قره کليسا، عبادتگاهي با سنگهاي سياه

قره کليسا از بناهاي مذهبي متعلق به ارامنه بوده که در جنوب ماکو و 20 کيلومتري شمال شرقي چالدران در کنار روستايي به همين نام واقع شده است. قره در زبان آذري به معناي «سياه» است و وجه تسميه اين نام، سياه بودن قسمتي از کليسا است. ظاهراً ساختمان اصلي اين کليسا تماماً از سنگ هاي سياه ساخته شده که پس از بازسازي قسمتي از سنگ ها به وسيله سنگ هاي سفيد جايگزين شده است. به احتمال زياد اين عمل به صورت عمدي انجام شده تا آيندگان از شک و ظاهر اوليه کليسا مطلع باشند.

قسمت هاي قديمي و بازسازي شده قره کليسا
 

اين کليسا در دوره هاي مختلف، به دلايل مختلف ويران و مجدداً بازسازي شده است.در سال 1230 ميلادي(616هجري) هنگام حمله چنگيز، قسمت بزرگي از اين کليسا ويران شد، ولي هنگام اقامت هلاکوخان مغول در آذربايجان، خواجه نصيرالدين طوسي به مرمت آن همت گماشت. اين کليسا يک بار نيز در زلزله اي که در سال 1319 ميلادي اتفاق افتاد، ويران شد و بنا بر روايت «آندرانيک هويان» سندي درباره تعمير آن به وسيله زکرياي قديس در سال 1329 در دست است.اين کليسا در سال 1691 ميلادي با سنگ هاي سياه، در سال 1810 به وسيله اسقف ماکو، با نصب سنگ هاي سفيد و در زمان قاجار به وسيله عباس ميرزا تعمير شد. قره کليسا داراي ويژگي هاي خاص معماري ارمني بوده و از نظر حجم و تکنيک يکي از با ارزش ترين آثار تاريخ کشور محسوب مي شود. اين بنا از شهرت جهاني برخوردار بوده و بسياري از ارامنه داخل و خارج کشور براي انجام مراسم مذهبي به اين کليسا مي آيند.

نماهايي از قره کليسا
 

تادئوس يا طاطائوس (طاطاوس)يکي از حواريون مسيح است که در سال 40 ميلادي به ارمنستان آمد و به تبليغ مسيحيت پرداخت. از طريق او گروه زيادي به آيين مسيحيت روي آوردند که از آن جمله «ساناتروک» پادشاه ارمنستان و دخترش «ساندخت» بود.ولي سلطان کمي بعد پشيمان شد و به مخالفت با آيين جديد پرداخت و دستور داد تا تادئوس، ساندخت(دخترش)و گروهي ديگر که به مسيحيت گرويده بودند(حدود 300 نفر) را به قتل برسانند.
در سال 302 ميلادي، زمان پادشاهي تير داد از پادشاهان ارمنستان، مسيحيت در اين کشور دين رسمي و همگاني شد.و مسيحيان ارمني که خاطره شهادت تادئوس و ساندخت را نسل به نسل حفظ کرده بودند در محل قرار آنان کليساهايي بنا کردند که قره کليسا يکي از آنهاست. بنابر عقيده ارامنه، کليساي طاطائوس اولين کليسايي است که به دستور مبشرين و حواريون مسيح در دنيا ساخته شده است و چون از نظر مذهبي، شهادت را بزرگ ترين سعادت براي بشر مي دانند، هر سال در روزهاي آخر تيرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادئوس مقدس و پيروان مسيحي او است در قره کليسا مراسم خاصي برپا مي دارند.

نمايي ديگر از قره کليسا
 

به هر روي اين کليسا امروزه به مناسبت جشني سالانه، تابستان ها ميعادگاه ارمنيان ايراني و حتي کشورهاي همسايه است. در هفته اول مرداد ماه، ارمنيان از شهرهاي تبريز، اروميه، تهران، اصفهان، قزوين و... به صورت گروهي و خانوادگي به قره کليسا مي آيند. افزون بر ارمنيان، خانواده هاي کاتوليک هم در اين جشن شرکت مي کنند. يکي از آداب پسنديده در طول زيارت سه روزه، آيين هاي غسل تعميد کودکان و نوجوانان ارمني در اين کليسا است، زيرا عده اي بر اين عقيده اند که تعميد کودکانشان در نخستين کليساي حضرت مسيح (عليه السلام) و محل شهادت حواري آن حضرت، همراه با خير و برکت است. گروهي نيز فرزندانشان را با نذر و نيت در آنجا غسل تعميد مي دهند و به همين خاطر سن غسل تعميد گيرندگان گاه به 15 و 20 سال هم مي رسد.
روزهاي توقف خانواده ها در قره کليسا متفاوت است. رسم اين است که سه روز (از اول تا سوم مرداد) بايد درآنجا بمانند، ولي کساني که از راه دور مي آيند، گاهي بيش از سه روز مي مانند.
خانواده هايي هم که از شهرهاي نزديک مي آيند ممکن است فقط روز دوم آنجا باشند و بعد مراجعت کنند.
در اطراف کليسا، به رغم فراواني جمعيت در روزهاي جشن، ساختمان و بنايي براي بيتوته زئران نيست. خانه هاي روستايي قره کليسا (در 300 متري کليسا که 10 تا 12 خانه است) متعلق به کشاورزان مسلمان روستاست و مورد استفاده مسافران قرار نمي گيرد.

نمايي از داخل قره کليسا
 

از طرف خليفه گري ارامنه، در روزهاي جشن چادرهايي در اطراف کليسا نصب شده که در اختيار مسافران قرار داده مي شود. علاوه بر آن، گروه زيادي از مسافران با خود چادرهاي مسافرتي حمل مي کنند. جشن قره کليسا براي ارمنيان، مجموعه اي از انگيزه هاي اعتقادي، قومي، سنتي، خانوادگي، عاطفي، تفريحي و همچنين مسافرت و استفاده از آب و هواي ييلاقي و ديداردوستان و آشنايان است.
تهيه غذا و پرداختن به خوردن و آشاميدن، سرگرمي عمومي خانواده ها را در اين سه روز تشکيل مي دهد. در بيشتر ساعت هاي روز و شب، سفره و بساط غذا در چادرها يا آستانه چادرها گسترده است و اين سفره ها مرکز گردآمدن خانواده ها و آشنايان است. تجديد ديدار با دوستان و آشنايان نيز يکي از ويژگي هاي اين جشن سه روزه است، چنان که برخي از ارامنه تنها موقعي که به قره کليسا مي آيند يکديگر را ملاقات مي کنند. در اين سه روز آيين «دعاي کليسا» در روزهاي اول و دوم مرداد، صبح و عصر برگزار مي شود، ولي در روز سوم، تنها يک بار و با آيين ويژه عيد به وسيله اسقف اعظم که از تهران مي آيد و اسقف تبريز اجرا مي شود.
شرکت در آيين هاي کليسا در روزهاي جشن اجباري نيست و ديده شده است که برخي افراد هيچ گاه در اين مراسم شرکت نمي کنند.
در دو کيلومتري شمال غرب کليسا، بربلندايي، نمازخانه اي وجود دارد که طبق گفته ها محل شهادت ساندخت، اولين شهيده مسيحي است که قدمت آن هم به اندازه قره کليسا مي باشد. اين کليسا در انتهاي جاده اي قرار دارد که صرفاً براي اين کليسا و يک روستاي کوچک ساخته شده است.
منبع:نشريه ايرانيان ،شماره 30
/خ