وقف‌نامه‌ها، آئینۀ تمام‌نمای بسیاری از تحولّات اجتماعی و فرهنگی هستند که آمال و آرزوهای واقفان در آنها انعکاس پیدا کرده‌است.
اندکی دقّت در محتوای آنها تغییرات اجتماعی دوره‌های مختلف را به سادگی نشان می‌دهد. در عصر قاجار، وقف را می‌توان یکی از عوامل مهم توسعه نظام اجتماعی و فرهنگی ایران به شمار آورد.
وقف که تا آن روز تنها سنتی رایج در میان بزرگان و اشراف بود، به سمت عمومی‌شدن و همگانی شدن پیش می‌رفت و همین امر زمینه‌های مشارکت مردم را در توسعه و پیشرفت نظام اجتماعی ایران فراهم می‌نمود.
از سوی دیگر، با ورود زنان به این عرصه، گام مهمّی‌در جهت مشارکت زنان در عرصه فعالیتهای اجتماعی برداشته می‌شد. از منظری دیگر دوره قاجار را می‌توان دورۀ ورود به عرصه‌های جدید و تجربه ناشده در زمینه وقف نیز نامید.
آشنایی ایرانیان با فرهنگ و اندیشه‌های غرب، موجب برخی تغییرات در کاربرد وقف نیز گشت که توسعه و گسترش ساخت مدارس و توسعه نظام آموزشی جدید با تکیه بر وقف، از جمله این تحولات است.
با بررسی وقف‌نامه‌ها می‌توان مضامین مذهبی و اعتقادی را در جلوه‌های گوناگون آشکارا دید؛ ولی امری که به طور مشخّص انعکاس دهندۀ عقاید مذهبی واقفان است، ذکر فراوان نام خداوند، پیامبر گرامی اسلام و امامان معصوم(س) در این نوع متون است.
واقفان با نام بردن از آنها ـ چه برای تمسّک و تیمّن و استمداد از آنها و چه در تعیین جهت مصرف درآمد موقوفات خود برای وفات و یا شهادت و بعضاً سالروز تولّدشان ـ ارادت خویش را به آنها اثبات کرده‌اند.
به‌علّت رسمی شدن مذهب شیعه در ایران از دورۀ صفویه به بعد به‌ویژه در دورۀ قاجار، وقف‌نامه‌های بسیاری دیده می‌شود که در آنها نام پیامبر(ص) و امامان معصوم (س) به‌کار رفته‌است.
تأثیر موقعیّت مذهبی در به وجود آمدن وقف‌های جدید در دورۀ قاجار به‌خوبی احساس می‌شود.
سلطان حمیدمیرزا فرمانفرما ناصرالدّوله از جملۀ افراد نیکوکاری است که تحت تأثیر موقعیّت مذهبی آن روزگار و با هدف برطرف نمودن مشکلات زوّار عتبات عالیات در تهیّۀ آب شرب و رفع نیازهای دیگر زائران در سفر به عتبات عالیات، املاکی را وقف نموده‌است.
موقوفات ناصرالدوله فرمانفرما
سلطان حمیدمیرزا فرمانفرما ناصرالدوله از کسانی بود که در سال‌های 1300 و 1301 املاک خود را در سلطان آباد یا همان اراک امروزی و همچنین ناحیۀ «شَرّاه» طی دو وقفنامه جداگانه وقف بر مصارف معینی نمود.
از موارد قابل توجه و نکات بارز این وقف نامه می توان به دقت و باریک اندیشی واقف در پیش بینی تمام مسائلی که احتمال می داده در آینده به وجود بیاید، اشاره کرد که در نوع خود کم نظیر است.
زبان وقف نامه: فارسی با کاربرد بارز زبان عربی
نوع سند: وقف نامه
محل نگهداری: آرشیو سازمان اوقاف و امور خیریه
تاریخ انجام وقف: سال 1300 هجری قمری مطابق با 1879 میلادی
وی علت عمده این وقف را رفع مشکلات زوار، جهت دسترسی به آب آشامیدنی سالم و نیز بیم از تشنگی روز جزا بیان می‌کند. البته در وقفنامه قید شده است که اگر در طول سال نیاز به تعمیر یا پاک سازی فرات نبود، هزینه آن را برای تامین مخارج و مایحتاج طلّاب متشرع ساکن در نجف و کربلا اختصاص دهند.
واقف برای نظارت بر هزینه ها و اجرای مفاد این موقوفه، یکی از علمای ساکن در نجف را به عنوان متولی امر انتخاب نمود. هم زمان از صورت این وقف نامه، چهار رونوشت تهیه شد که در نجف، کربلا، مشهد و قم نگهداری می شود.
قسمتهایی از وقف‌نامۀ مورد نظر ذکر می‌گردد: «تمامی موازی نصف کامل مشاع از کل ششدانگ مزرعه و قنات ناصری واقعه در سلطانآباد عراق را مع کافۀ ملحقات و منضمات شرعیه و عرفیه از اراضی و صحاری و منابع و مجار... یک عشر را انفاذ نجف اشرف دارند و صرف خرج تعمیر نهر نمایند، و عشر دیگر... به هر مصرف خیر و برّی که در شریعت مطهّره نبویه مصطفویه مرغوب الیه و مطلوب دانند برسانند و باقی را که هشت عشر است، سال به سال انفاذ نجف اشرف خدمت ناظر وقف (یکی از علما) که در آنجا متوطن است، دارد که به نظر ایشان صرف و خرج تعمیر نهر فرات که نجف اشرف جاری شده، گردد و مقرر است در هر سالی که نهر تعمیر لازم نداشته باشد، یا تعمیر لازم خرج آن کمتر از وجه انفاذی از موقوفه شود، در صورت تحقق فرض اول تمام و بر فرض وقوع... از تعمیر نهر را ناظر نجف اشرف ... بر طلّاب محصّلین متشرّعین مشرفین در نجف و کربلای معلّی انفاق نمایند».
با این وصف می توان دلیل مهم به وجود آمدن موقوفۀ فرمانفرما در اراک را مشکل نرسیدن آب شرب به کربلا و نجف برشمرد تا همه ساله از درآمد این موقوفه برای ایجاد و تعمیر نهر انحرافی از رود فرات تا شهرهای نجف و کربلا استفاده شود (وقفنامه ناصر الدوله، 1301، آرشیو سازمان اوقاف و امور خیریه).
جزئیات وقفنامه 1301 ه.ق
اندکی دقّت در محتوای آنها تغییرات اجتماعی دوره‌های مختلف را به سادگی نشان می‌دهد. در عصر قاجار، وقف را می‌توان یکی از عوامل مهم توسعه نظام اجتماعی و فرهنگی ایران به شمار آورد.
وقف که تا آن روز تنها سنتی رایج در میان بزرگان و اشراف بود، به سمت عمومی‌شدن و همگانی شدن پیش می‌رفت و همین امر زمینه‌های مشارکت مردم را در توسعه و پیشرفت نظام اجتماعی ایران فراهم می‌نمود.
از سوی دیگر، با ورود زنان به این عرصه، گام مهمّی‌در جهت مشارکت زنان در عرصه فعالیتهای اجتماعی برداشته می‌شد. از منظری دیگر دوره قاجار را می‌توان دورۀ ورود به عرصه‌های جدید و تجربه ناشده در زمینه وقف نیز نامید.
آشنایی ایرانیان با فرهنگ و اندیشه‌های غرب، موجب برخی تغییرات در کاربرد وقف نیز گشت که توسعه و گسترش ساخت مدارس و توسعه نظام آموزشی جدید با تکیه بر وقف، از جمله این تحولات است.
آوردن نام خدا و انبیا در وقف‌نامه‌ها
با بررسی وقف‌نامه‌ها می‌توان مضامین مذهبی و اعتقادی را در جلوه‌های گوناگون آشکارا دید؛ ولی امری که به طور مشخّص انعکاس دهندۀ عقاید مذهبی واقفان است، ذکر فراوان نام خداوند، پیامبر گرامی اسلام و امامان معصوم(س) در این نوع متون است.واقفان با نام بردن از آنها ـ چه برای تمسّک و تیمّن و استمداد از آنها و چه در تعیین جهت مصرف درآمد موقوفات خود برای وفات و یا شهادت و بعضاً سالروز تولّدشان ـ ارادت خویش را به آنها اثبات کرده‌اند.
به‌علّت رسمی شدن مذهب شیعه در ایران از دورۀ صفویه به بعد به‌ویژه در دورۀ قاجار، وقف‌نامه‌های بسیاری دیده می‌شود که در آنها نام پیامبر(ص) و امامان معصوم (س) به‌کار رفته‌است.
تأثیر موقعیّت مذهبی در به وجود آمدن وقف‌های جدید در دورۀ قاجار به‌خوبی احساس می‌شود.
سلطان حمیدمیرزا فرمانفرما ناصرالدّوله از جملۀ افراد نیکوکاری است که تحت تأثیر موقعیّت مذهبی آن روزگار و با هدف برطرف نمودن مشکلات زوّار عتبات عالیات در تهیّۀ آب شرب و رفع نیازهای دیگر زائران در سفر به عتبات عالیات، املاکی را وقف نموده‌است.
معرفی واقف
ناصرالدوله، فرزند نصرت الدوله فرمانفرما، پسرشانزدهم عباس میرزا نایب السلطنه است که در سال 1274ه .ق به حکومت اراک رسید. ثروت نصرت الدوله، پس از مرگش میان فرزندانش که یکی از آنها حمید میرزا ناصرالدوله بود، تقسیم شد و وی همۀ املاک فرمانفرما در اراک و روستاهای آن را به صورت وقف در آورد.موقوفات ناصرالدوله فرمانفرما
سلطان حمیدمیرزا فرمانفرما ناصرالدوله از کسانی بود که در سال‌های 1300 و 1301 املاک خود را در سلطان آباد یا همان اراک امروزی و همچنین ناحیۀ «شَرّاه» طی دو وقفنامه جداگانه وقف بر مصارف معینی نمود.
وقفنامه اول
واقف، برابر وقفنامه سال 1300 ه.ق چندین روستا و مزرعه را در ناحیۀ «شَرّاه» از روستاهای اراک در استان مرکزی وقف کرده است تا درآمد و عایدات آن همه ساله به مصرف خرید و اهداء قرآن به مؤمنین، تأمین احتیاجات ضروری زائرین نیازمند مرقد امامان معصوم در کربلا و نجف همچون خرید لباس و کفش، انجام حج به نیت واقف، روضه‌خوانی و قرائت قرآن و از همه مهمتر حفظ و نگهداری عین موقوفه برسد.از موارد قابل توجه و نکات بارز این وقف نامه می توان به دقت و باریک اندیشی واقف در پیش بینی تمام مسائلی که احتمال می داده در آینده به وجود بیاید، اشاره کرد که در نوع خود کم نظیر است.
زبان وقف نامه: فارسی با کاربرد بارز زبان عربی
نوع سند: وقف نامه
محل نگهداری: آرشیو سازمان اوقاف و امور خیریه
تاریخ انجام وقف: سال 1300 هجری قمری مطابق با 1879 میلادی
جزئیات وقف نامه 1300 ه.ق
| ردیف | املاک، موقوفات | ناحیه | مصارف |
| 1 | شش دانگ قریه دهچال | بلوک شرّاه از روستاهای اراک | تعمیر نهر فرات |
| 2 | شش دانگ مزرعه کوکیر | بلوک شراه از روستاهای اراک |
روضه خوانی در مشاهد متبرکه و خریدن کفش به جهت زوّار عتبات عالیات |
| 3 | شش دانگ مزرعه امامزاده | بلوک شراه از روستاهای اراک | روضه خوانی و قرائت قرآن |
| 4 | شش دانگ طاحونه دهچال | بلوک شراه از روستاهای اراک |
اهداء قرآن به مؤمنین ، تأمین احتیاجات ضروری زائرین نیازمند |
| 5 | یک درب کاروانسرا در قریه دهچال | بلوک شراه از روستاهای اراک |
بر عابرین و زائرین قبور ائمه طاهرین |
| 6 | پنج دانگ و یک طسوج از قریه علی توتل | بلوک شراه از روستاهای اراک |
تأمین احتیاجات ضروری زائرین نیازمند |
| 7 | شش دانگ رشته قنات قراسو | بلوک شراه از روستاهای اراک |
کمک به فقراء و زائران پیادۀ عتبات عالیات |
وقفنامه دوم
واقف در دومین وقف خود شامل نصف مُشاع کامل از کل شش دانگ مزرعه و قنات ناصری واقع در شهر اراک در سال 1301 ه.ق بخشی از درآمد حاصله را برای رسیدگی به حرم حضرت امیرالمومنین (ع) و پاک سازی و تعمیر نهر فرات، جهت استفاده زوّار تعیین نمود و نیز عُشری از این موقوفه را جهت امور خیر دیگر قرار داد.وی علت عمده این وقف را رفع مشکلات زوار، جهت دسترسی به آب آشامیدنی سالم و نیز بیم از تشنگی روز جزا بیان می‌کند. البته در وقفنامه قید شده است که اگر در طول سال نیاز به تعمیر یا پاک سازی فرات نبود، هزینه آن را برای تامین مخارج و مایحتاج طلّاب متشرع ساکن در نجف و کربلا اختصاص دهند.
واقف برای نظارت بر هزینه ها و اجرای مفاد این موقوفه، یکی از علمای ساکن در نجف را به عنوان متولی امر انتخاب نمود. هم زمان از صورت این وقف نامه، چهار رونوشت تهیه شد که در نجف، کربلا، مشهد و قم نگهداری می شود.
قسمتهایی از وقف‌نامۀ مورد نظر ذکر می‌گردد: «تمامی موازی نصف کامل مشاع از کل ششدانگ مزرعه و قنات ناصری واقعه در سلطانآباد عراق را مع کافۀ ملحقات و منضمات شرعیه و عرفیه از اراضی و صحاری و منابع و مجار... یک عشر را انفاذ نجف اشرف دارند و صرف خرج تعمیر نهر نمایند، و عشر دیگر... به هر مصرف خیر و برّی که در شریعت مطهّره نبویه مصطفویه مرغوب الیه و مطلوب دانند برسانند و باقی را که هشت عشر است، سال به سال انفاذ نجف اشرف خدمت ناظر وقف (یکی از علما) که در آنجا متوطن است، دارد که به نظر ایشان صرف و خرج تعمیر نهر فرات که نجف اشرف جاری شده، گردد و مقرر است در هر سالی که نهر تعمیر لازم نداشته باشد، یا تعمیر لازم خرج آن کمتر از وجه انفاذی از موقوفه شود، در صورت تحقق فرض اول تمام و بر فرض وقوع... از تعمیر نهر را ناظر نجف اشرف ... بر طلّاب محصّلین متشرّعین مشرفین در نجف و کربلای معلّی انفاق نمایند».
با این وصف می توان دلیل مهم به وجود آمدن موقوفۀ فرمانفرما در اراک را مشکل نرسیدن آب شرب به کربلا و نجف برشمرد تا همه ساله از درآمد این موقوفه برای ایجاد و تعمیر نهر انحرافی از رود فرات تا شهرهای نجف و کربلا استفاده شود (وقفنامه ناصر الدوله، 1301، آرشیو سازمان اوقاف و امور خیریه).
جزئیات وقفنامه 1301 ه.ق
| ردیف | املاک، موقوفات | ناحیه | مصارف |
| 1 |
نصف مُشاع کامل از کل شش دانگ مزرعه و قنات ناصری واقعه |
شهر سلطان آباد عراق (اراک) |
یک عشر را انفاذ نجف اشرف دارند و صرف خرج تعمیر نهر نمایند، و عشر دیگر... به هر مصرف خیر و برّی که در شریعت مطهّره نبویه مصطفویه مرغوب الیه و مطلوب دانند برسانند و باقی را که هشت عشر است، سال به سال انفاذ نجف اشرف خدمت ناظر وقف (یکی از علما) که در آنجا متوطن است، دارد که به نظر ایشان صرف و خرج تعمیر نهر فرات که نجف اشرف جاری شده، گردد و مقرر است در هر سالی که نهر تعمیر لازم نداشته باشد، یا تعمیر لازم خرج آن کمتر از وجه انفاذی از موقوفه شود، در صورت تحقق فرض اول تمام و بر فرض وقوع... از تعمیر نهر را ناظر نجف اشرف ... بر طلّاب محصّلین متشرّعین مشرفین در نجف و کربلای معلّی انفاق نمایند |
