معرفی شده و آن مرد جلیل شناخته گردد.عطیه از اهل کوفه و کنیه وی ابوالحسن است در زمان خلافت امیرالمؤمنین سلام الله علیه دیده به جهان گشوده، مادرش کنیز رومی بوده از خود عطیه نقل شده که گفته: وقتی از مادر تولد یافتم، پدرم مرا پیش امیرالمؤمنین علیه السلام آورده که در کوفه تشریف داشت و عرض کرد
این غلام از مادر متولد شده و استدعای نام‌گذاری کرد، امام علیه السلام فرمود: هذا عطیة الله، ولذا او عطیه نامیده شد و یک‌صد درهم برای او تعیین فرمود و عطای من به پدر داده شد. پدرم از آن روغن و عسل خرید.
علیه با ابن اشعث بر علیه حجاج بن یوسف ثقفی ستمکار و خونخوار معروف دورة اموی خروج کرد؛ تا از خون آشامی آن دژخیم مشهور، جلوگیری شود و بعد از منهدم شدن لشکر ابن اشعث، عطیه به فارس گریخت، حجاج بن محمد به قاسم ثقفی در فارس نوشت که عطیه را دعوت کند و لعن کردن بر امیرالمؤمنین علیه السلام را به وی تکلیف نماید و اگر قبول نکرد به وی چهارصد تازیانه بزند و سر و رویش را بتراشد.
محمد بن قاسم، عطیه را خواست و نامة حجاج را به وی خواند، عطیه پیشهاد حجاج را قبول ننمود و حاضر نشد به امیرالمومنین علیه السلام ناسزاگوید، محمد بن قاسم او را چهارصد تازیانه زده و سر و رویش را تراشید.
وقتی که قتیبه والی خراسان شد، عطیه پیش او رفت و در خراسان بود تا عمر بن هبیره، والی عراقی شد، عطیه به وی نامه ای نوشت و از او درخواست کرد که به عراق رود؛ او هم اجازه داد عطیه به کوفه آمد.
پس از بازگشت به کوفه تا سال ۱۱۱ ه.ق در آنجا زندگی کرد. عطیه در موقع آمدن جابر بن عبدالله انصاری به زیارت سیدالشهداء علیه السلام در اربعین در مدینه بوده و در حضور آن بزرگوار به کربلا مشرف شده و جابر را با خود پس از زیارت به کوفه برده و مهمانش بوده است.(15)
عطیه کسی است که خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها را در غصب فدک از عبدالله بن حسن شنیده و نقل کرده است. (16)
جابر بن عبدالله انصاری کیست؟
جابر از بزرگان صحابة رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام است. جابر بن عبد الله از بین مردم اول کسی است که قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کرده است.(17)جابر بن عبدالله انصاری، کسی است که هفت معصوم را درک کرده و از محضر مبارکشان کسب فیض نموده است و گویا این حدیث نبوی در ذهنش بوده که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله خطاب به جابر فرمودند: ای جابر! قبر حسین علیه السلام را زیارت کن که معادل با صد حج است و قبر آن حضرت گلزاری از گلزارهای بهشت است و کربلا زمین بهشت است.
عطیه روایت کرده است:
با جابر بیرون رفتیم به جهت زیارت حسین بن علی علیهما السلام وقتی به شط فرات رسیدیم، جایر غسل کرد و خود را شبیه محرمان نمود و به سعد خوشبو کرد و چون نابینا بود دستش را گرفتم همین که دستش به قبر مبارک رسید، از شدت حزن و اندوه بیهوش شد و به روی زمین افتاد.من آب به صورتش پاشیدم تا به هوش آمد و سه بار گفت: یا حسین! یا حسین! یا حسین! سپس گفت: أحبیبٌ لا یُجیبُ حبیبَهُ؟ آیا دوست جواب دوست خود را نمی دهد، حسینم! چگونه جواب دهی و حال این که خون از رگ های گلویت بر سینه و شانه ات، ریخته و میان سر مبارکت و بدن مطهرت جدایی افتاده است.
سپس با کمال تضرّع به خواندن زیارت مشغول شد و همچنین به اطراف قبر مطهر سایر شهدا را زیارت نمود. ناگهان دیدیم یک جمعی از دور به سوی کربلا می آیند، جریان را به جابر گفتم.
جابر غلامش را فرستاد که ببیند آنان چه کسانی هستند، اگر از سپاه عمر سعد هستند تا از این جا بروند و اگر امام سجاد علیه السلام است، به مژدگانی این خبر، تو را در راه خدا آزاد می کنم. غلام با شتاب رفت، دید کاروان امام سجاد علیه السلام و اهل بیت رسول خدا صلّی الله علیه و آله هستند.
با سرعت برگشت و گفت: یا جابرُ قُم واستَقبل حَرَم رسول الله صلّی الله علیه و آله... ای جابر! برخیز و از حرم و خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله استقبال کن، این امام زین العابدین علیه السلام است که با عمه ها و خواهران داغدیده اش به زیارت امام حسین علیه السلام آمده اند:
دردها می چکد از حال و هوای سفرش / گرد غم ریخته بر چادر مشکی سرش
ظاهرا خم شده از شدت ماتم اما / هیچ کس باز نفهمیده چه آمد به سرش(18)
جابر با سر و پای برهنه به استقبال آن بزرگواران شتافت، وقتی که امام سجاد به را ملاقات نمود ، گویا امام سجاد علیه السلام خواست عقده دل بچه ها باز شود خطاب به جابر فرمود:
یا جابرُ هیهُنا واللهِ قُتِلَت رجالُنَا وذُبِحَت اَطفالُنا وسُبیَت نِسائُنا و حُرقَت خیامُنا؛
ای جابر! به خداوند متعال سوگند در همین جا بود که مردان ما کشته شدند و کودکان ما ذبح گشتند و از اینجا زنان ما به اسارت برده شدند، و خیمه در این جا به آتش کشیده شد.(19)
خودم دیدم که صحرا لاله گون بود / زمین از خون یاران غرق خون بود
خودم دیدم فضای آسمان ها / پر از انّا الیه راجعون بود
خودم دیدم که نور چشم زهرا / جراحات تنش از حد فزون بود
نکته 1: جابر در حین زیارت چنین گفت:
ما نیز شریک بودیم در آن امری که داخل شدید یعنی مجادله و مقاتله و نصرت ذریة خاتم الأنبیاء صلّی الله علیه و آله و شهادت، عطیه گفت: ما رنجی نکشیدیم و شمشیری نزدیم و سرهای این گروه از بدن جدا و زنانشان بیوه و فرزندانشان یتیم شدند چگونه در اجر با ایشان شریک باشیم؟
جابر در جواب حدیث نبوی را که خود شنیده بود ذکر نمود که هرکس دوست دارد عمل قومی را، با ایشان در ثواب آن عمل شریک باشد و گفت: نیت من و اصحابم بر همان نیت حسین علیه السلام و اصحاب اوست.(20)
نکته ۲: سید محسن امین عاملی در کتاب رواعج الأشجان، صص ۲۳8-۲۳7 و اعیان الشیعه، ج ۱۵، صص 182-180 آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام را به کربلا و ملاقات آنها را با جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله را همچون سید بن طاووس در لهوف نقل فرموده است.
نکته 3: مشهور میان علمای امامیه رضوان الله علیهم چنانچه علامه مجلسی رحمه الله(21) در کتاب زاد المعاد فرموده است آن است که رأس اطهر و اطیب سید الشهداء علیه السلام را در روز اربعین اول، بیستم ماه صفر سال شصت و یک، حضرت امام سجاد علیه السلام با سایر اهل بیت علیهم السلام از شام وارد کربلا شد و سرهای مقدس شهداء را به بدن های آنها ملحق کرده است.
- سید بن طاووس رحمه الله در کتاب لهوف و شیخ فقیه ابن نما رحمه الله در کتاب مثیر الاحزان فرموده اند: که خاندان رسالت پس از خلاصی از اسارت در خدمت امام سجاد علیه السلام از شام حرکت کرده و در بین راه به شخص راهنما و همراه خودشان که یزید پلید بر آنها گماشته بود گفتند که قافله ما از عراق برده و وی قافله را به عراق برگردانیده و وارد کربلا شدند و جابر بن عبدالله انصاری را در آنجا ملاقات کرده و بعد رهسپار مدینه شدند.
- مرحوم شیخ بهایی رحمه الله(22) می گوید: علت زیارت اربعین، ورود اهل بیت امام حسین علیه السلام از شام به کربلا و الحاق رئوس به اجساد مطهر است.
- شیخ طوسی رحمه الله در کتاب مصباح المتهجد، ص ۷۸۸ می گوید: در روز بیستم صفر اسیران به کربلا رسیدند و رأس مطهر امام حسین علیه السلام را به بدن شریفش ملحق کردند.
- ابوریحان بیرونی در کتاب نفیس خود الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ص۳۳۱ می گوید: در روز بیستم (ماه صفر، سال ۶۱) سر حسین علیه السلام را به بدنش ملحق کردند و در همانجا دفن نمودند و زیارت اربعین راجع به این روز است...
أحُسَینٌ جِئنَا والرُّؤسُ جَمیعُها / مَعنَا لِنَدفِنُها مَعَ الأجسَادِ(23)
ای حسین ما آمدیم و همه سرها یا ماست تا آنها را با جسدها دفن کنیم.
نکته 4: مرحوم علامه نوری رحمه الله صاحب کتاب لؤلؤ والمرجان هفت دلیل آورده مبنی بر عدم آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام در اربعین اول به کربلا که شهید محراب آیت الله آقای حاج سید محمدعلی قاضی طباطبایی رحمه الله در کتاب گران‌سنگ «تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء علیه السلام» همه دلایل مرحوم نوری را جواب می دهد.
ایشان پس از تحقیق مبسوطی می فرماید: قائل شدن به این که اسرای اهل بیت علیهم السلام در اربعین اول در ماه صفر سال ۶۱ هجرت به کربلا آمده اند اقوى و نشانه ها و قرائن زیادی بر آن قول بیشتر بوده و آنچه مشهور است، قابل اعتماد است و اقوال دیگر اعتمادی به آنها نیست.
جمع بندی و نتیجه گیری
در زیارت آگاهانه و از روی معرفت ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان زیارت انسان کامل و ولی خداوند، بهره های مادی و معنوی بسیار ارزشمندی قابل دریافت است که می تواند فلسفه آن باشد که در این مطلب به برخی از آنهااز جمله: پاکسازی روحی، تقرب و نزدیکی به خدا، بهره‌مندی از شفاعت، یادآوری مرگ و آخرت، پیروی و الگوبرداری از اهل بیت علیهم السلام و تجدید عهد با ولایت ذکر گردید. همچنین به گوشه ای از ثواب زیارت امام حسین علیه السلام و بهره‌های زائرین سیدالشهداء علیه السلام اشاره نموده و شرح حال مختصری از عطیه کوفی و جابر بن عبدالله انصاری که اولین زائران امام حسین علیه السلام بوده اند ارایه شد و نگاهی اجمالی به وقایع اولین اربعین شهادت امام حسین علیه السلام داشتیم.
پی‌نوشت‌ها:
1. آداب زیارت امام علیه السلام، بنیاد پژوهش های اسلامی، ص 192. سوره حج، آیه ۳۲
3. سوره احزاب، آیه 33
4. سوره شوری، آیه 23
5. سوره مائده، آیه ۳۵
6. فلسفه زیارت و آیین آن، صص 53-52
7. کامل الزیارات، باب 59، ح 1، ص 483
8. همان، باب ۲۲، ح 1، ص ۲1۰
9. همان، باب 58، ص ۴۷۹
10. همان، باب 52، ص ۴۴۶
11. همان ، باب ۵۳، ص ۴۴۸
12. همان، باب های 61، 62 و 69
13. همان ، باب 68
14. مجمع البیان مرحوم طبرسی رحمه الله، ج ۵، ص ۲۰۸
15. طبقات ابن سعد، ج 6، ص 304 ؛ مشار الشیعه، شیخ مفید رحمه الله، ص 44
16. بلاغات النساء، ابن طیفور
17. وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص 4۷۹، آخر باب ۵۶
18. علیرضا لک.
19. کتاب جابر عبدالله انصاری رحمه الله، صص 197-189
20. سفیتة البحار، ج 2، ص 629
21. بحار الانوار، ج ۱۰، ص ۳۳4
22. رساله توضیح المقاصد، ص 6
23. از اشعار شاعر جلیل آقا شیخ باقر حلّی رحمه الله، زبان حال زینب کبری علیها السلام
-compressed.jpg)
