احکام ثبوت اول ماه
رؤیت هلال
پرسش:
راه هاى ثبوت اول ماه قمری چیست؟
پاسخ:
اول ماه قمری از چند راه ثابت مى شود:
1. خود انسان ماه را ببیند؛
2. دو مرد عادل شهادت بدهند که ماه را دیده اند؛
3. عده اى که از گفته آنان یقین پیدا مى شود، بگویند ماه را دیده اند؛
4. سى روز از اول ماه شعبان بگذرد؛
5. حاکم شرع (مجتهد جامع شرایط) حکم کند که اول ماه است.1
تبصره. آیت اللّه العظمی سیستانى و آیت اللّه العظمی وحید معتقدند با حکم حاکم، اول ماه ثابت نمى شود.
اختلاف نظر مراجع
پرسش:علت اختلاف نظر مراجع عظام تقلید، در اعلام اول ماه رمضان و عید فطر چیست؟ آیا در گذشته این اختلاف بوده است؟
پاسخ:
اختلاف نظر مراجع تقلید در ثبوت اول ماه، امرى نیست که تازه به وجود آمده باشد؛ بلکه در گذشته نیز این مسئله، در نزد ایشان مورد فکر و نظر بوده است. عوامل متعددى باعث اختلاف نظر گردیده است که موارد ذیل را مى توان از مهم ترین آنها دانست:
1. اعتبار اتحاد افق؛ عده اى بر این باورند که اگر هلال ماه، در نقطه اى از کره زمین دیده شود ـ که افق در آنجا با جاهاى دیگر تفاوت داشته باشد ولى در شب مشترک باشند ـ اول ماه در آن مکان ها ثابت مى شود. در مقابل این نظریه، فقهایى هستند که اتحاد در افق را معتبر مى دانند و معتقدند: اگر هلال ماه در شهرى دیده شود که افق آن، با شهر یا کشور دیگر اختلاف داشته باشد، اول ماه از نظر شرعى براى شهر دوم ثابت نمى شود. بدیهى است طبق نظر اول به طور معمول، اول ماه یک روز زودتر ثابت مى شود.
2. اعتبار حکم حاکم؛ حجیت و نفوذ حکم حاکم میان فقیهان، نظرى مشهور است؛ ولى برخى از آنان، حکم حاکم را در رؤیت هلال ماه معتبر نمى دانند.
3. شهادت بیّنه نزد حاکم؛ گاه مجتهد جامع شرایط، از شهادت کسانى که ماه را دیده اند، اطمینان پیدا مى کنند و بر این اساس ثبوت اول ماه را اعلام مى دارند. چه بسا ممکن است به جهت فقدان برخى شرایط، براى مجتهد دیگرى این اطمینان حاصل نشده باشد.
اختلاف فقیهان در امور یاد شده، به جهت اختلاف در یک سرى از مبانى نظرى و اصول فکرى است که آرا و افکار متفاوتى را برمى تابد. نظریه پردازى مختلف در ادبیات و اصول فقه، برداشت متفاوت از آیات و روایات و اختلاف نظر در سند احادیث و شناخت راویان، به طور طبیعى موجب تفاوت در بعضى از فتاوا مى شود.
پرسش:
اگر دو نفر عادل به رویت هلال اول ماه قمری شهادت بدهند کافى است؛ آیا اعلام عید از سوى چند مرجع، به اندازه دو نفر عادل نیست؟
پاسخ:
کسى منکر عدالت مرجع تقلید نیست. آنچه گفته شده، آن است که دو نفر عادل، شهادت دهند که خودشان ماه را دیده اند؛ ولى مراجع معظم خودشان ماه را نمى بینند؛ بلکه از گفته دیگران اطمینان به رؤیت پیدا مى کنند و این دو جهت با هم تفاوت مى کند و شهادت بر شهادت ـ که شهادت علمى نامیده مى شود ـ در این مورد اعتبار شرعى ندارد.2
پرسش:
با توجه به اینکه هر سال در ثبوت اول ماه رمضان، دچار اختلاف مى شویم، تکلیف شب قدر چه مى شود؟
پاسخ:
براى انجام اعمال شب قدر کافى است هر کس در مسئله رؤیت هلال، به دیدگاه مرجع تقلید خود یا حکم حاکم و یا اطمینان شخصى خود، عمل کند و سه شب را به احیا و شب زنده دارى بپردازد در این صورت به طور حتم خداوند او را از ثواب و پاداش معین شده، محروم نمى سازد و به احتمال قوى شب قدر را نیز درک مى کند. براى درک حتمى شب قدر و فیوضات و برکات آن، بهتر است شش شب را احیا نماید تا آن شب بزرگ و با عظمت و مخفى درک گردد. شاهد این امر، روایات منقول از معصوم علیه السلام است.3
پرسش:
اگر بین مراجع تقلید در ثبوت عید فطر، اختلاف پیش آید، وظیفه مکلف چیست؟ آیا هر مقلد باید به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کند؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: در ثبوت اول ماه تقلید راه ندارد، بلکه اگر شخص از گفته و اعلام نظر مرجع تقلید، اطمینان به رؤیت ماه پیدا کند، باید روزه خود را افطار کند و اگر شک داشت، باید آن روز را روزه بگیرد.4
محاسبات تقویمى
پرسش:آیا اول ماه بر اساس تقویم محاسبات منجمان ثابت مى شود؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: خیر، ثابت نمى شود؛ مگر آنکه انسان از گفته آنان اطمینان پیدا کند.5
اختلاف افق
پرسش:اگر هلال ماه در عربستان دیده شود، آیا براى ایران نیز اول ماه ثابت مى شود؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید (به جز تبریزى، صافى و نورى): خیر، براى ایران اول ماه ثابت نمى شود.6
آیات عظام تبریزى، صافى، فاضل، نورى و وحید: اگر از راه هاى شرعى و معتبر ثابت شود، براى ایران نیز اول ماه ثابت مى شود.7
تبصره. دیدگاه آیات عظام: تبریزى، صافى، نورى و وحید بر اساس آن است که اشتراک در شب بین مناطق مختلف جهت ثبوت اول ماه کفایت مى کند و لازم نیست اتحاد افق داشته باشند.
پرسش:
اگر هلال ماه رمضان یا شوال، در کشورى دیده شود ـ که افق آنها یک یا دو ساعت با شهر ما تفاوت دارد ـ آیا اول ماه براى ما هم ثابت مى شود؟
پاسخ:
آیات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى، مکارم و فاضل: اگر شهر یا کشورى که ماه در آن دیده شده از بلاد شرقى باشد، اول ماه ثابت مى شود و اگر از بلاد شرقى نباشد (مانند عربستان)، اول ماه ثابت نمى شود.8
آیات عظام تبریزى، صافى، نورى و وحید: اگر در شب مشترک باشند، اول ماه ثابت مى شود؛ هر چند در افق یکى نباشند و از بلاد شرقى نباشد.9
تبصره 1. به عنوان مثال کشور افغانستان در بخش شرقى ایران قرار دارد؛ اگر ماه در آنجا دیده شود، براى کشور ایران نیز ثابت مى شود و یا اگر ماه در شهر مشهد دیده شود، براى شهر تهران نیز ثابت مى شود.
تبصره 2. باید رؤیت هلال در آنجا از راه هاى شرعى و معتبر ثابت شود، تا براى کشور ما نیز اول ماه ثابت شود.
حکم حاکم
پرسش:آیا حکم حاکم شرع، در ثبوت اول ماه، براى غیر مقلّدان او نیز حجت است؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید (به جز سیستانى و وحید): آرى، حکم حاکم شرع در ثبوت اول ماه، براى همه حجت است و باید به حکم او عمل کنند؛ مگر آنکه بفهمند حاکم شرع اشتباه کرده است.10
آیت اللّه العظمی سیستانى: اول ماه با حکم حاکم شرع ثابت نمى شود.11
آیت اللّه العظمی وحید: بنابراحتیاط واجب، اول ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمى شود.12
اخبار عادل
پرسش:اگر چند نفر عادل شهادت بدهند که دو نفر عادل ماه را دیده اند؛ آیا اول ماه رمضان یا شوال ثابت مى شود؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: خیر، باید دو نفر عادل خودشان براى انسان شهادت بدهند که ماه را دیده اند و اگر رؤیت ماه را با واسطه نقل کنند، کافى نیست؛ مگر آنکه از گفته آنان، اطمینان به رؤیت هلال پیدا شود.13
چشم مسلح
پرسش:آیا رؤیت ماه به وسیله چشم مسلح و تلسکوپ ها و وسایل نجومى، اعتبار دارد؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید (به جز خامنه اى و فاضل): خیر، مگر آنکه از این راه براى شخص اطمینان پیدا شود که اول ماه است.14
آیات عظام خامنه اى و فاضل: آرى، اول ماه به وسیله چشم مسلح و تلسکوپ و یا وسایل نجومى، ثابت مى شود.15
احکام زکات فطره
فطریه دانشجو
پرسش:
آیا زکات فطره براى دانشجویى که در خوابگاه سکونت دارد، واجب است؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: اگر مخارج او را پدر و مادر مى دهند و نان خور ایشان محسوب مى شود، بر عهده آنها است و اگر دانشجو مستقل است، بر عهده خودش مى باشد.16
نان خور دولت
پرسش:فطره دانشجویان و سربازانى که به طور رایگان از غذاى دولتى استفاده مى کنند، بر عهده چه کسى است؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید (به جز صافى، مکارم و نورى): بر عهده خودش است و چنانچه تمکن مالى نداشته باشد از او ساقط است.17
آیت اللّه العظمی صافى: هر کدام تمکن داشته باشند، بنابر احتیاط خودشان بپردازند.18
آیت اللّه العظمی نورى: در فرض یاد شده زکات فطره بر کسى واجب نیست.19
آیت اللّه العظمی مکارم: اگر تمکّن مالى دارد، بنابر احتیاط واجب خودش بپردازد.20
تبصره. از نظر کسانى که زکات فطره بر عهده دانشجو نیست؛ اگر وى تمکن مالى دارد، احتیاط مستحب آن است که خودشان بپردازند.
فطریه نامزد
پرسش:فطریه دخترى که در حال عقد است، بر عهده کیست؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: اگر نان خور پدرش باشد، بر عهده او است.21
فطریه جنین
پرسش:آیا فرزندى که هنوز متولد نشده، زکات فطره دارد؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: پرداخت زکات فطره براى بچه اى که در شکم مادر است، واجب نیست؛ مگر آنکه پیش از غروب شب عید فطر به دنیا آید.22
پرداخت فطریه به والدین
پرسش:آیا زکات فطره را مى توان به پدر و مادر خود، در صورت مستحق بودن، پرداخت کرد؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: اگر پدر و مادر فقیر باشند، بر فرزندان واجب است که مخارج آنان را بپردازند و نمى توان چیزى از زکات فطره به ایشان داد.23
پرداخت فطریه به فرزند
پرسش:آیا پدر مى تواند زکات فطره را به فرزند خود که محتاج است، بدهد؟
پاسخ:
همه مراجع عظام تقلید: اگر فرزندان فقیر باشند، بر پدر و مادر واجب است که مخارج آنان را بپردازند و نمى توان چیزى از زکات فطره به آنها داد.24
پی‌نوشت‌ها:
1. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1730.2. العروة الوثقى، ج 2، الصوم، طرق ثبوت الهلال، م 1.
3. من لا یحضره الفقیه، ج 2، باب الغسل فى اللیالى المخصوصه، ص 159.
4. العروة الوثقى، ج 2، الصوم، طرق ثبوت الهلال، م 1.
5. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1732؛ آیت الله العظمی وحید، توضیح المسائل، م 1740.
6. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1735؛ آیت الله العظمی خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 837، 839.
7. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1735؛ آیت الله العظمی وحید، توضیح المسائل، م 1743 و دفتر: آیت الله العظمی فاضل.
8. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1735؛ آیت الله العظمی خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 837، 839.
9. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1735؛ آیت الله العظمی وحید، توضیح المسائل، م 1743.
10. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1731؛ آیت الله العظمی خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 842 و 843؛ آیت الله العظمی بهجت، وسیله النجاه، ج 1، م 1162.
11. آیت الله العظمی سیستانى، توضیح المسائل، م 1731.
12. آیت الله العظمی وحید، توضیح المسائل، م 1739.
13. العروة الوثقى، ج 2، الصوم، طرق ثبوت الهلال، م 1.
14. دفتر: همه مراجع عظام تقلید.
15. دفتر: آیت الله العظمی فاضل و آیت الله العظمی خامنه اى.
16. العروة الوثقى، ج 2، زکاة الفطره، فصل 2، م 2.
17. آیت الله العظمی امام خمینی، استفتائات، ج 1، زکات، س 17؛ آیت الله العظمی خامنه اى، استفتاء، س 859 و 860 و 863؛ آیت الله العظمی فاضل، ج 1، س 876؛ آیت الله العظمی تبریزى، استفتائات، س 780 و 781 دفتر: آیات عظام وحید، بهجت و سیستانى.
18. آیت الله العظمی صافى، جامع الاحکام، 1، ج 1، س 563.
19. استفتائات، آیت الله العظمی نورى، ج 2، س 302.
20. استفتائات، آیت الله العظمی مکارم، ج 1، س 369.
21. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 2008؛ آیت الله العظمی نورى، توضیح المسائل، م 2004.
22. العروة الوثقى، ج 2، زکاة الفطره، فصل 2، مسأله 12.
23. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1948؛ آیت الله العظمی نورى، توضیح المسائل، م 944.
24. توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، م 1948؛ آیت الله العظمی نورى، توضیح المسائل، م 1944؛ آیت الله العظمی خامنه اى، استفتاء، س 880.
منبع: پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده ویژه ماه مبارک رمضان، گروه محققان، دفتر نشر معارف، چاپ دهم، پاییز 89.
