مقدمه:
در این مطلب به این سوال پاسخ خواهیم داد که : چگونه خدای مهربان پیامبر خود را دعوت کرد تا فرزندش را قربانی کند؟ جایگاه مهربانی کردن در حق حیوان در مراسم قربانی کجاست؟چه رابطه‌ای میان قربانی کردن و تقرب به درگاه خدا وجود دارد و آیا با شیوه‌های دیگر نمی‌توان به این مرحله دست پیدا کرد؟
می‌خواهیم بدانیم چگونه قربانی کردن موجب قرب الهی میشود و چه سنخیت و ارتباطی میان قربانی و قرب الی الله وجود دارد؟
موضوع قربانی کردن تنها در دین اسلام وجود ندارد، بلکه در تمام ادیان مراسم قربانی کردن وجود دارد.
همان گونه که در قربان کریم به اولین ماجرای قربانی کردن اشاره شده و آن، ماجرای قربانی هابیل و قابیل بود.
در سایر ادیان الهی اعم از یهودیت و مسیحیت هم مراسم قربانی کردن وجود دارد و اگر قرار باشد بر این موضوع اشکال وارد کنیم همه ادیان باید در برابر آن پاسخگو باشند.
رابطه قربانی و ذبح حیوان با قرب و شکر خدا چیست؟
بهترین، سالم ترین و زیباترین‌ها قربانی
این نکته که گفته میشود قربانی در روز عید قربان باید سالم و کامل باشد از همین نکته مشخص میشود.درست است. سفارش شده است که در روز عید قربان حیوانی را قربانی کنید که سالم باشد. اگر ما حیوان بیمار یا معیوب را قربانی کنیم، مانند آن است که قربانی انجام نشده است.
چراکه انسان در قربانگاه باید بهترین، سالم‌ترین و زیباترین‌ها را بیاورد تا اقرار بندگی او خالص باشد.
هرچند که خدای رحمان و رحیم بهترین پاداش را به همین بنده خالص و مخلص خود عطا می‌کند، اما به هر حال حق بندگی در عید قربان به جا آورده میشود.
رسیدن به مقام قربانی کردن تعلقات، موجب نشاطی در انسان میشود و به همین دلیل این روز را عید نامیده‌اند. حتی در این روز، روزه گرفتن حرام است، همان طور که روزه گرفتن در روز عید فطر حرام است.
فلسفه قربانی کردن
به هر حال می‌دانیم که سیر الی الله و تقرب به سوی خدای متعال، جلوه‌های گوناگونی دارد. فلسفه قربانی کردن گوسفند و گاو شتر و ریختن خون حیوانات چیست؟و چگونه است که ریختن خون این حیوانات موجب تقرب به سوی خدا میشود؟ موضوع قربانی کردن تنها در دین اسلام وجود ندارد، بلکه در تمام ادیان مراسم قربانی کردن وجود دارد.
همان گونه که در قربان کریم به اولین ماجرای قربانی کردن اشاره شده و آن، ماجرای قربانی هابیل و قابیل بود.
در سایر ادیان الهی اعم از یهودیت و مسیحیت هم مراسم قربانی کردن وجود دارد و اگر قرار باشد بر این موضوع اشکال وارد کنیم همه ادیان باید در برابر آن پاسخگو باشند.
مراسم قربانی کردن در سایر ادیان چگونه است؟
در دین‌های دیگر مراسم قربانی کردن سخت‌تر از عید قربان مسلمان‌ها است. به عنوان مثال در اسلام موضوع قربانی کردن انسان به شدت نفی شده و حرام است؛ اما در بعضی آیین‌ها حتی انسان را قربانی میکنند.به عنوان مثال اساس مسیحیت به غلط بر قربانی کردن حضرت عیسی علیه السلام بنیان گذاشته میشود و عده‌ای از آنها تصور میکنند که آن حضرت قربانی در راه خدا بود.
اساس تفکر آنها این است که حضرت عیسی علیه السلام آمد تا قربانی گناه اولیه انسان باشد.
به این ترتیب در دین مسیحیت نه تنها قربانی انسان پذیرفته شده بلکه آنها حتی قربانی پیامبر خدا را هم قبول دارند. هرچند این تفکر غلطی است.
و خدای متعال در قرآن کریم به این نظر غلط پاسخ داده است، امام به هر حال آنها این گونه تصوری دارند.
آیا قربانی کردن حیوان، عمل خشنی است؟
در این شرایط این سؤال در مورد عید قربان مطرح میشود که عده‌ای قربانی کردن گوسفند یا گاو را عملی خشن و سنگدلانه می‌دانند.توجه داشته باشید که در دین اسلام احکام و اموری در رابطه با حقوق حیوانات وجود دارد. به این مفهوم که حتی حیوانات هم دارای حقوقی هستند که باید آن را رعایت کنیم.
از جمله این که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله فرموده‌اند: «حرام است که کسی بر روی حیوانی بنشیند و با دیگری مشغول صحبت شود.»
چون آن حیوان اذیت میشود و فقط می‌توان برای رفت و آمد از حیوان استفاده کرد، ولی اگر موجب خستگی حیوان شویم عمل حرامی مرتکب شده‌ایم.
همچنین سیلی زدن یا شلاق زدن به صورت حیوان حرام است و یا قربانی کردن در شب که زمان آرامش و استراحت حیوانات است، حرام است.
جلوی یک حیوان نباید حیوان دیگر را سر برید و یا حتماً قبل از ذبح باید به حیوان آب بدهیم تا حیوان سیراب باشد.
این نوع احکام که باب مخصوصی در فقه اسلامی دارند، نشان می‌دهد که دین اسلام در مورد حیوانات اهمیت ویژه‌ای قائل است و نسبت به این گروه از مخلوقات الهی هم رئوف است.
اما آیا اصل این عمل، کار خشنی نیست؟
باید دقت شود که اصل ذبح حیوان برای تهیه خوراک و پوشاک عمل خشنی نیست چون گروهی از حیوانات را خداوند برای خوراک انسان حلال کرده است.و می‌توانیم از آنها ارتزاق کنیم. در همین راستا لازم است که آنها قربانی کنیم تا بتوانیم از گوشت آنها تغذیه کنیم. پس اساساً عمل قربانی عملی غیراخلاقی نیست.
اما در اسلام برای اینکه این عمل به درستی انجام شود، ضمن اینکه در ذبح حیوان باید نام خدا برده شود، لازم است شرایطی رعایت شود.
مانند اینکه قربانی کردن در شب انجام نشود یا چاقویی که با آن حیوان ذبح میشود حتماً تیز باشد تا موجب اذیت شدن حیوان نشود. در غیر این صورت عمل قربانی نه تنها موجب قرب الهی نمی‌شود، بلکه انسان مرتکب کار حرامی شده است.
یا پیامبر اسلام(ص) و ائمه‌ی معصومین(ع) حیوان ذبح میکردند؟
گرچه بر اساس روایات وارده از ائمه(ع)، ذبح حیوان با دستان خود مکروه است، اما کار حرامی نبوده و مکروه بودن آن هم شاید از آن جهت باشد که ممکن است مداومت در این کار، منجر به قساوت قلب شود.با این وجود در صورت نیاز جامعه به قصاب، واجب کفایی است که افرادی متقبّل آن شوند و طبیعتاً آن کراهت برداشته میشود.
و نیز در زمانی که ذبحی به دلیل اعمال حج، نذر و ... واجب و یا مستحب بوده و ذبح حیوان به عنوان نشان فرمانبرداری از پرودگار و نوعی آموزش به دیگران به شمار آید.
ابراهیم(ع) در اجرای فرمان الهی برای ذبح گوسفند به جای اسماعیل(ع)، خودش این کار را انجام داد.[1] در همین راستا امام صادق(ع) فرمود:
«مستحب است که اگر انسان قدرت دارد، در اعمال حج و در عید قربان، خودش مستقیماً قربانی کند، اما اگر قدرت ندارد، کسی را مشخص کند تا ذبح حیوان را به عهده گیرد».[2]
با توجه به مقدمه فوق، می‌توان برداشت کرد که در شرایط عادی و برای مصارف شخصی اگر افرادی بودند که متکفل ذبح می‌شدند،.
آن‌حضرات(ع) نیز - بر اساس همان توصیه‌هایی که خودشان فرموده‌اند،[3] - مستقیماً به ذبح نپرداخته و به عبارتی تبدیل به یک قصاب حرفه‌ای نمی‌شدند.
به هر حال، در روایات آمده است که معصومین(ع) مستقیماً به ذبح قربانی می‌پرداختند:
بعد از بازگشت امام علی(ع) از یمن، پیامبر(ص) آنحضرت(ع) را در هدی خود شریک کرد و 66 قربانی را برای خود قرار داد و همه آنها را با دست خود قربانی کردند و 34 قربانی را به امام علی(ع) دادند».[4]
امام علی(ع) بر صحابه افتخار میکرد، و می‌گفت: کدام یک از شما مانند من است، چراکه من در هدی(قربانی) رسول خدا(ص) شریک شدم؟
کدام یک از شما مانند من است، در صورتى که من کسى هستم که پیامبر خدا(ص) هدى مرا به دست خود ذبح فرمود».[5]
امام صادق(ع) فرمود: «رسول خدا(ص) با دستان خود 63(شتر) قربانی کرد و امام علی(ع) 37 شتر را قربانی کرد».[6]
4. پیامبر(ص) دو قوچ قربانى کرد، که یکى از آنها را به دست خودش ذبح نمود، و هنگام ذبح عرضه داشت: خدایا! این قربانی از سمت من و کسانی از اهل‌‌بیت من که قربانی نکردند، باشد.
و سپس قوچ دیگر را قربانی میکرد و می‌فرمود: این قربانی از طرف من و کسانی از امت من که قربانی نکردند، باشد».[7]
5. امام علی(ع) هر سال یک قوچ(گوسفند) از جانب رسول خدا(ص) و قوچ دیگرى را هم از سوى خود ذبح می‌نمود.[8]
قربانگاه برای هر امت
وَ وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ(شما تنها امّتى نیستید که تکلیف قربانى دارد، زیرا) ما براى هر امّتى آئینى قرار دادیم، تا هنگام قربانى نام خدا را بر حیواناتى که خداوند روزى آنان کرده ببرند، خداى شما معبود یکتاست، پس فقط تسلیم او باشید، و به بندگان خالص بشارت ده. [9]
بزرگترین قربانی ها
در کافى از امام صادق علیه السّلام نقل نموده که همانا جزاء صید زیاد میشود در کمتر از شتر فربه و چون بشتر فربه رسید زیاده متصوّر نیست.چون آن بزرگترین قربانیها است خداوند فرموده و من یعظّم شعائر اللّه فانّها من تقوى القلوب و از آنحضرت نقل شده که پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در حجّة الوداع شصت و چهار یا شصت و شش قربانى سوق فرمود:
و امیر المؤمنین علیه السّلام سى و چهار یا سى و شش قربانى آورد و شاید کمتر آوردن آنحضرت بمراعات ادب بوده و براى مردم است منافع آن قربانیها از سوار شدن بامدارا در صورت احتیاج و دوشیدن شیرشان بقدریکه مضرّ بآنها نباشد.
و امثال آن تا منى در حج و تا مکّه در عمره مفرده مقابل کعبه که باید آنجا ذبح یا نحر شوند و مراد از محلّ آنها است .
چنانچه در روایات مأثوره و کلمات علماء امامیّه ذکر شده و منتهاى مدّت سیر آنها اجل مسمّى و زمان مقدّر براى زندگى و وصول بمحلّ ذبح و نحر است که منى و مکّه باشد و وجه تسمیه کعبه به بیت عتیق در آیات سابقه ذکر شد.
و کلمه الى شاید براى اشاره بآن باشد که محلّ حریم کعبه است نه خود آن و خداوند براى هر امّت و اهل دین و ملّتى عبادت و قربانى‌ء مقرّر فرموده بود که موجب تقرّب آنها بخدا شود.
و این عمل مخصوص بدین اسلام نبوده براى آنکه نام خداوند را در وقت ذبح آنها ببرند نه نام بتها را تا عمل ایشان خالص باشد و اداء شکر الهى را بر نعم نامتناهى او نموده باشند.
و بدانند که منظور اصلى از اعمال عبادى توجّه بخدا و یاد حق است که یکتا و بى‌همتا است پس باید تسلیم اوامر او باشند.
و پیغمبر، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم باید مژده دهد به کسانیکه تواضع و فروتنى را شعار خود نموده و در مقام عبادت و بندگى از تکبّر و سرکشى خوددارى نمودند. [10]
و بوظیفه خود قیام و اقدام کردند بقضاء حوائج و نیل بسعادت دنیا و آخرت و آنها کسانى هستند که در وقت یاد خدا دلهاشان از هیبت تابش انوار جلال الهى بیمناک است و در مصائب صابرند.
و از اقامه نماز در اوقات مقرّره و انفاق در راه خدا در مواقع لازمه خوددارى نمینمایند و قمّى ره نقل فرموده که مراد از مخبتین عابدین است .
و معلوم است که عبادت لازمه تواضع و فروتنى و اطمینان بوعده و فضل و کرم الهى است که معناى لغوى اخبات است .
نُسُک به معناى «عبادت» و ناسک به معناى «عابد» و مناسک حج یعنى پایگاههایى که مراسم حج در آنجا انجام مى شود و به خود اعمال حج نیز مناسک گفته مى شود.
و مَنْسک بر وزن منصب در خصوص قربانى که یکى از عبادات است به کار مى رود هرچند که مفهوم آن عام است، اما در آیه فوق به قرینه «لِیَذْکُروا اسْمَ اللَّهِ عَلى ما رَزَقَهُم مِنْ بَهیمَةِ الْأنْعامِ؛ تا نام خدا را بر چهارپایانى که به آنها روزى داده ایم ببرند.
ذبح حیوانات خوراکى با نام خدا و خوردن آن در راه خدا و اطعام به فقرا و نیازمندان و تقسیم شادى هاى خود با فقرا و مستمندان با تقسیم گوشت قربانى در عید قربان، وسیله اى است براى تقرب و نزدیک شدن به خدا و از این رو به آن قربانى گفته مى شود.
همچنانکه وسیله اى است براى یاد خدا و شکر نعمات خدا و نزدیک شدن دلهاى بندگان خدا به یکدیگر.
اما ذبح حیوانات وگوسفند بی رحمی است؟
ما در دینمان یک دستوراتی داریم به نام حقوق حیوان که بابی در فقه است. اگر کسی به مسافرت می رود باید قبل از خودش غذای حیوان را بدهد.پیغمبر اکرم می فرماید حرام است کسی روی حیوان بنشیند و با رفیقش صحبت کند. باید پیاده شود، برای اینکه حیوان اذیت می شود.
حرام است کسی به صورت حیوان سیلی و یا شلاق بزند. ذبح حیوان در شب حرام است. شب عید قربان، قربانی حرام است. روز باید باشد. چون شب وقت استراحت حیوان است.
گوشت حرام نمی شود ولی کار قربانی حرام است. از حقوق حیوان این است که شب برای استراحت حیوان است. اگر کسی با چاقویی که تیز نیست حیوانی را سر ببرد، اذیت کردن حیوان است.
و قطعاً حرام است. اما نفس ذبح حیوان عمل خشنی نیست. به هرحال گوشت حیوان غذای انسان است و همه دنیا این کار را انجام می دهند پس ذبح حیوان یک عمل خشن حساب نمی شود.
دین فراوان می گوید که به حیوان رئوف باشید، جلوی حیوان دیگر، حیوانی را سر نبرید، آب بدهید، اینها دستوات انسانی است که دین می گوید.
انحرافات و خرافات قربانی
این سنت حسنه نیز مانند هر سنت دیگری می‌تواند آمیخته با خرافات و رسوم غلط شود، که بسیاری از بزرگان به مناسبت‌های مختلف برای رفع آنها تذکر داده‌اند.در تفسیر نمونه، ذیل این آیه شریفه که «هرگز گوشتها و خونهاى آنها (قربانی) به خداوند نمىرسد، بلکه تقواى شما به او مىرسد»؛آمده است:
«این تعبیر که خون آنها نیز به خدا نمیرسد» اشاره به اعمال زشت اعراب جاهلى است که هر گاه حیوانى را قربانى میکردند خون آن را بر سر بتها و گاه بر در و دیوار کعبه میپاشیدند،.
و بعضى از مسلمانان ناآگاه بىمیل نبودند که در این برنامه خرافى از آنها تبعیت کنند، آیه فوق نازل شد و آنها را نهى کرد.
متاسفانه هنوز این رسم جاهلى در بعضى از مناطق وجود دارد که هرگاه قربانى به خاطر ساختن خانهاى میکنند، خون آن را بر سقف و دیوار آن خانه میپاشند.
و حتى در ساختمان بعضى از مساجد نیز این عمل زشت و خرافى را که مایه آلودگى مسجد است؛ انجام میدهند که باید مسلمانان بیدار، شدیداً با آن مبارزه کنند.
منشأ اصلی خرافات، به این نکته برمی‌گردد که برخی افراد خون قربانی را دارای اثر می‌دانستند و می‌دانند!
اما آیه شریفه ذکر شده می‌خواهد این اعتقاد شرک آمیز را از بین ببرد و جا بیندازد که از خون قربانی کاری برنمی‌آید و آنچه مهم است تقوا و نیت الهی برای قربانی کردن است.
مالیدن خون قربانی به خودرو و ساختمان و...، رد شدن از روی خون قربانی، عبور از بین سر و بدن قربانی پس از ذبح، قربانی کردن جلوی مساجد که باعث نجاست مساجد میشود؛
کاری حرام است و باقی گذاشتن خون قربانی در کف خیابان و جلوی منازل مسکونی که منجر به نجس کردن مسیر عبور مردم میشود و سوار کردن فرزند بر پشت گوسفند قربانی جهت عقیقه قبل از ذبح برخی انحرافات و خرافاتی است که متاسفانه در سطح جامعه در حال انجام است.
رابطه قربانى با قرب و شکر خدا
«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُم فیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوَافَّ، فَاذا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْقانِعْ وَ الْمُعْتَرْ کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُم لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.و شترهاى فربه را براى شما از شعائر الهى قرار دادیم در آنها براى شما خیر و برکت است، نام خدا را (هنگام قربانى کردن آنها) در حالى که به صف ایستاده اند ببرید هنگامى
که پهلویشان آرام گرفت (و جان دادند) از گوشت آنها بخورید و مستمندان قانع و فقیران معترض را نیز از آن اطعام کنید. این گونه ما آنها را در تسخیر و دسترس شما قرار دادیم باشد که شکر خدا را بجا آورید. [11]
سنت اعراب جاهلی
منشأ اصلی خرافات، به این نکته برمی‌گردد که برخی افراد خون قربانی را دارای اثر می‌دانند! لذا تأکید دارند این کار را در جلوی پای افراد و خیابان انجام دهند، اما قرآن می‌خواهد این اعتقاد شرک‌آمیز را از بین ببرد:لَن یَنَالَ اللّهَ لحُومُهَا وَ لا دِمَاؤُهَا وَ لکِن یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنکُمْ... [12] (هرگز گوشتها و خون‌های آنها به خداوند نمیرسد، بلکه تقوای شما به او میرسد.)
در تفسیر نمونه، ذیل این آیه‌ی شریفه آمده است: «ظاهراً اشاره به اعمال زشت اعراب جاهلی است که هر گاه حیوانی را قربانی میکردند خون آن را بر سر بتها و گاه بر در و دیوار کعبه میپاشیدند،.
و بعضی از مسلمانان ناآگاه بی میل نبودند که در این برنامه خرافی از آنها تبعیت کنند، آیه فوق نازل شد و آنها را نهی کرد.متاسفانه هنوز این رسم جاهلی در بعضی از مناطق وجود دارد.
که هرگاه قربانی به خاطر ساختن خانه‌ای میکنند خون آن را بر سقف و دیوار آن خانه میپاشند... که باید مسلمانان بیدار شدیداً با آن مبارزه کنند.»
مالیدن خون قربانی به خودرو یا ساختمان
- رد شدن از روی خون قربانی یا عبور از بین سر و بدن قربانی پس از ذبح از جمله انحرافات و خرافات در این سنت حسنه است.از آن‌جاکه خون قربانی نجس است، ریختن آن در خیابان و جلوی پای افراد و یا مساجد و هیئت‌ها، به‌خاطر آلوده کردن مسیر عبور مردم، شرعاً اشکال دارد.
و مصداق آزار و اذیت است. چیزی که در شرع نجس اعلام شده است، برای آن است که از آن دوری کنیم نه اینکه به آن تبرّک بجوییم!
لذا ضروری است که قربانی را در جایی دور از محل رفت‌وآمد انجام داده و زمین را تطهیر نماییم.
آیا خون قربانی اثر دارد؟
عده‌ای گمان میکنند که خون قربانی دارای اثر است، اما قرآن می‌خواهد این اعتقاد شرک‌آلود را از بین ببرد:لَن یَنَالَ اللهَ لحُومُهَا وَ لا دِمَاؤُهَا وَ لکِن یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنکُمْ... [13] (هرگز گوشتها و خون‌های آنها به خداوند نمیرسد، بلکه تقوای شما به او میرسد.)
در تفسیر نمونه، ذیل این آیه‌ی شریفه آمده است:«ظاهراً اشاره به اعمال زشت اعراب جاهلی است که هر گاه حیوانی را قربانی می کردند.
خون آن را بر سر بتها و گاه بر در و دیوار کعبه میپاشیدند، و بعضی از مسلمانان ناآگاه بی میل نبودند که در این برنامه خرافی از آنها تبعیت کنند، آیه فوق نازل شد و آنها را نهی کرد.
متاسفانه هنوز این رسم جاهلی در بعضی از مناطق وجود دارد که هرگاه قربانی به خاطر ساختن خانه‌ای میکنند خون آن را بر سقف و دیوار آن خانه میپاشند... که باید مسلمانان بیدار شدیداً با آن مبارزه کنند.
مسئله‌ی شرعی (تمام مراجع):
خونی که هنگام ذبح قربانی خارج میشود نجس است و پس از خروج کامل خون، باید محل آلوده شده تطهیر گردد، بعد از آن خون‌های باقیمانده در بدن قربانی پاک است.قربانیِ نامشروع!
نکته دیگر این است که برای هر کاری هم قربانی کردن جایز نیست! یعنی قربانی چون یک عمل برای تقرب به خداست، در مواردی که توصیه ای نداریم (و گاهی نهی هم داریم)،:مانند خرید ماشین و منزل، جلوی پای مسافر یا عروس یا مرده و ... سنت اسلامی نیست و بلکه در مواردی می‌تواند نامشروع باشد.
شهید مطهری می‌فرمایند:«معمول ما این است که وقتی خانه‌مان را عوض میکنیم و می‌خواهیم به خانه جدید برویم یک گوسفند میکشیم. یا اگر چشمه‌ای جاری میکنیم، کار نوی میکنیم، یک گوسفند میکشیم.
از معانی الاخبار صدوق نقل می‌کند که پیغمبر اکرم نَهی عَنْ ذَبائِحِ الْجِنِّ پیغمبر از ذبایح جن نهی کرد. معلوم میشود اسم اینها در قدیم ذبیحةالجن بوده است. بعد فرمود:
وَ هُوَ أنْ یَشْتَرِیَ الرَّجُلُ الدّارَ أَوْ یَسْتَخْرِجَ الْعَیْنَ وَ ما اشْبَهَ ذلِکَ یعنی کسی خانه‌ای میخرد یا چشمه‌ای را استخراج و جاری می‌کند یا کاری مثل اینها می‌کند بعد گوسفندی را میکشند. [14]
برای اینکه جلو چشم مردم را بگیرند [از ترس اینکه] اگر این کار را نکنند جنها به او آسیب میرسانند. (ما میگوییم چشم‌زخم، معلوم میشود عرب‌های جاهلیت میگفتند جن میآید این کار را می‌کند.)
فَابْطَلَ ذلِکَ النَّبِیُّ وَ نَهی عَنْهُ پیغمبر اکرم این سنت رایج جاهلیت را- که دومرتبه در میان ما رایج شده است- باطل کرد. این کتاب وسائل از کتب معتبر حدیث ما، این هم مدرکش که عرض کردم. [15]
وضعیت جدید قربانى در عصر ما
در سالهاى اخیر وضع حج و قربانگاه و مقررات عربستان به کلى دگرگون شده و موضوع قربانى به صورت مسئله اى مستحدثه در آمده است.از سویى کثرت تعداد حاجیان و از سویى کاهش فقرا در عربستان و از سویى ممنوعیت استفاده از گوشتهاى قربانى و جلوگیرى از طبخ آن به علت آتش سوزیهاى مهیب در چادرها باعث شده که هر سال میلیونها رأس گوسفند و گاو و شتر در قربانگاهها، همچون دوران جاهلیّت در زیر خاک دفن و یا سوزانده شود،.
و هدفهاى اصلى قربانى تعطیل گردد، در حالى که میلیونها مسلمان فقیر در کشورهاى اسلامى چشم به راه لقمه اى گوشت هستند.
آمار رسمى عربستان ما را با ارقام و اعداد تکان دهنده اى روبرو مى کند. این آمار نشان مى دهد که هر حاجى غیر سعودى یک و نیم گوسفند قربانى مى کند و هر چهار حاجى سعودى یک قربانى؛
زیرا حجّاج گذشته از قربانى عید بسیارى به علّت ارتکاب پاره اى از محرّمات احرام مشمول کفّارات مى شوند، و بعضى قربانى نذر دارند و بعضى به حدّاقل اکتفا نکرده براى عمل به استحباب چند عدد قربانى
مى کنند. به عنوان نمونه در سال 1395 که تعداد حاجیان غیر سعودى کمتر از یک میلیون یعنى 573/ 894 نفر بودند، رقم قربانى به یک و نیم میلیون رسید. [16]
بنابراین در این سالها که شمار حاجیان به بیش از دو میلیون مى رسد، رقم قربانى در حدود سه میلیون رأس مى باشد،.
با همه تلاشهایى که توسط بانک توسعه اسلامى به عمل آمده این بانک توانسته بطور متوسط نیم میلیون آن را بسته بندى و آماده ارسال به مناطق محروم سازد اما باز هم بیشتر از دو و نیم میلیون آن نابود مى شود.
1- ادامه و توسعه کار بانک توسعه اسلامى چه از جهت خریدارى ماشینها و سردخانه هاى بسیار، و چه از جهت تأمین پرسنل و نگاهدارى آن در طول یکسال مستلزم پرداخت هزینه سنگینى است که معلوم نیست دولت عربستان پرداخت آن را تحمل کند و یا به کمکهاى خود ادامه دهد.
2- اجراى این طرح در این سالها که ایام حج در فصل بهار و زمستان است تا حدودى امکان پذیر است امّا در سالهایى که مصادف با گرماى شدید تابستان است.
و لاشه حیوان در ظرف چند دقیقه فاسد مى گردد کار این مؤسسه را بسیار محدودتر خواهد ساخت.
در چنین موقع با چه مقدار کارگر و وسیله و در چه شعاعى از عملیات مى توان سه میلیون لاشه را جمع آورى کرده و به سردخانه برد و تحویل داد؟
3- بر فرض که همه این اشکالها برطرف شود، چه کسى تضمین مى کند که همه گوشتها و پوستها به فقرا تحویل شود و در بازارها به فروش نرسد و بهاى آن به جیب ثروتمندان ریخته نگردد همچنانکه
گفته مى شود بسیارى از گوشتهاى خوب را که در کشتارگاههاى معمولى به نام فقراء مى برند، به رستورانهاى مکه مى فروشند.
به قول دکتر سید جعفر شهیدى، حل مشکل قربانى در صلاحیت دولت عربستان و جمعیت رابطه و وزارت حج و اوقاف نیست.
اظهار نظر درباره آن در صلاحیت فقهاى مذاهب مختلف اسلام است. آنها مى توانند با استفاده از ظاهر قرآن کریم و سنت پیامبر صلى الله علیه و آله و اقوال ائمه علیه السلام و رعایت احکام ثانوى در این باره تصمیم بگیرند.
سازمان بانک توسعه اسلامى ظرفیت کشتارگاههاى جدید معیصم (شامل واحدهاى: ب، د، ه، و) را 000/ 400 رأس (هر واحد 000/ 100 رأس). اعلام داشته که با ظرفیت کشتارگاه اتوماتیک آن 000/ 800 تا 000/ 900 رأس مى رسد که سال گذشته به علّت نقص فنّى تنها توانست 000/ 637 رأس قربانى را مورد بهره بردارى قرار دهد. [17]
سازمان تبلیغى جوانان اسلامى عربستان (الندوة العالمیة للشباب الاسلامى) براى قربانى کوپنهاى 250 ریالى تهیه کرده که در ایام حج پول قربانى را (با صد ریال کمتر) دریافت مى دارد .
و پولهاى جمع آورى شده را به دفاتر خود در کشورهاى محروم حواله مى کند و مبلغین سعودى با این پولها بهترین قربانى را در مناطق فقیرنشین خریدارى و پس از ذبح در آن کشورها، گوشتهاى گرم و تازه را همراه با کتابهاى تبلیغى میان فقراء توزیع مى کنند
نظر و راه حل فقهاء
از مجموع آیات استفاده کردیم که هدف از قربانى سوزاندن براى رساندن بوى آن به خدا و یا دفن کردن آن براى رسیدن آن به خداى زمینى و یا نوشاندن خون آن به خدا نبودهبلکه قرآن این خرافات جاهلى را نفى کرده است. هدف اصلى از قربانى که قرآن به روى آن تکیه کرده اطعام مساکین، وَ اطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیْر، و سیراب شدن قلب زائر از محبت و پرستش خداست.
و در روایات نیز این هدف اساسى به عنوان علت و حکمت تشریع قربانى ذکر شده به عنوان نمونه امام على علیه السلام از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله روایت مى کنند که:
«انَّما جَعَلَ اللَّهُ الْأضْحَى لَیشْبَعَ مِنْهُ مَسَاکِیْنَکُمْ مِنَ اللَّحْم فَاطْعِمُوهم [18] جز این نیست که خداوند قربانى را براى آن قرار داد تا مساکین شما از گوشت سیر شوند پس اطعامشان کنیدو گوشت را به ایشان بخورانید».
و تنها اراقه دم و ریختن خون که بعضى از علماى اهل سنت به آن قائلند نمى تواند هدف قربانى و تقرب به خدا باشد و اگر در ظاهر برخى روایات کلمه اراقه دم به کار رفته منظور ریختن خون براى مصرف کردن و اطعام فقراء است نه دور ریختن و آتش زدن.
راه حل هاى ارائه شده از این قرار است:
1- فروش یا هبه سهم فقراءاز آنجا که بعضى از مراجع عظام تقسیم قربانى به سه قسمت را احتیاط واجب مى دانند، بخصوص در مورد سهم فقراء و در شرایط کنونى بیشتر قربانیها دفن یا سوزانده مى شود.
و به فقرا نمى رسد، حاجى را ضامن سهم فقرا دانسته و قربانى را نسبت به آن سهم مجزى نمى دانند. براى حل این مشکل چنین فرموده اند:
«نسبت به صدقه و اهداء، انسان مى تواند از فقراء و مؤمنین وکالت در قبول و اعراض بگیرد و بعد از ذبح از طرف آنها قبول کرده و بدون تقسیم اعراض نماید». [19]
از نظر امام خمینى رحمه الله وسایر مراجع عظام فروش یا هبه سهم فقیر قبل از قربانى و بدون قبض آن باطل است، بنابراین عمل بعضى که به ادعاى فقر و وکالت از فقیر ثلث فقیر را از قربانى به خود حاجى مى فروشند یا هبه مى کند، صحیح نیست.
از نظر آیةالله العظمى مکارم در وضع کنونى که گوشتهاى قربانى تلف مى شود، صحت ذبح در مِنى مشکل است خواه وکالت از فقیر بگیرد یا نگیرد.
این راه حل مشکل قربانى را بیشتر کرده و حاجى هم باید قربانى کند و آنرا دور بریزد و هم بابت سهم فقیر پول بپردازد و هم براى قبول و اعراض وکیل بگیرد.
2- پرداخت پول قربانى به فقراء
بعضى در مجمع فقهى جدّه پیشنهاد دادند اکنون که استفاده از بیشتر گوشتهاى قربانى براى تناول حجاج و اطعام فقرا ممکن نیست، حجاج در روز عید قربان پول آن را به قصد قربت جدا کنند و به موقع آن را به جاى گوشت به فقرا تقدیم دارند.چنان که در مورد فطریه فقها اجازه مى دهند که به جاى غلّات اربع، پول آن را به فقراء تقدیم کنند و یا در مورد کفّارات چنان که گذشت.
در سال 1949 م. حجاج مصرى از شیخ الازهر روز، شیخ محمود شلتوت، استفتاء کردند و از او اجازه خواستند که پول قربانى را به نیازمندان بدهند، ولى شیخ الازهر تنها در قربانیهاى مستحب به آنان اجازه داد.
فرید وجدى صاحب دائرةالمعارف قرن بیستم مى نویسد: «وقتى که دین تصریح مى کند که حکمت قربانى واداشتن ثروتمندان به بذل و بخشش و مقصود از آن اطعام فقراست،.
(و ذبح حیوان در منى) و مانند سایر امم رکنى از ارکان دین نیست، از نظر ما باید پول قربانى را به جاى قربانى میان فقرا تقسیم کرد».
در موسوعه فقهیه کویت آمده است:جمهور فقهاى اهل سنت از جمله شافعیان و حنبلیان و به قول ارجح نزد مالک و روایتى از ابو یوسف بر آنند که قربانى سنت مؤکد است، نه واجب.
و این نظر جمعى از اصحاب مانند بلال، ابن مسعود و سید بن مسیب و عطاء و علقمه و اسود و اسحاق و ابى ثور و ابن منذر است. [20]
از جمله دلائل آنان این است که پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: وَ اذا دَخَلَ الْعَشْرَ وَ ارادَ احَدُکُم انْ یُضْحَى : چون دهم ذیحجه فرا رسید و کسى از شما اراده کرد قربانى کند.
اگر قربانى واجب بود پیغمبر صلى الله علیه و آله نمى فرمودند: وَ ارادَ احَدُکُم؛ کسى از شما خواست».تنها ابوحنیفه و بنا به قولى مالک و اوزاعى قربانى کردن را واجب دانسته اند.
گرچه همه فقهاى مذاهب اهل سنت تصریح کرده اند که قربانى کردن بهتر از صدقه دادن با پول آن است امّا بلال صحابه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى گفت:
«از نظر من اگر پول آن را در راه یتیمى نیازمند صرف کنم، بهتر است تا اینکه قربانى کنم» بعضى دیگر از صحابه چون شعبى و ابوثور، نیز چنین نظر داده اند.
ولى همانطور که در حکمت قربانى از نظر قرآن توضیح داده شد چه بسیار اثراتى که در خوردن و خوراندن گوشت قربانى وجود دارد که در پرداخت پول آن نیست. از نظر آیةالله العظمى مکارم: «انفاق پول قربانى به جاى قربانى کافى نیست.
مهمانان خانه ی خدا
همانطور که میزبان براى نشاندن مهر و محبت خود در دل میهمان، برایش غذاهاى خوب تدارک مى بیند و مرتب از او مى خواهد که از غذایى که با دست خود تهیه کرده تناول کند.حجاج بیت الله الحرام نیز در واقع ضیوف الرحمن هستند و خداوند گوشت گوسفند و گاو و شتر را به عنوان روزى براى پذیرایى آنان تدارک دیده تا بدینوسیله مهر و محبت خود را در دل آنان بنشاند.
و آنان را آماده پرستش و شکرگذارى لفظى و قلبى و عملى و پذیرش تربیتهاى الهى گرداند.از این رو خداوند که کریم ترین و مهربان ترین میزبانان است بطور مکرر به میهمانان خود مى فرماید:
نام خدا را در ایام معینى بر چهارپایانى که به آنها روزى داده است، ببرید و از گوشت آنها بخورید و بینواى فقیر را اطعام دهید.
از گوشت آنها بخورید و افراد قانع و فقیران سائل را نیز اطعام کنید، اینچنین ما آنها را در تسخیر شما قرار دادیم باشد که شکر خدا را به جا آورید.
نتیجه:
مسلماً وقتى افراد با ایمان، چهارپایان را با نام و یاد خدا ذبح مى کنند و با نام خدا از آن تناول مى کنند و به فرمان خدا سهمى از آن را به دوستان و سهمى از آن را به بندگان نیازمند تقدیم مى دارند.،در واقع قلب خود و دوستان و فقرا را از مهر و محبت خداوند سیراب مى سازند.بر خلاف آنچه با نام طاغوت و بتان ذبح مى شود.
و طعامى که با نام خدا نبوده و یا به سلامتى طاغوتها مى نوشند و مى خورند و به کفر و ناسپاسى مى پردازند .باعث مى شود.
که به جاى مهر و محبت خدا قلبشان با مهر و محبت و پرستش غیر خدا سیراب گردد چنانکه خداوند کفرپیشگان بنى اسرائیل که یک عمر بر سر سفره فرعونیان طاغوتى نشسته و از گوشت گوساله هایى که به نام بتان ذبح شده بود تناول کرده بودند :
پی نوشت:
1. «فلسفه وحی در خواب به حضرت ابراهیم(ع) برای ذبح اسماعیل(ع)»، 53102.2. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج 1، ص 325، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1385ق.
3. «چگونگی، شرایط و آداب سر بریدن حیوان»، 66831؛ «کراهت ذبح حیوانات»، 96511.
3. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 237، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
5. همان، ج 2، ص 237.
6. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 250، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
7. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 489.
8. همان.
9.تفسیر نورآیه 34 سوره حج
10.تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى): جلد 3 صفحه 607
11.پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانى، ص: 92
12.آیه 37 سوره مبارکه حج
13.آیه 37 سوره مبارکه حج
14.وسائل، جلد دوم، صفحه 198
15.مجموعه آثاراستاد شهید مطهری، ج25، ص:408
16.پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانى، ص: 104
17.پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانى، ص: 105_104
18.بحار الأنوار - العلامة المجلسی - ج ٩٦ - الصفحة ٢٩٨
19. پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانى، ص: 108
20.پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانى، ص: 109
منابع:
شیرازی عبدالکریم - 1323 ، پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانی: قم مدرسه الامام علی بن ابی طالبhttps://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/05/21/2073179
https://www.khabaronline.ir/news/578383
https://www.khabaronline.ir/news/578383
https://hakimemehr.ir/fa/news/36755
https://pasokhgoo.ir/node/93406
