مقصود ما از حجاب، مطلق پوشش خاص مورد نظر دین است؛ نه معناى اصطلاحى آن که به معناى پرده، حاجب، پوشیدن و پنهان کردن و منع از وصول باشد. (5)
درباره وجوب حجاب اسلامى براى خانم ها، در قرآن کریم دو آیه صریح وجود دارد؛
الف. در سوره نور از واژه «خُمُر» استفاده شده، «وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُیوبِهِنَّ». «و روسرى هاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)».ب. در سوره احزاب، آیه 59 از واژه «جلباب» یاد شده است؛ «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنى أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤذَینَ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً». «اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلبابها [روسرى هاى بلند] خود را بر خویش فرو افکنند، این کار براى اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است، خداوند همواره آمرزنده رحیم است».
در آیه اول، «خُمُر» جمع «خِمار» و به معناى روسرى و سرپوش است(6) و «جیوب» نیز از واژه «جیب» به معناى قلب و سینه و گریبان است. (7) خداوند در این آیه پوشش بانوان را به دو شکل گسترش مى دهد: پوشیدگى سر و گردن و دیگرى پوشاندن زینت ها.
پیامبر چگونه از کم و کیف حجاب آگاهی پیدا کرد؟
آیات حجاب ، در طول ده سال حکومت اسلامی در مدینه، برپیامبر نازل شد.این آیات، نخست ، خطاب به زنان پیامبر بود و سپس مؤمنان را در بر گرفت و حکم جاری برای مسلمانان شد.
مهم ترین این آیات عبارتند از:
-در این آیه بر آرایش نکردن و پوشاندن زینت از نامحرم و رعایت غفت در رفتار تأکید شده است:
«ای زنان پیامبر! شما اگر تقوا داشته باشید، همانند دیگران نیستید. بنابراین، هرگز نرم و نازک با مردان سخن نگویید تا آن که دلش بیمار است، به طمع افتد، بلکه متین و نیکو سخن بگویید و خانه را منزلگاه خویش قرار دهید و هرگز مانند دوره جاهلیت نخستین، آرایش و خود آرایی نکنید و نماز را بر پادارید و زکات را بپردازید و از خدا و رسولش اطاعت کنید»(احزاب:31و32).
در این آیه بر حفظ حریم همسران پیامبر تأکید شده است.
«ای کسانی که ایمان آورده اید! داخل خانه پیامبر نشوید؛ مگر آن که به شما اجازه بر صرف غذا داده شود...وهنگامی که چیزی از وسایل زندگی از همسران پیامبر می خواهید، از پشت پرده بخواهید. این کار دل های شما و آنها را پاک می دارد....»(احزاب:53).
تفسیر مجمع البیان از علامه طبرسى است، در کتاب این مفسّر شیعه چنین مى خوانیم:
زنان مدینه، اطراف روسرى هاى خود را به پشت سر مى انداختند و سینه و گردن و گوش هاى آنان آشکار مى شد و بر اساس این آیه، موظف شدند اطراف روسرى خود را به گریبان ها بیندازند؛ تا این مواضع نیز پوشیده باشد. (8)
مفسّر نام آور سنى، فخر رازى یاد آور مى شود:
خداوند متعال با به کارگرفتن واژه هاى «ضَرب» و «عَلى» که مبالغه در القا را مى رساند، در پى بیان لزوم پوشش کامل این نواحى است. (9)ابن عبّاس در تفسیر این جمله مى گوید: «تغطّى شعرها و صدرها و ترائبها و سوالفها(10)؛ زن، مو و سینه و دور گردن و زیر گلوى خود را بپوشاند».
پیامبر اکرم صلّى الله علیه و آله به اسماء مى فرمود:
«اسماء! وقتى زن بالغ شد، شایسته نیست که (در برابر نامحرم) جز صورت و دست هایش دیده شود». (11)برخى ادّعا مى کنند، که حجاب به معناى مقابله با برهنگى را قبول داریم؛ ولى در هیچ جاى قرآن از پوشش مو سخن به میان نیامده است؛ اما نادرستى این سخن، آشکار است؛ زیرا علاوه بر گفتار ابن عبّاس و نیز شأن نزول آیه، این واقعیت که زنان مسلمان حتّى قبل از نزول این آیه موهاى خود را مى پوشاندند و آشکار بودن گردن و گوش و زیر گلویشان، تنها مشکل به شمار مى آمد، تردیدناپذیر است. همچنین در آیه از روسرى سخن به میان آمده است.
باید پرسید: آیا روسرى جز آن چه بر سر مى افکنند و موها را مى پوشانند، معنایى دارد؟ افزون بر این، حکم میزان پوشش در روایات متعددى آمده است. (12)
در آیه دوم، نیز از واژه «جلباب» استفاده شده است. در معناى جلباب، چنین گفته شده است:
«الجلباب: القمیص او الثوب الواسع؛ جلباب، پیراهن یا هر لباسى است که بزرگ و بلند باشد».
یا: «الجلباب ثوب اوسع من الخمار دون الرداء تُغطّى به المرأة رأسها و صدرها؛ جلباب، لباسى است بزرگ تر از روسرى و مقنعه و کوچک تر و کوتاه تر از عبا که زن، سر و سینه خود را با آن مى پوشاند». (13)
لزوم پوشیدن نگاه از نامحرم، هم برای مرد و هم برای زن با عبارت هایی جداگانه تأکید شده است
در این آیات
آشکار نکردن زینت و انداختن روسری بر روی سینه و گریبان را از زنان خواسته است:
«ای پیامبر! به مردان مؤمن بگو که چشم هایشان را فرو پوشند و فروج و اندامشان را محفوظ بدارند و این امر برای پاکیزگی شما بهتر است. به درستی که خداوند به هر چه انجام می دهید، آگاه است.و به زنان مؤمن بگو که چشم هایشان را فرو پوشند وفروج واندامشان را محفوظ بدارند و زینت وآرایش خود را، جز آنچه ظاهر است، آشکار نسازند؛ جز برای شوهران خود و پدارن خود و...(در اینجا محارم زن نام برده می شوند) و آن گونه پا به زمین نزنند که زیور پنهان پاهایشان معلوم شود و ای اهل ایمان! همه به درگاه خداوند توبه کنید! امید است رستگار شوید»(نور:30و31)
با توجه به آیات بیان شده، حدود حجاب عبارتند از :
1. اندام زنان در پوشش سراسری(جلباب)قرار گیرد.2. زنان مسلمان، برهنگی و آرایش زنان جاهلیت را در پیش نگیرند.
3. زینت خود را جز آنچه آشکار است ، بپوشانند.
4. وقتی چیزی رد و بدل می شود، از پشت پرده و حجاب باشد.
5. خمار (روسری یا مقنعه) رابر سینه ها بیندازند.
در مجمع البیان و تفسیر تبیان اثر شیخ طوسى چنین آمده است:
«جلباب روسرى خاصى است که بانوان هنگامى که براى کارى از منزل خارج مى شوند، سر و روى خود را با آن مى پوشانند. (14)
نزدیک ساختن جلباب، «یدنین علیهنّ من جلابیبهنّ»(15)، کنایه از پوشاندن چهره و سر و گردن با آن است؛ یعنى چنان نباشد که چادر یا روپوش هاى بزرگ (مانتو) تنها جنبه تشریفاتى و رسمى داشته، همه پیکرشان را نپوشاند.
سزاوار است زنان چنان چادر نپوشند که نشان دهد اهل پرهیز از معاشرت با مردان بیگانه نیستند؛ از نگاه چشم هاى نامحرم نمى پرهیزند و از مصادیق «کاسیات عاریات»، زنانى که ظاهراً پوشیده هستند، ولى در واقع برهنه اند، شمرده شوند. (16)
قرآن چنین فرمان مى دهد: بانوان با مراقبت، جامه شان را بر خود گیرند و آن را رها نکنند؛ تا نشان دهد اهل عفاف و حفظ به شمار مى آیند.
تعلیل پایانى آیه نیز بیان گر همین امر است؛ یعنى آن پوششى مطلوب است که خود به خود «دور باش» ایجاد مى کند و ناپاک دلان را نومید مى سازد. (17)
بنابراین، جلباب، لباس گشاد و پارچه اى است که همه بدن را مى پوشاند. علاوه بر این، همان طور که مفسران بزرگ، مانند شیخ طوسى و علامه طبرسى فرموده اند، در گذشته دو نوع روسرى براى زنان معمول بود؛ روسرى هاى کوچک که آنها را «خِمار» یا «مقنعه» مى نامیدند و معمولاً در خانه از آنها استفاده مى کردند و روسرى هاى بزرگ که مخصوص بیرون خانه بودند و زنان با این روسرى هاى بزرگ که جلباب خوانده مى شد و از «مقنعه» بزرگ تر و از «رداء» (عباء) کوچک تر بودند و به چادر امروزى شباهت داشتند، مو و تمام بدن خود را مى پوشاندند.
5. ر.ک: راغب اصفهانى، المفردات فى غرائب القرآن.
6. المفردات فى غرائب القرآن، ص 159؛ طبرسى، مجمع البیان، ص 217.
7. مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 217.
8. همان.
9. التفسیر الکبیر، ج 23، ص 179.
10. مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 217.
11. ابى داود سجستانى، سنن ابى داود، ج 4، ص 62.
12. ر. ک: فیض کاشانى، تفسیر الصافى، ج 3، ص 430 و 431.
13. ر.ک: شهید مطهرى، مسئله حجاب، صص 159ـ158؛ سیدعلى اکبر قرشى، قاموس قرآن، ج 2، ص 41 و 42؛ علامه طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 16، ص 361.
14. شیخ طوسى، التبیان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 361؛ مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 578.
15. مجمع البیان، ج 8-7، ص 580؛ المیزان، ج 16، ص 361.
16. «روى عن رسول اللّه صلّى الله علیه و آله: «صنفان من اهل النار لم أرهما قوم معهم سیاط کأذناب البقر یضربون بها الناس و نساء کاسیات عاریات، ممیلات مائلات، روهنّ کأسنمة البُخت المائلة...» رى شهرى، میزان الحکمة، ج 2، ص 259.
17. مسئله حجاب، صص 161 ـ160.
منابع:
هفت سین حجاب (هفت پرسش درباره پوشش و حجاب)، علیرضا مستشارى، انتشارات: دفتر نشر معارف، چاپ چهارم، بهار 1390.
اشارات شماره128 - محمدعلی روزبهانی
