چشم زخم و طلسم

چشم زخم آسیبی است که از قدیم الایام احتمال می‌رفته از اثر نگاه شوم برخی افراد، بر انسان‌ها یا موجودات دیگر وارد شود. بیشتر مفسران بر این باورند که آیه و ان یکاد درباره چشم‌ زخم نازل شده است. به دلیل اهمیت این آیه در طول تاریخ، هنرمندان آیه مذکور را با خطوط مختلف از جمله نسخ و خط غبار، ثلث، نستعلیق، تابلوهای وان یکاد به خط محقق و ریحان، تابلو فرش‌های زینتی به خط شکسته نستعلیق، به کار می‌بردند، پس با ما همــراه باشید با بررســـی خطوط به کار رفته در حرز و اذکار و آیات.

يکشنبه، 15 مهر 1403

تخمین زمان مطالعه:

گردآورنده : ابوالفضل رنجبران

هنر عاشورایی

موارد بیشتر برای شما

چشم زخم و طلسم
چِشْم‌ْ زَخْم آسیبی است که از قدیم الایام احتمال می‌رفته از اثر نگاه شوم برخی افراد، بر انسان‌ها یا موجودات دیگر وارد شود. در قرآن به این کلمه به طور واضح اشاره نشده است، اما بیشتر مفسران بر این باورند که آیه و ان یکاد درباره چشم‌ زخم نازل شده است. به دلیل اهمیت این آیه در طول تاریخ، هنرمندان آیه مذکور را در کاشی کاری، کنده کاری روی فلزات، طلاکوبی و نقره کوبی، پوست حیوانات و در اشیاء با خطوط مختلف از جمله نسخ و خط غبار، ثلث، نستعلیق، تابلوهای وان یکاد به خط محقق و ریحان، تابلو فرش‌های زینتی به خط شکسته نستعلیق، به کار می‌بردند، در روایات، به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌هایی برای در امان ماندن از آن توصیه شده، مانند خواندن معوذتین(سوره فلق و ناس)، سوره حمد، آیة الکرسی و آیه «و إن یکاد» از آن جمله است.(مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۶)

انواع خطوط جهت کتابت انواع سوره‌ها و آیات جهت دفع چشم زخم
شورچشمی حالتی غیر اختیاری است که از حس حسادت در مواقع بروز خوشحالی، موفقیت، زیبایی، تحسین و... دیگری نشأت می‌گیرد. برخی معتقدند چشم‌زخم تأثیر قوای نفسانی(مخصوصا نفوس ناپاک و خبیث) است. (ملاصدرا، شرح اصول کافی،۱۳۸۳ش، ج۲، ص۴۴۲). چشم‌زخم با حسادت پیوند نزدیکی دارد و در برخی روایات، منشأ آن را حسد دانسته‌اند. علامه مجلسی گفته است برخی از مفسران، آیه ۵ سوره فلق را که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، در این‌باره می‌دانند(مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸). لذا همیشه سوره فلق و ناس(معوذتین)، سوره حمد، آیه الکرسی و آیه ای در سوره بقره که به آن آیه و إن یکاد می‌گویند، مورد توجه ویژه هنرمندان و خطاطان، نقره کاران، طلاکاران، معماران، کاشی کاران قرار گرفته است. که هر کدام از سوره و آیات مذکور به خط مورد نیاز خود در ابعاد و سایزهای مختلف نگارش و ساخته می‌شده است. مثلا در معماری و فضاهای بزرگ، مساجد، حرم های مطهر، امامزادگان، جهت زینت از خط ثلث، در تابلوها زینتی به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق، تابلوهای خط محقق و ریحان، و اشیاء که حجم کوچکتری داشته، از خط نسخ یا قلم غبار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. اما در بین همه اقلام نام برده، نظر خوشنویسان بیشتر به خط غبار جلب شد، خطی بسیار کاربردی و ریز و کوچک که می‌توان انواع حرزها، آیات و سوره‌ها و اذکار را جهت رفع بلا و چشم زخم در آن استفاده کرد.

خط غُبار در خدمت نگارش انواع حرزها، آیات و سوره ها و اذکار
واژه چشم‌زخم در قرآن نیامده؛ اما بسیاری از مفسران آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ» را دال بر وجود چشم‌زخم گرفته، و در شأن نزول آن آورده‌اند که مشرکان از مردی شورچشم خواستند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را چشم بزند. هنگامی که آن مرد تصمیم به این کار گرفت، جبرئیل آیه و ان یکاد را فرود آورد و به‌وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت.(طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۱۲.).
لذا برای تکثیر زیاد این آیات و به همراه داشتن آن توسط افراد، بطوری که در قطعات کوچک نگارش شود و قابل حمل باشد، نظر خوشنویسان به خط غبار بیشتر جلب شد، خط غبار برگرفته از خط رقاع است؛ خطی است بسیار ریز و ظریف که برای نوشتن انواع حرزها، آیات و سوره ها و اذکار را جهت رفع بلا و چشم زخم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. چون با این خط انواع حرزها، آیات و سوره ها و اذکار روی کاغذهای پوست چرمی در ابعاد کوچک، به حالت باریک با قلم ریز می‌نوشتند، آن را قلم غبار نامیده‌اند. وجه تسمیۀ(علت نام نهادن) این خط به غبار، به دلیل همین کوچکی و تشبیه آن به غبار است. میرعلی هروی گفته است، چنانچه هر یک از اقلام سته را به قلم باریک کتابت کردند، غبار می‌شود، و اگر به قلم جلی نوشتن، آن را طومار می‌گویند.

ویژگی خط غبار جهت نگارش انواع مضامین مذهبی
خط غبار خطی است یک دست، خالص، یک نواخت، کوتاه و ریز، و به صورت فشرده و جمع و بدون سَرَک نوشته می‌شود، و یا حلقه‌ها و گره‌های حروف عین وسط و آخر ، فاء و قاف، واو و میم و لام و الف را می‌توانستند پر و بسته بنویسند. بعضی از خوشنویسان قدیمی قلم غبار را یک نوع خط خاص نمی‌دانستند، و نظرشان این بوده که همۀ خطوط را می‌توان به قلم غبار نوشت. خط غبار در آغاز کاربرد سیاسی داشته و بیشتر برای رسانیدن پیغام‌ها توسط کبوتران تعلیم یافته به کار گرفته می‌شد. از قرن 7 هجری به بعد، فرم زیباشناسی خط غبار متجلی شد و برای نوشتن انواع حرزها، آیات و سوره ها و اذکارقرآن‌های ریز، کتاب‌های قطع بازوبندی، ادعیه و علم جفر نیز از آن استفاده گردید. کاتبان غبار‌نویس در آغاز از ذرّه‌بین استفاده می‌کردند، ولی از قرن 9 هجری قمری، عینک بجای ذرّه‌بین رواج یافت و نمونه های زیبا و شگفت آور غبار به خط نسخ و نستعلیق نوشته شد. به عنوان مثال غبار نویسان بسم الله الرّحمن الرّحیم، نام مبارک حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و نام مقدس حضرت علی(علیه السلام) و... را به خط نسخ جلی می‌نوشتند، و وسط نوشته ها را کور نمی‌کردند، یعنی سفید می‌گذاشتن، و در داخل آنها آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»، سوره فلق و ناس(معوذتین)، سوره حمد، آیه الکرسی، صلوات محمدی، سورۀ مبارکۀ یس، و انواع سوره‌هایی از قرآن مجید، ادعیه، صلوات و ... را به خط نسخ غبار کتابت می‌کردند که از ارزش هنری والای برخوردار بوده است.

خط غبار را روی اشیایی بسیار کوچک
خوشنویسان به این هنر کوچک‌نویسی بسیار توجه داشته‌اند، و اخیراً آن را به اندازۀ بسیار ریز کاهش داده‌اند، به نحوی که خط غبار را روی اشیایی که بزرگ‌تر از یک دانۀ برنج نیست، می‌نویسند.
قلم غبار اغلب برای انواع حرزها، آیات، سوره‌ها، اذکار و کتابت قرآن مجید، مورد استفاده قرار می‌گرفت. علاوه بر اقلام فوق که خطوط دیگری نیز وجود داشته است که هر یک در موارد خاصی به کار می‌رفته است، اما نظر خوشنویسان بیشتر به این خط جلب می‌گردد(هنر آیه نگاری قرآن کریم، 71:1375). علامه طباطبایی در المیزان اِزلاق در آیه وان یکاد را براساس نظر عموم مفسران همان چشم زخم دانسته وتصریح کرده که منظور از چشم زخم نوعی تأثیر نفسانی است و دلیلی عقلی برای انکارش نداریم، افزون بر این که مواردی هست که قابل انطباق بر چشم زخم است ودر روایاتی نیز وارد شده است(طباطبایی، المیزان، ج۱۹، ص۳۸۸.).

کتابت حرز با انواع خطوط اسلامی و اقلام سته

حِرْز یا تَعْویذ آیات، اذکار و دعاهایی است، برای حفاظت از بلاها. در منابع حدیثی شیعه، حرزهای دعایی، به دلیل آثاری که برای آنها ذکر شده، مورد توجه علمای دین و خوشنویسان بوده است. آیةُالکُرسی و آیهٔ وَ اِن یَکاد، از آیاتی است که برای حرز کاربرد دارد و در انواع خطوط اسلامی مورد کتابت خوشنویسان قرار گرفته است. حرز امام جواد(علیه السلام) و حرز یَمــــانی(حرزهای مشهـــور که به چند طریــــق از امام علی علیه‌ السلام نقــــل شــده) از مشهــورترین حرزهــای دعایی است که در قطعــات کوچک با خط غبار که کوچک شده خط رقاع یا نسخ باشد نگارش شده. در کتاب الکافی و مُهَجُ‌الدّعَوات حرزهای نقل‌شده از چهارده معصوم در باب مستقلی جمع‌آوری شده است. اعتقاد به حرز و تأثیر آن، علاوه بر اسلام، در سایر ادیان و ملت‌ها نیز وجود دارد. در دین اسلام، با رد تعویذهای خرافی، تعویذهایی برپایهٔ آیات و ادعیه توحیدی مطرح شده است.

چشم زخم و طلسم در روایات
بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی فریقین نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد. در یکی از این احادیث گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر قضا و قدر سبقت گیرد، چشم‌زخم بود. در روایاتی که از امامان شیعه رسیده نیز به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌هایی برای در امان ماندن از آن توصیه شده است.(ابن حنبل، ج۲، ص۳۱۹: به نقل از دانشنامه جهان اسلام مدخل چشم‌زخم، مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۹، ۲۵-۲۶).

چشم زخم و طلسم از نظر علمی
خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات گفته که ابن سینا چشم‌زخم را از امور ظنی می‌دانسته؛ اما ملاصدرا معتقد است که برخی نفوس در قوه وهمیه به‌ حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد.(ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۲، ص۴۴۲). برخی از دانشمندان نیز معتقدند در چشم نیرویی مغناطیسی نهفته است که با تمرین می‌توان آن را پرورش داد.

در امان ماندن از چشم‌ زخم
ائمه شیعه در دعاهایی که از آنان نقل شده، از خدا خواسته‌اند تا چشم‌زخم را از آنان دور بدارد. یکی از خواسته‌های امام سجاد(علیه السلام) در دعای بیست و سوم صحیفه سجادیه همین است.(صحیفه سجادیه، ۱۳۷۶ق، ص۱۱۴.) در روایات شیعه، برای محفوظ ماندن از اثر چشم‌ زخم، خواندن معوذتین، آیه الکرسی و آیه و ان یکاد سفارش می‌شود. بر پایه روایتی از امام هشتم شیعیان، قرائت سوره حمد و معوذتین برای دفع چشم‌ زخم توصیه گردیده است.( کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۰۳.) از امام رضا(علیه السلام) نقل شده است: که برای دفع چشم‌زخم، نوشته‌ای از سوره حمد، معوذتین و آیه الکرسی را در شیشه‌ای قرار دهید. همچنین از امامان شیعه نقل شده هنگامی که چیزی شما را به تعجب آورد، ذکر خدا را به زبان جاری کنید و اذکاری مانند تکبیر، حوقله(به معنای گفتن «لاحَولَ وَ لا قُوَّةَ إِلّا بِالله؛ هر دگرگونی و نیرویی، تنها به دست خدا است»، می‌باشد) و ماشاءالله را بگوید و برای برادر ایمانی‌اش از خداوند در خواست برکت کند(طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۳۸۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۶) اینگونه روایات، همیشه موجب تشویق خوشنویسان قرار می‌گرفته است، تا با بهترین خطوط کلام و سفارش امام معصوم وآیات الهی را کتابت کنند.

معنای طلسم و چشم زخم
از بعضی کتب دریافت شده که طلسم از اجزای ارضی و سماوی ساخته می‌شود، طلسم، عبارت از تمزیج قوای فعّاله سماوی و آسمانی به قوای منفعله ارضی است به وسیله خطوط مخصوص که اهل این فن وهمی به کار می‌برند تا بدان هر موذی را دفع کنند و چه بسا که این کلمه را بر خود خطوط اطلاق می‌کنند(اقرب الموارد) قطعه فلزی که بر روی آن نقش‌هایی چند، در ساعات برای حوایج معین رسم کنند(لغت‌نامه دهخدا جلد ۳۳ صفحه ۳۰۰ ).

چشم + زخم = صدمه ، آسیب
چشم زخم (Casm Zaxm چشم + زخم (= صدمه ، آسیب) مخفف آن چشزخم (Cas Zaxm) یا چشزخ ) Cas Zax) در فرهنگ عامه آزار و گزندی که گمان می‌رود از تأثیر نگاه کسی به انسان می‌رسد. نظر دشمن نظر حسود و نظر کسی که فاقد و طالب چیزی است و گاه هر گونه نظر تحسین در اعتقاد عامه ممکن است چنین تأثیری داشته باشد. اعتقاد به چشم زخم با این صورت مخصوص در ایران از تأثیر اسلام و اعراب وارد شده است(دایره المعارف فارسی جلد اول صفحه ۸۵۱ ). اغلب می‌توان تکه های پارچه و یا قفلهایی را دید که دور شبکه‌های فلزی بقعه‌ها و یا اطراف شاخه های یک درخت بسته‌اند مفهوم ساده بر جای گذاردن این پارچه ها و یا قفل‌ها هم گواه زیارت و هم نشانه ظاهری عبادت کننده است. مردم از فرسنگ‌ها راه می‌آیند تا امام حاجتشان را بر آورده سازد. بسیاری از این محلها وقف امام حسین(علیه السلام) است(هنر ایرانی با الهام از عقاید دینی و داستان‌های عامیانه مذهبی صفحه ۲۱).

طلسم‌هایی که در ایران دیده شده بیشتر از جنس فلز با خطوط نسخ کتابت شده است، این گونه طلسم ها مانند طلسمی می‌باشد که عالم بزرگ شیعه، شیخ بهایی (قدس سره) از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام، جهت رفع بلا و گرفتاری مورد استفاده قرار می‌دادند.

لوح‌های مخصوصی از جنس برنجی ساخته می‌شده که جهت حفظ و در امان ماندن از بلا در عموم مردم بسیار کاربرد داشته است، اثر بخش‌ترین فلز، فولاد و پس از آن نقره و سر انجام برنج شناخته می‌شد. جای تعجبی نیست که بیشتر علایم قربانی‌ها و طلسم‌هایی که در ایران دیده شده از فلز است. علاوه بر قفل بسیاری از طلسم‌ها، مدوّرند، قدیمی ترین اینها متعلق به اوایل سده نوزدهم است که حاوی نوشته ای کتیبه مانند مرکب از اعداد و حروف و کلمات است، به روی حاشیه بیرونی‌اش دعایی نوشته شده است. در دو سوی کتیبه، چهره یک زن و یک مرد و بر بالای آن چهره خورشید بالدار یا خورشید خانم منقوش است. در طلسم دیگر که شاید متعلق به اواخر سده نوزدهم باشد خورشید در کنار شیر نمایان شده است. این طلسم ها را به شیوه‌های گوناگون به خود می‌بستند به این ترتیب که آنها حلقه هایی داشتند تا بتوان آنها را به بازو یا جامه بست.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایران/ آستان قدس رضوی)

صورت خورشید خانم را اغلب به روی طلسم‌های مدوّر یا چهارگوش می‌کشیدند و این طلسم ها را که بیشتر کار روی آنها به شکل قلابدوزی بود بر روی دیوار خانه ها در عروسی ها یا اتاق بچه ها برای آرایش یا دفع چشم بد می آویختند( سیری در صنایع دستی ایران، صفحه۱۴۳).

طلسم چهل بسم الله
برای اینکه بچه‌ای زنده بماند در مورد خانواده هایی که بچه‌های آنها می‌مردند این نوع طلسم جهت مراقبت و محافظت از کودکان مورد استفاده قرار می‌گرفت و همچنین در مورد بچه‌هایی که در روز عاشورا خود را به شکل سقا در می‌آوردند به کار می‌رفت لباس این بچه‌ها عبارت بود از پیراهن سفید عربی، یک روسری ،سفید چپیه و ارگال( چپیه - روسری) (ارگال حلقه ای که معمولاً روی سر و روسری قرار گرفته و جنس آن از ابریشم است)، یک کشکول ، تبرزین، یک جفت طلسم چهل بسم الله که به صورت ضربدری روی لباس کودک قرار می گرفت.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ آستان قدس رضوی)

طلسمهای مخصوص درد
به شکل‌های اندام بدن، مانند سر، دست، پا و بدن از جنس نقره ساخته می‌شد و فردی که مبتلا به یکی از این بیماری‌هاست آن را به داخل حرم امام رضا(علیه السلام) می‌انداخت تا از آن درد رهایی یابد(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ آستان قدس رضوی)

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته