مراسم شام غریبان

مراسم شام غریبان
شام غریبان، در ادبیات و مرثیه‌های پارسی‌زبان‌ به غروب آفتاب روز عاشورا و سوگواری این شب گفته می‌شود. نوحه‌های این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین(علیه السلام) و اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند. بعضی رسوم خاص، مانند روشن‌کردن شمع یا نشستن در تاریکی، باعث تفاوت عزاداری این شب با دیگر شب‌های محرم می‌شود. یکی از معانی واژه غریب، دور افتاده از وطن است و گاهی برای کسی که بی یار و یاور مانده است نیز از واژه غریب استفاده می‌شود. شام غریبان نیز به معنای شب ِ مردم غریب و دورافتاده از یار و دیار آمده، اشاره به بازماندگان غریب و مظلوم عاشورا است.(دهخدا، لغت‌نامه، ذیل «شام غریبان»)
در اصطلاح و در مرثیه‌های پارسی زبان‌، به غروب آفتاب روز عاشورا و سوگواریِ شبانه این شب گفته می‌شود.(پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۳.)

ماجرای شام عاشورا
سپاه دشمن غروب عاشورا زنان را از خیمه‌ها بیرون کردند و خیمه‌ها را آتش‌زدند.(خویی، وقایع الأیام، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۳۵، ۱۵۱.) در این هنگام زنان فریاد می‌زدند و چون چشم‌شان به کشتگان خود افتاد لطمه به صورت زدند.(رسولی، زینب عقیله بنی‌هاشم، نشر مشعر، ج۱، ص۵۵) عمر بن سعد غروب عاشورا سر امام حسین(علیه السلام) را با خولی اصبحی و حمید بن مسلم ازدی و سرهای یاران و خاندان او را که هفتاد و دو سر بود، به همراه شمر، قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج و عزرة بن قیس نزد ابن زیاد فرستاد.(قمی، در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)، ۱۳۷۲ش، ص۴۸۶.) عمر سعد خود با جمعی از لشکریانش آن شب را در کربلا ماند و روز بعد نزدیک ظهر پس از دفن کشتگان سپاه خود، همراه اهل بیت امام حسین(علیه السلام) و دیگر بازماندگان، به سمت کوفه حرکت کرد. نقل کرده‌اند که در شب یازدهم محرم که شام غریبان بود، حضرت زینب(سلام الله علیها) نماز شبش را ترک نکرد؛ اما به سبب ضعفی که او را فرا گرفته بود، نماز را نشسته خواند.(سر نینوا زینب کبری(سلام الله علیها)، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۸.)

مراسم شام غریبان و مظفرالدین شاه
این عزاداری، تا قبل از مظفرالدین شاه، در تهران معمول نبود و چون نوحه دسته‌گردانی شام غریبان به زبان ترکی است، می‌توان حدس زد که این عزاداری همراه‌ ترک‌ها با مظفرالدین شاه، به تهران آمده باشد؛ چنان‌که بزرگترین شام غریبان را هم در مسجد شیخ عبدالحسین، تکیه ترک‌ها می‌گرفتند.(مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۰-۴۶۳.)

کتاب‌های زیارات
در کتاب‌های زیارات، برای عصر روز عاشورا، زیارت‌نامه‌ی وارد شده که به منزله عرض‌ تسلیت به پیغمبر(صلی الله)، امام علی(علیه السلام)، حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و امام حسن(علیه السلام)، یعنی صاحبان عزا است. شاید مراسم شام غریبان نیز از این زیارت ناشی شده باشد.(مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۰-۴۶۳.)

وقایع شب یازدهم محرم
شام غریبان کم و بیش مانند یک مجلس روضه است، با این تفاوت که در این جلسه، چراغ روشن نمی‌کنند و با افروختن چند شمع، روشنیِ کمی به مجلس می‌دهند. دسته‌های عزادار، عَلَم و کتل برنمی‌دارند و زنجیر و سینه نمی‌زنند، بلکه با صفوفی نسبتاً منظّم به مجلس می‌آیند، با گریبان‌های باز و با سکوت و متانت، مهموم و مغموم حرکت می‌کنند یا می‌نشینند. سرانجام روضه‌ای خوانده می‌شود که بیشتر به وقایع شب یازدهم محرم سال ۶۱ق و سرنوشت اعضای خاندان امام حسین(علیه السلام) مربوط می‌شود.(رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۶، ۴۷۷.) در شام غریبان نوحه خود را آرام و بی‌سروصدا می‌خوانند. گاهی همه می‌نشینند و یک بند اشعار خود را نشسته می‌خوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند می‌شوند و در حال راه‌رفتن مصرع دوم را تمام می‌کنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج می‌شوند.(مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۰، ۴۶۱.)

شام غریبان در دیگر کشورها
در کربلا این شب را «لیلة الوحشة» (شب وحشت) نیز می‌نامند. در این شب با ذکر مصائب کودکان و اسراء، برای نشان‌دادن اندوه شمع روشن می‌کنند. در پاکستان نیز در این شب، عزاداری را بعد از غروب آفتاب انجام می‌دهند و در این مجلس سوگواری، از روشنایی و فرش استفادہ نمی‌کنند.(شرر، مشرقی تمدن کا آخری نمونہ، لاهور، ص۴۸۴.)

اشعار معروف
نوحه‌ها و مرثیه‌های فراوانی در این شب، سروده شده است که مضمون آنها بیان رها شدن جنازه‌های شهدای کربلا و بی‌یار و یاور شدن اسراء و زنان و کودکان است. در میان شاعران شعر حبیب الله چایچیان متخلص به حِسان نیز از اشعار معروف شام غریبان است با این مطلع(خیمه ها می‌سوزد و شمع شب تارم شده...) و نیز از جمله معروف‌ترین این اشعار که به صورت دودَمه در هیئات مذهبی خوانده می‌شود شعر خائف لاهیجی است.

اشعار خائف لاهیجی
شعر خائف درباره شام غریبان:
امشب به صحرا بی‌کفن جسم شهیدان است
شام غریبان است

امشب نوای بی‌کسان بر بام کیوان است
شام غریبان است

امشب به دشت کربلا نالان یتیمانند
تا صبح گریانند

امشب به روی کشته‌ها در ناله مرغانند
چون نی در افغانند

بر خاک بی‌غسل و کفن رعنا جوانانند
خوابیده عریانند

بر غربت اجسادشان عالم پریشان است
شام غریبان است

امشب به بالین حسین زینب عزادار است
در غم گرفتار است

امشب سکینه بر سر نعش پدر زار است
تا صبح بیدار است

امشب فَلَک حیران ز حالِ عترت زار است
از دیده خونبار است

زهرا به دور کشته‌ها با خیل حوران است
شام غریبان است

امشب سلیمان زمان در گوشه هامون
غلطیده‌ اندر خون

اندر هوای خاتم او بَجْدَل ملعون
دیوانه و مجنون

سازد جدا انگشت شه آن بی‌حیای دون‌
ای چرخ شو وارون

کی خاتَمِ محبوب حق در شأن دیوان است
شام غریبان است

امشب تن چاک حسین در نینوا بی‌سر
در بحر خون اندر

خوابیده بی‌غسل و کفن با علی اکبر و علی اصغر
با یاوران یک سر

اما ز ظلم خولی مردود سگ کمتر
در کنج خاکستر

در کوفه رأسش در تنورِ گرم مهمان است
شام غریبان است

امشب جناب فاطمه تا صبح در زاری
اشک غمش جاری

گاهی بحال دختران اندر پرستاری
اشک غمش جاری

گاهی کند در مطبخ خولی عزاداری
اشک غمش جاری

از ناله‌های زار او «خائف» نواخوان است
شام غریبان است(اصلاح عربانی، کتاب گیلان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۱۴)

آیین‌های محرم
این مراسم‌ آئینی معمولاً متأثر از آموزه‌های دینی و با بیان احساسات، مجموعه منظمی از رفتارها و گفتارها به تصویر کشیده می‌شود که با سنت و تاریخ مردم سرزمین پیوند گرفته و جزئی از فرهنگ مردم شده است. آیین‌های محرم، در دو گروه دسته‌بندی شده‌اند که گروه اول شامل برنامه‌های سنتی عمومی مثل برپایی دسته‌جات سینه‌زنی و زنجیرزنی، مراسم تعزیه و شام غریبان است که در غالب مناطق و شهرها کشور اجرا می‌شود. گروه دوم، آیین‌هایی است که اختصاص به یک شهر یا منطقه خاص دارد، از آن جمله می‌توانیم به مراسم نخل‌برداری در یزد، تشت‌گذاری یا تشت‌گردانی آذری‌ها، چاوش عزا در کاشان، ساز چپ و کتل در بختیاری‌ها، آئین سیّدْ سلام در بن و چقو در سامان اشاره کرد. بسیاری از این آئین‌ها به ثبت ملی یا جهانی رسیده است.

ثبت سازمان میراث فرهنگی
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در ایران، متولی ثبت آیین‌های عاشورایی است. تا سال ۱۳۹۱ش، بیش از ۱۹۰ آیین عاشورایی به ثبت ملی رسیده بود. پیش از ثبت شدن یک آیین عاشورایی، علمای مسلمان درباره آن اظهار نظر کرده و پس از تایید آنان، آیین به ثبت ملی می‌رسد. یکی از اهداف این اقدام، جلوگیری از خرافه‌گرایی است.

© کلیه حقوق متعلق به پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.

مراسم شام غریبان

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته