طرح مسأله و ضروت بحث
گسترش شهر تهران و تمرکز سازمان های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و رشد زندگی شهری و شهرنشینی نه تنها ساختار محله ای آن را تغییر نداد، بلکه سبب شد که شکل جدیدی از سبک زندگی (life style) در آن بوجود آید و نیاز به مشارکت شهروندان در امور و حس تعلق اجتماعی بیشتری به وجود آید و این می طلبید تا توسعه ی فرهنگی در اولویت قرار گیرد.یکی از مراکز پر اهمیت در محلات شهر، سرای محله است که توانسته است تأثیرات زیادی در حوزه ی فرهنگ سازی در زمینه ی سبک زندگی ساکنان آن بر جای گذارد. معمولاً این سراها بیش از هر گروهی مورد استقبال و استفاده ی بانوان هر محله قرار می گیرد و بستری را فراهم آورده اند تا نقش آنان در محیط اجتماعی و حتی خانواده پررنگ تر شود.
این مقاله با عنوان «تأثیر فعالیت های فرهنگی سرای محله بر فرهنگ خانواده با تأکید بر نقش زنان در تغییر سبک و شیوه ی زندگی خانوادگی» و با مطالعه ی موردی در یکی از سراهای محلات منطقه هفت تدوین شده و قصد دارد تبیین مناسبی از آن ارائه دهد.
تعریف سرای محله: (وظایف، اهداف و ساختار سازمانی)(2)
سرای محله، مجموعه ای از نهادهای وابسته به شهرداری است که در تعامل با مدیریت نواحی مناطق شهر تهران با جلب مشارکت های مردمی و در جهت برآورده ساختن نیاز شهروندان در ابعاد فرهنگی، سلامت، آموزش، رسیدگی به آسیب مندان و خدمات شهری در محله تلاش می کند.سبک زندگی
سبک زندگی (life style)، برای توصیف شرایط زندگی انسان استفاده می شود. سبک زندگی مجموعه ای از طرز تلقی ارزش ها، شیوه های رفتار، حالت ها و سلیقه ها در هر چیزی را در برمی گیرد. موسیقی عامه، تلویزیون، آگهی ها همه و همه تصورها و تصویرهایی بالقوه از سبک زندگی فراهم می کنند؛ و می توانند کمک کنند تا برای داشتن زندگی بهتر نگاه به آن را تغییر دهند.در بیشتر مواقع، مجموعه عناصر سبک زندگی در یکجا جمع می شوند و افراد در یک سبک زندگی مشترک می شوند. به نوعی گروه های اجتماعی اغلب مالک یک نوع سبک زندگی شده و یک سبک خاص را تشکیل می دهند. سبکی شدن زندگی با شکل گیری فرهنگ مردم رابطه ی نزدیک دارد؛ مثلاً می توان شناخت لازم از افراد جامعه را از سبک زندگی افراد آن جامعه به دست آورد.
به این ترتیب مجموعه عناصر مشترک در زندگی اجتماعی در ایجاد یک نوع سبک زندگی تأثیرگذار است و عنصر هویت بخش آن را شکل می دهد؛ افزایش دانش و معلومات، افزایش توانمندسازی، تغییر نگاه و دیدگاه نسبت به زندگی برای داشتن زندگی بهتر، بهبود روابط عاطفی و ... در سطح جامعه و خانواده و افراد می تواند در آن مؤثر باشد.
سرای محله ی خواجه نظام الملک
سرای محله ی خواجه نظام الملک در منطقه ی هفت شهرداری تهران و محله ی خواجه نظام الملک، در بوستان سپیدار و در مجاورت خیابان های خواجه نظام الملک و شیخ صفی احداث شده است.
این سرا که در پنج طبقه با کاربری فرهنگی-آموزشی ساخته شده است، از بدو بهره برداری با هدف ارتقاء سطح کیفیت زندگی و سلامت فردی و اجتماعی شهروندان به ارائه ی برنامه های آموزشی و فرهنگی به شهروندان منطقه و محلات اطراف آن پرداخته است.
فعالیت های سرا در قالب بخش های مختلفی انجام می شود. خانه ی سلامت که از دو بخش خانه ی اسباب بازی و مشاوره و با هدف توسعه ی سلامت شهری در محلات گوناگون منطقه و زیر نظر اداره ی سلامت شهرداری منطقه هفت تشکیل شده است.
هدف برنامه های خانه ی سلامت، آموزش و توانمندسازی شرکت کنندگان در دوره های گوناگون، برای تغییر رفتار در تعاملات روزمره ی خود با خانواده، خویشان، دوستان و ... است تا بدینصورت بر آن ها تأثیر بگذارند.
خانه ی اسباب بازی مکانی است که کودکان بین سنین 3 الی 7 سالگی در آن نگهداری می شوند و طی مدت اقامت خود در آن از خدمات و آموزش هایی برخوردار می گردند.
هدف از تأسیس خانه ی اسباب بازی این است که مادران در صورتی که بخواهند از خدمات آموزشی خانه ی سلامت و سرای خواجه نظام الملک استفاده نمایند، فرزندان خود را به آن بسپارند و بدین ترتیب ضمن آنکه خودشان از آموزش های سرا استفاده می نمایند، فرزندانشان نیز از خدمات و آموزش هایی متناسب با سن خود بهره مند می شوند.
در کتابخانه ی سپیدار امکان نگهداری 5 الی 6 هزار جلد کتاب وجود دارد که با تغییرات و جابه جایی هایی که در مخزن کتابخانه به وجود آمده، این امکان دو برابر شده است و در حال حاضر بیش از 600 نفر نیز عضو دارد که اکثریت آن را خانم های جوان تشکیل می دهند. علت استقبال دختران از این کتابخانه ها به موقعیت مکانی آن باز می گردد.
بخش فرهنگی و هنری، شامل فعالیت های متنوعی می شود. آموزش هنرهای دستی نظیر سوزن دوزی، سفره آرایی، خیاطی و نقاشی از جمله دوره های هنری است که در سرای خواجه نظام الملک برگزار می شود و بیشتر شرکت کنندگان در این دوره ها را زنان خصوصاً زنان خانه دار تشکیل می دهند.
برنامه های فرهنگی سرای خواجه نظام در قالب کانون ها، نشست ها و همایش های گوناگون برگزار می گردد. این کانون ها نقش با اهمیتی در زندگی ساکنان محله ایفا می کنند.
روش تحقیق
این تحقیق در چند مرحله و با استفاده از روش پیمایش(3) انجام گرفته است. اطلاعات مورد نیاز از طریق بررسی و مطالعه ی منابع و متون مرتبط با موضوع، مصاحبه ی هدایت شده، مشاهده ی مستقیم و عملیات میدانی جمع آوری شد. ابزار جمع آوری اطلاعات در مرحله ی میدانی پرسشنامه بود.جامعه ی آماری، بانوانی بودند که در فعالیت های فرهنگی سرا شرکت داشته اند. تعداد آن ها 174 نفر بود که همین تعداد به عنوان نمونه انتخاب و اطلاعات مورد نیاز از آن ها جمع آوری شد. به عبارتی کلیه ی بانوان شرکت کننده در فعالیت های سرا مورد پرسش قرار گرفتند.
در این تحقیق نخست کلیه ی منابع و متون در دسترس که به نحوی مرتبط با موضوع مورد بررسی تشخیص داده شد، به دقت مطالعه و فیش برداری گردید. سپس از طریق مشاهدات مستقیم و مصاحبه های هدایت شده با تعداد قابل ملاحظه ای (10 نفر) از بانوان که در فعالیت های فرهنگی سرا مشارکت داشتند، جنبه ها و ابعاد نظری موضوع در واقعیت بیشتر شناخته شد. سپس پرسشنامه ی نهایی تدوین و با استفاده از آن اطلاعات لازم جمع آوری شد.
بررسی و تحلیل یافته های تحقیق
این بخش نتایج پژوهش انجام شده در مورد بانوانی را که از خدمات سرا استفاده می کنند، ارائه می دهد.یافته های تحقیق
الف. سیمای جامعه ی مورد مطالعه:
جمعیت نمونه ی این پژوهش حداقل 19 و حداکثر 74 سال سن دارند. 3/44 درصد پایین تر از 35 سال دارند و 7/80 درصد از پاسخگویان پایین تر از 48 سال و 3/19 درصد بالاتر از آن دارند که حاکی از جوان بودن بانوان است. 2/82 درصد متأهل و بقیه مجرد می باشند.از نظر سطح تحصیلات 8/57 درصد دیپلمه و در حد دبیرستان که گویای میانگین تحصیلات آنان می باشد. 6/18 درصد لیسانس، فوق لیسانس و دکتری دارند. بقیه نیز بی سواد یا در حد ابتدایی هستند. بالاترین تعداد اعضای خانوار به 4 نفر با 36 درصد، 3 نفر با 32 درصد و کمترین میزان به 6 نفر با 2/1 درصد تعلق و بقیه 2، 5، 1 و 7 نفر بیشتر می باشند.
1/60 درصد مسکن شخصی و 7/38 درصد استیجاری و بقیه سازمانی دارند. از نظر میزان هزینه ی خانوار 7/58 درصد پایین تر از 500 هزار تومان و 3/41 درصد بالاتر از آن هزینه ماهانه می کنند.
شغل سرپرست خانواده 8/38 درصد از پاسخگویان کارمند، 6/40 درصد مشاغل آزاد و بقیه کارگر، بازنشسته و فاقد کار می باشند. از نظر محله ی سکونت 9/41 درصد در محله ی خواجه نظام الملک، 3/23 درصد در محله ی گرگان و بقیه از سایر محلات می آیند.
ب. وضعیت فعالیت فرهنگی و آموزشی پاسخگویان:
این سؤال که پاسخگویان بیش از احداث سرا فعالیت فرهنگی انجام می دادند، در مورد 9/43 درصد از پاسخگویان مصداق دارد؛ اما 1/56 درصد برای اولین بار است که از این نوع فعالیت ها بهره مند شده اند (نمودار شماره 1) از این لحاظ است که 8/67 درصد از پاسخگویان میزان تأثیر احداث این سرا را در افزایش فعالیت های فرهنگی بسیار مؤثر می دانند (نمودار شماره 2).نمودار شماره 1: وضعیت فعالیت فرهنگی پاسخگویان
نمودار شماره 2: افزایش فعالیت های فرهنگی در میان پاسخگویان
نمودار شماره 3 نشان می دهد که 59 درصد از پاسخگویان فقط خودشان و 41 درصد علاوه بر خود، سایر اعضای خانواده نظیر دختر، مادر، خواهر و ... از امکانات سرا استفاده می نمایند. حتی شهروندان مشارکت کننده در فعالیت های سرا معتقدند که بسیاری از همسایه ها و دوستان آنان نیز از خدمات سرا استفاده می نمایند.
بدین ترتیب این سرا فرصت استفاده از فعالیت های فرهنگی را در اختیار بانوان محلات اطراف نیز قرار داده است.
نمودار شماره 3: نسبت استفاده سایر اعضای خانواده
ج. میزان تأثیر فعالیت های فرهنگی و آموزشی:
برنامه ها و فعالیت های سرانه تنها در توسعه ی فکری و معنوی بانوان، بلکه بر سبک و شیوه ی زندگی آنان نیز تأثیر می گذارد. جهت بررسی این موضوع گزینه هایی راطرح کردیم و از پاسخگویان خواستیم تا آن ها را از کم به زیاد ارزیابی نمایند:جدول شماره 1: توزیع میزان تأثیر برنامه های فرهنگی بر سبک زندگی پاسخگویان
| موارد | میزان تأثیر | ||
| زیاد | متوسط | کم | |
| افزایش دانش و معلومات | 79 درصد | 3/19 درصد | 7/1 درصد |
| حضور بیشتر در اجتماع | 3/66 درصد | 2/25 درصد | 5/8 درصد |
| افزایش توانمندسازی | 5/78 درصد | 6/19 درصد | 9/1 درصد |
| گرایش به اشتغال زایی در میان بانوان | 2/48 درصد | 1/33 درصد | 7/18 درصد |
| گسترش کارآفرینی در میان بانوان | 9/54 درصد | 5/31 درصد | 6/13 درصد |
| کاهش رفتارهای نابه هنجار در خانواده | 8/65 درصد | 2/22 درصد | 12 درصد |
| آشنایی با فرهنگ و سبک های جدید زندگی | 4/59 درصد | 7/29 درصد | 9/10 درصد |
| احساس تعلق بیشتر به محله و شهر | 6/63 درصد | 7/29 درصد | 7/6 درصد |
| انتقال ارزش های فرهنگی به فرزندان | 8/69 درصد | 6/21 درصد | 6/8 درصد |
| کمک به سلامت روحی-روانی خانواده | 2/70 درصد | 7/25 درصد | 1/4 درصد |
| افزایش نقش پدران در حل مشکلات تربیتی | 6/31 درصد | 31 درصد | 4/37 درصد |
| آشنایی خانواده ها با نیازهای جدید | 7/59 درصد | 7/31 درصد | 6/8 درصد |
| افزایش سطح مطالعه و کتابخوانی | 8/65 درصد | 25 درصد | 2/9 درصد |
| انتقال ارزش های جدید فکری | 5/69 درصد | 7/25 درصد | 8/4 درصد |
| بهبود تعامل و روابط خانواده با فرزندان | 4/62 درصد | 7/29 درصد | 8/7 درصد |
| پرکردن اوقات فراغت | 9/81 درصد | 7/15 درصد | 4/2 درصد |
| گرایش به آموزش های هنری | 5/82 درصد | 6/14 درصد | 9/2 درصد |
این جدول نشان می دهد که اکثریت پاسخگویان معتقدند که خدمات سرا فرصت و امکان آموزش های هنری را به بانوان داده و اوقات فراغت آنان را پر کرده است. 5/82 درصد و 9/81 درصد از پاسخگویان از آن ارزیابی مثبت دارند. (نمودار شماره ی 4 و 5) به عبارت دیگر، در حال حاضر این فرصت بوجود آمده تا بانوان مشارکت کننده در بهبود وضعیت زندگی خود و خانواده شان تغییراتی بدهند که بی تردید نتایج آن بر سبک و شیوه ی زندگی شان تأثیر خواهد داشت.
برنامه ریزی و ایجاد نظم در درون و بیرون از منزل، یافتن دوستان جدید و برنامه ریزی در فعالیت های شخصی با آن ها و ... می تواند از جمله نتایج آن باشد. افزایش دانش و معلومات، توانمندشدن آنان، کمک به سلامت روحی و روانی خانواده، انتقال ارزش های فکری و فرهنگی جدید به کودکان و نوجوانان از مهم ترین محورهایی می باشد که بیشتر پاسخگویان از آن ها ارزیابی مثبت دارند.
نمودار شماره 4: پرکردن «اوقات فراغت»
نمودار شماره 5: «فرصت و امکان آموزش های هنری»
جمع بندی و نتیجه گیری
بیش از نیمی از پاسخگویان، اولین باری است که از برنامه ها و آموزش های یک سرا بهره مند می شوند. اکثر آنان معتقدند برنامه ها و فعالیت های سرا در افزایش مشارکت آنان بسیار مؤثر بوده و حتی زمینه ی مناسبی برای حضور سایر اعضای خانواده فراهم کرده است. به طوری که حضور و جذب سایر اعضای خانواده و حتی دوستان و همسایه های آن ها در فعالیت های سرا بسیار چشمگیر و قابل توجه است.در مشاهده و مصاحبه هایی که با این دسته بانوان داشتیم، اظهار می داشتند از نتایج تغییراتی که در سبک زندگی شخصی و خانوادگی دوستانی که در برنامه های سرا مشارکت کرده اند به وجود آمده، تصمیم به شرکت در برنامه های سرا گرفتند. آنان معتقدند که با مشارکت در این برنامه ها، تغییرات جدیدی در زندگی خود بدست آورده اند که ابعاد آن را مثبت ارزیابی می کنند.
تقریباً نیمی از فراگیران تا چهار ساعت و نیم و بقیه پنج الی شش ساعت را در این سرای فرهنگی می گذرانند و بدین وسیله موقعیت و فرصت مناسب برای خروج از منزل و مشارکت در برنامه های فرهنگی را بدست می آورند. بیشتر بانوان در گذشته کمتر به این امور می پرداختند.
اغلب آن ها از فرصت پیش آمده راضی و دوره های آموزشی و فرهنگی را مؤثر و مفید می دانند. این دوره ها از دو جهت اهمیت دارد: اول اینکه از نتایج آن در خانه و خانواده و در رابطه با همسر و فرزندان خود استفاده می کنند و توانایی حل و رفع بسیاری از مسائل و مشکلات را پیدا می کنند. به عبارت دیگر، بسیاری از بانوان با شرکت در این دوره ها سطح فکری و فرهنگی خود را توسعه می دهند.
آن ها با مطالعه ی بیشتر در حوزه های گوناگون سطح دانش و علوم خود را بالا می برند، اطلاعات بیشتری به دست می آورند و از نتایج آن در حل و رفع بسیاری از مسائل و مشکلات خانوادگی خود استفاده می کنند. بدون آنکه هزینه ی اضافی بر خانواده تحمیل شود و از این لحاظ به اقتصاد خانواده نیز کمک می کنند.
بدین ترتیب اگر در گذشته برای رفع و رجوع مسائل خود به دیگران متوسل می شدند، در حال حاضر به مطالعه می پردازند و این به معنی افزایش سطح مطالعه نیز می باشد. لازمه ی این کار وقت گذاشتن برای مطالعه و حضور در کلاس ها می باشد که همه ی این ها، شیوه ی جدیدی در زندگی شان می باشد که در گذشته اینگونه نبوده است.
علاوه بر این امکان و فرصت اشتغال زایی و کارآفرینی، توانمندسازی، کمک به سلامت روحی و روانی خانواده، انتقال ارزش های جدید فکری و فرهنگی از جمله گزینه های مورد تأیید اکثر بانوان فراگیر است که حاصل مشارکت آنان را پر می کند، این امکان را به آن ها می دهد که به حد کافی توانمند گشته و با به کارگیری آنچه آموخته اند، به چرخش اقتصاد خانواده کمک کنند و از این راه به رفاه و آسایش بیشتری دست پیدا کنند.
با کسب درآمد آن ها می توانند از برنامه ها و آموزش های فرهنگی که مستلزم در اختیار داشتن پول بیشتری است نیز برخوردار شوند. از این رو توسعه ی دوره های آموزشی و فعالیت های سرا از جمله پیشنهادات آن ها بود تا امکان و فرصت مشارکت بیشتری برایشان فراهم بیاید.
طبیعی است که به دلیل وجود تفاوت در سطح تحصیلات و همچنین نحوه و کیفیت آموزش ها، نیازهای آنان در این زمینه با یکدیگر تفاوت بسیاری دارد. این موضوع تا حد زیادی به نحوه و شیوه ی زندگی آنان مربوط می شود؛ ضمن آنکه، مجموعاً توانسته است سبک جدیدی از زندگی را به این گروه از بانوان تحمیل نماید.
اگر در گذشته صرفاً به امور داخلی خانه و خانواده رسیدگی می کردند، با شرایط جدیدی که از نتایج مشارکت در برنامه های سرا بدست آوردند، توانایی های خود را به کار گرفته و تجربه ی دیگری را می آزمایند تا بین برنامه های خود در خانه و خانواده و بیرون از آن تأملات و ترفندهایی به کار برند تا از دو سو موفق باشند.
تنظیم نظم و برنامه ریزی داخلی منزل، آموزش به سایر بانوان در خانه، پیدا کردن دوستان جدید و برنامه ریزی با آن ها و مشارکت در سایر برنامه های مورد علاقه و ... از جمله این تغییرات است که سبک جدیدی را برایشان به ارمغان آورده است، پاسخگویان معتقدند که با کاهش و یا رایگان نمودن هزینه ی برخی از دوره های پرمتقاضی، کاهش هزینه های خانه های اسباب بازی، افزایش سطح کمّی و کیفی آموزش ها و ... بیشتر و بهتر می توانند به موفقیت برسند.
پی‌نوشت‌ها:
1. عضو هیأت علمی پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی2. فاضلی، نعمت الله، ارزیابی تأثیرات اجتماعی سرای محله ارکیده، شهرداری منطقه نوزده، 1388(خلاصه صص 12 الی 29).
3. survey
منابع:
1-فاضلی، نعمت الله، ارزیابی تأثیرات اجتماعی سرای محله ارکیده، شهرداری منطقه 19، 1388.2-مهندسین مشاور فرنهاد، «طرح مطالعات تفضیلی منطقه هفت»، منتشر نشده(1384).
3-معاونت هماهنگی و برنامه ریزی، سند راهبردی برنامه 5 ساله شهرداری منطقه 7، چشم انداز، اهداف، راهبردها از سال 1387 تا 1392.
4-معاونت اجتماعی-دفتر مطالعات اجتماعی، ارزیابی تأثیرات اجتماعی سرای محله خواجه نظام الملک، 1389
5-بکر(هنک)، ونکلی(فرنک)، ترجمه: جلیلی(هادی)، راهنمای بین الملل برآورد پیام های اجتماعی، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی و انتشارات جامعه شناسان، 1388.
6-فاضلی(محمد)، ارزیابی تأثیرات اجتماعی، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی و انتشارات جامعه شناسان، 1389.
7-ویکی پدیا، دانشنامه آزاد.
منبع:
کتاب ماه علوم اجتماعی شماره 60، اسفند 1391، صص 40-36.
