طرح مسأله و ضرورت بحث
راهپیمایی عظیم اربعین حسینی، بیتردید یکی از شگفتیهای کمنظیر عصر حاضر در جهان اسلام به شمار میرود؛ رویدادی که در مقیاسی بیهمتا، دلهای میلیونها عاشق اهل بیت (علیهم السلام) را از جای جای جهان به سوی شهرهای زیارتی عراق میکشاند.این اجتماع پرشکوه، صرفا گردهمایی آیینی یا مراسمی مذهبی نیست، بلکه تبلور عملی وحدت امت اسلامی و نمایش اقتدار نرم مکتب اهل بیت (علیهم السلام) در هنگامهای است که جهان اسلام، بیش از هر زمان دیگری با چالشهای فرهنگی، سیاسی و رسانهای مواجه است.
اربعین امروز، تصویری زنده از همدلی مسلمانان سراسر جهان، فارغ از مرزهای نژادی، زبانی و جغرافیایی است، که همگی با الهام از عشق به اباعبدالله الحسین (علیه السلام)، معنای حقیقی اخوت دینی را به نمایش میگذارند و در برابر هجمهها و تبلیغات ناروا، با زبان عمل سخن میگویند.
در متن این حرکت عظیم و الهامبخش، موکبهای حسینی همچون ستون فقرات این پویش مردمی جلوهگر میشوند؛ پایگاههایی که علاوه بر ارائه خدمات رفاهی و پذیرایی، مأمنی برای امید، همدلی و ارتقای آگاهی دینی و اخلاقی زائران هستند.
اهمیت موکبها، فراتر از خدمترسانی مادی است؛ چرا که موکب، مدرسهای است برای تبیین فلسفه کربلا، محل ابراز محبت و مودت به اهل بیت (علیهم السلام)، و زمینهای مناسب برای تربیت نسل جوان و هدایت افکار عمومی به سوی ارزشهای اصیل نهضت حسینی.
تنها با فعالسازی ظرفیتهای فرهنگی و اعتقادی موکبهاست که میتوان به رسالت تاریخی اربعین در عصر حاضر پاسخ داد: زمینهسازی برای جهاد تبیین، مقابله با تحریفات و انتقال پیام عاشورا به نسلها و ملتها.
در جهان معاصر، که رسانهها و جریانهای تحریفگر، با سرعت و گستره بیسابقه به دنبال تحریف مفاهیم دینی و تضعیف هویت اسلامی هستند، وظیفه ما نسبت به بازخوانی دقیق و هوشمندانه پیام عاشورا و تقویت گفتمان مقاومت و روشنگری دوچندان شده است.
جوهره حماسه حسینی، حقیقتجویی، ظلمستیزی، حفظ کرامت انسانی و پاسداشت آزادی و عزت است و موکبها میتوانند سفیران عملی این آرمانها باشند. اربعین، نه فقط فرصتی برای تزکیه فردی، بلکه نقطه آغاز تمدنسازی و احیای سرمایههای اجتماعی امت اسلامی است.
این مقاله، ضمن بررسی جایگاه ویژه و وظایف خطیر موکبهای حسینی در جریان اربعین، تمرکز خود را بر ارائه راهکارهای عملی و اثربخش برای ارتقای رسالت موکبها قرار میدهد؛ راهکارهایی ملموس و قابل اجرا که از دل واقعیتها و ظرفیتهای مردمی برمیخیزند و میتوانند موکبها را به کانونهای اصلی جهاد تبیین فرهنگ عاشورا و ترویج عمیق فلسفه الهی قیام امام حسین (علیه السلام) بدل سازند.
بیتردید، تحقق این هدف، نه تنها مسیر وحدت و عزت امت اسلامی را هموارتر میسازد، بلکه میتواند بنیانهای تمدن نوین اسلامی را در سپهر معاصر تثبیت و تقویت کند.
۱. جایگاه موکبهای اربعین در جامعه اسلامی
اربعین حسینی به عنوان بزرگترین گردهمایی دینی جهان، مصداق بیبدیل مفهوم «امت واحده» در تمدن اسلامی است. بروز این شکوه و وحدت، مدیون زیربناها و نهادهای مردمی همچون موکبهاست که از دیرباز تا امروز در تمام مسیر زیارت اربعین در ایران، عراق و دیگر کشورها نقشآفرین بودهاند.در این بخش، به بررسی عمیق تاریخچه موکبها، اهداف و کارکردهای آنان و سرمایه اجتماعی ناشی از آنها پرداخته میشود تا روشن گردد چرا موکب، فراتر از یک پایگاه خدمترسانی، هویتساز، فرهنگساز و تمدنساز است.
۱-۱. ریشهها و تاریخچه موکبهای اربعین
موکب، واژهای عربی به معنای کاروان یا ایستگاه و نشانهای از همگرایی مومنان حول هدفی والا، قرنهاست در زیستبوم شیعیان عراق و ایران و سایر بلاد اسلامی شکل گرفته است.ریشه این پدیده به سیره محبان اهل بیت (علیهم السلام) در اعصار پس از قیام عاشورا بازمیگردد. در دورههای محدودیت و اختناق حکام بنیامیه و بنیعباس، حتی کوچکترین تجمعی برای عزاداری با تهدید و برخورد شدید همراه بود؛ اما رفتهرفته مردم با ابتکار و همت خود، در مسیر زیارت به سوی کربلا، موکبهایی برای خدمت به زائران برقرار کردند.
در قرون معاصر، به ویژه پس از سقوط رژیم بعث عراق و برچیدهشدن موانع امنیتی، موکبها به ساختار مردمی و شبکهای قدرتمندی بدل شدند و امروز، هزاران نفر در قالب موکبهای مختلف با کمترین امکانات و بیشترین اراده جمعی، لباس خدمت میپوشند.
سرگذشت موکبها، بازتاب نهضت عاشورا و حفظ شعائر است. در فرهنگ اسلامی و ایرانی، هر جا که اندیشه ایثار، محبت و ولایت شکلبندی اجتماعی به خود گرفته، موکبها حاضر بودهاند.
حتی در عصر قاجار، صفویه و معاصر ایران نیز، اشکال متنوعی از موکب، هیئت، تکایا، دستههای عزاداری و ایستگاههای صلواتی زمینهساز حضور مردم در شعائر حسینی بودهاند. بنابراین موکب نماد همگرایی دینی، هویت مشترک و سرمایه فرهنگی-اجتماعی جاودان است.
۱-۲. اهداف و کارکردهای سنتی و معاصر موکبها
موکبها با هدف خدمترسانی و تسهیل زیارت حضرت امام حسین (علیه السلام) شکل گرفتهاند، اما به تدریج ابعاد گستردهتری به خود گرفتند:الف) خدمترسانی مادی و معنوی
* فراهم ساختن غذا، آب، اسکان، استراحتگاه، خدمات درمانی، ماساژ، و حملونقل رایگان؛
* ارائه خدمات فرهنگی: پخش قرآن، مداحی، روضهخوانی، ختم زیارت عاشورا؛
* انتشار کتابچه، پوستر، اقلام فرهنگی و ترویجی.
ب) ایجاد فضای همدلی و هویت مشترک
* بدون هر گونه نگاه قومیتی و ملیتی، به همه زائران خدمترسانی میشود؛
* ملیتها و مذاهب مختلف در قالب موکبهای مشترک همکاری میکنند؛
* ایجاد زمینه ارتباط میان ملتها و تجربه سبک زندگی اسلامی جهانی.
ج) نهادسازی مردمی برای عظمت امت اسلامی
* موکبها ساختار غیردولتی و خودجوش دارند و اعتمادسازی عمیق اجتماعی ایجاد میکنند؛
* اعتماد مردم به این نهادها، سرمایهای گرانبها برای ملتها و امت اسلامی به شمار میرود؛
* تبدیل موکب به الگوی مردمی مدیریت جمعیت و خدماترسانی اجتماعی در شرایط بحرانی (نمونههای موفق مدیریت بحران در اربعین).
د) تقویت سرمایه اجتماعی شیعه و امت اسلامی
* موکب محور تعمیق پیوندهای اجتماعی، اعتماد متقابل و روحیه تعاون است؛
* افزایش مشارکت مردمی در امور خیرخواهانه و برقراری سنت حسنه وقف و نذورات برای استمرار موکبها؛
* تبدیل انرژی جمعی به همگرایی جهانی حول محور ارزشهای عاشورا.
ه) نقشی فراتر: موکب به مثابه مدرسه تمدنساز
* انتقال تجربه عملی کار جمعی، ایثار، صبر، حمایت از مستضعفان و آرمانگرایی به نسل جوان؛
* بستری برای گفتگوی تمدنی میان ملتهای مختلف؛
* ترویج رسانهای و هنری فرهنگ عاشورا به جهان.
۱-۳. تحلیل جامعهشناختی موکب؛ سرمایه اجتماعی و قدرت نرم
برای فهم نقش تمدنساز موکبهای اربعین حسینی، باید نظریات سرمایه اجتماعی و قدرت نرم را با فرهنگ عاشورایی ترکیب نمود:موکبها بزرگترین نمونه «سرمایه اجتماعی مذهبی» زمانه ما هستند؛ تراکم اعتماد متقابل، مشارکت آگاهانه، ایفای نقش داوطلبانه و شبکه ارتباطات انسانی، نوعی اعتماد جمعی و هویت یکپارچه خلق میکند.
این سرمایه اجتماعی، تبدیل به قدرت نرم بیبدیل امت اسلامی میشود؛ چرا که بدون تبلیغ مستقیم، مخاطبان جهانی را به محبت اهل بیت (علیهم السلام)، حمایت از مظلوم و دفاع از حق دعوت میکند و مدل عملی همبستگی و خدمت جمعی را نمایش میدهد.
تحلیل اجتماعی نشان میدهد که:
* موکبها بدنه اجتماع را به مشارکت فعال و امیدآفرینی دعوت میکنند؛
* در بحرانها (همچون همهگیری کووید۱۹، سیل یا جنگ)، کارکرد موکبها فراتر میرود و به سازمان مردمنهاد بحرانپذیر تبدیل میشوند؛
* موکبهای اربعین حسینی، بذرهای اخلاق اجتماعی، نظم، ایثار و مدیریت خدمت را در جامعه میپراکنند.
۱-۴. موکب؛ پایگاه نوآوری فرهنگی و دینی
موکبها بستر خلق سبک زندگی دینی، تجربه عملی زیست جمعی بر اساس اخلاق عاشورایی، تربیت روحیه جهادی و مقاومت اسلامی هستند. در هویتیابی جوانان و کودکان نقش کلیدی دارند و فضایی برای تمرین همکاری، مسئولیتپذیری، خلاقیت جمعی، تربیت رسانهای و هنر دینی فراهم میکنند.نوآوریهای فرهنگی در موکبها عبارتند از:
* آموزش مهارتهای زندگی و تبیین فلسفه عاشورا به زبان ساده و هنری؛
* تشکیل گروههای سرود، تئاتر خیابانی، کارگروههای پاسخ به شبهات و جلسات معرفتی برای نسل جدید؛
* انتشار تجربههای موفق در رسانههای محلی و فراملی.
جمعبندی بخش اول:
موکبهای اربعین فراتر از ایستگاههای خدمت، نهادهایی تمدنساز، هویتبخش و الگو، ارائهدهنده سبک زندگی اسلامی هستند. سرمایه اجتماعی متکی بر اعتماد، محبت، ایثار، کار جمعی و روحیه همبستگی نشانههای جامعه مطلوب دینی را عینیت میبخشد.هرچه برنامهریزی دقیقتر، نوآوری فرهنگی بیشتر و نگاه توسعهگرا در مدیریت و محتوا بر موکبها حاکم شود، مسیر برای تبدیل این نهاد مردمی به کانون جهاد تبیین، تمدنسازی و الگوگیری جهانی هموارتر خواهد شد.
۲. اهمیت راهبردی جهاد تبیین در عصر حاضر و نسبت آن با موکبهای اربعین
یکی از کلیدیترین مفاهیم مورد توجه رهبر معظم انقلاب اسلامی و اندیشمندان دینی در عصر حاضر، موضوع «جهاد تبیین» است؛ جهادی که گستره آن از عرصه نظری و رسانهای فراتر رفته و به قلب میدان اجتماع و فرهنگ امت اسلامی آمده است.این بخش به بررسی مفهوم جهاد تبیین، اهمیت آن در مواجهه با جنگ نرم، شبهات، تحریفها و هجمههای رسانهای معاصر، و نقش بیبدیل موکبهای اربعین حسینی در تحقق عملی این رسالت حیاتی خواهد پرداخت.
۲-۱. معنای جهاد تبیین در فرهنگ اسلامی و ضرورتهای امروزی
الف) تعریف مفهومی تبیین و جهاد تبیین«تبیین» در لغت به معنای آشکار ساختن، روشنگری، توضیح و فهماندن عمیق است. در قرآن کریم، واژههایی همچون «بیّنات»، «مُبین» و «تبیین لِلنّاس» بهکرات آمده و نشان از اهمیت روشنگری الهی دارند:
«وَ نَزَّلنا عَلَیکَ الْکِتابَ تِبیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ؛ و این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر هر چیزی و هدایت و رحمت و مژدهای برای تسلیم شدگان [به فرمان های خدا] ست. (سوره نحل: ۸۹)
در رویکرد امام خمینی (رحمه الله) و رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی)، جهاد تبیین یعنی تلاش سازمانیافته و بیوقفه برای آشکار کردن حقیقت، مقابله با تحریف، ایجاد بصیرت و خنثیسازی تمام ابزارهای جنگ شناختی دشمن؛ جهادی بیامان، فراگیر، خلاق و تمدنساز.
نکته: در سیره اهل بیت (علیهم السلام) نیز، فعالیتهای تبیینی پس از عاشورا بهویژه خطبهها و مناظرات امام سجاد (علیه السلام) و حضرت زینب (علیها السلام) بهترین نمونه عملی جهاد تبیین در تاریخ اسلام است؛ جنایتی که یزید و بنیامیه قصد تحریف و سرپوش گذاشتن بر آن داشتند، به برکت روشنگری اهل بیت (علیهم السلام) ، به حرکتی بیدارگر و جاودانه تبدیل شد.
ب) جهاد تبیین؛ پاسخ به نیازهای عصر اطلاعات
در دوران جدید، با غلبه فضای مجازی، شبکههای اجتماعی، رسانههای معاند و حجم انبوه اطلاعات مخدوش و تحریفشده، موضوع تبیین نه یک انتخاب مستحب، بلکه یک تکلیف فوری، حتمی و حیاتی برای هر شیعه و مسلمان است.
دشمنان امت اسلامی به طور متمرکز به جعل، تحریف، شبههافکنی و تغییر ذهنیت نسل جوان نسبت به عاشورا، اهل بیت (علیهم السلام)، انقلاب اسلامی، دین و اصول مقاومت پرداختهاند.
امروز قشر عظیمی از جامعه جهانی، حتی با وجود علاقه و ارادت فطری به مفاهیم انسانی قیام امام حسین (علیه السلام)، در معرض تبلیغات منفی، روایتهای معکوس و تحریفات رسانهای قرار دارند که نقش عاشورا را تقلیل داده یا ماهیت آن را وارونه جلوه میدهند.
در چنین شرایطی جهاد تبیین یعنی:
* شناخت دشمن و ابزارهای او؛
* آگاهسازی و آموزش عمومی؛
* تولید محتوای عمیق و قابل فهم برای نسل امروز؛
* پاسخ مهربانانه، علمی و منطقی به شبهات.
۲-۲. اهمیت جهاد تبیین در نهضت عاشورا
الف) درس جاودان عاشورا: تبیین، رسالت ابدییکی از اصلیترین پیامهای نهضت حسینی، همان جمله کلیدی امام حسین (علیه السلام) ـ در مسیر خود به کربلا ـ است:
«...أَ لاَ تَرَوْنَ إِلَى اَلْحَقِّ لاَ یُعْمَلُ بِهِ وَ إِلَى اَلْبَاطِلِ لاَ... یُتَنَاهَى عَنْهُ…؛ ...آیا نمیبینید که به حق عمل نمیشود و از باطل نهی نمیگردد…» (کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۲)
امام حسین (علیه السلام) با ایستادگی در برابر تحریفها و ساکت ننشستن در برابر ظلم، ماهیت دین را از مظلومیت و دروغ نجات داد و حقایق را برای تمام اعصار تبیین نمود.
پس از شهادت ایشان، پرچم «تبیین» توسط اهل بیت (علیهم السلام) و اصحاب راستین ایشان بلند شد:
* خطبههای حضرت زینب (علیها السلام) در کوفه و شام؛
* خطبههای افشاگرانه امام سجاد (علیه السلام) در مجامع عمومی و نزد حاکمان بنیامیه؛
* تبیین فلسفه امام حسین (علیه السلام) نزد خواص و عوام توسط سفیران غیررسمی نهضت.
ب) عاشورا، میدان تحریف و مبارزه با تحریفات
تاریخ عاشورا از همان ابتدا صحنه جنگ روایتها و تلاش برای تحریف حقیقت بوده است. حتی پس از شهادت سیدالشهدا (علیه السلام)، داعش گونههایی از یزیدهای قدیم و جدید در هر عصر، کوشیدهاند تا اصل قیام و انگیزه آن را وارونه جلوه دهند.
نسل جدید باید فلسفه جهاد، عرفان، سیاست، اخلاق، و فرهنگ عاشورایی را از منبع اصیل فراگیرد. این تبیین، شاخصترین جهاد فرهنگی در عصر ماست و قصور در آن، موجب تحریف افکار عمومی میشود.
2-۳. نقش راهبردی موکبهای اربعین در جهاد تبیین
موکبهای اربعین حسینی، به دلیل ماهیت مردمی، فراگیری جهانی، گستردگی جغرافیایی، حضور میلیونی و اثرگذاری عمیق بر مخاطبان، بهترین بستر برای «جهاد تبیین» در مقیاس عظیم و بینالمللی هستند.الف) موکب؛ از خدمترسانی صرف تا پایگاه تبیین
امروزه، اگر موکبها صرفا در چارچوب خدمات مادی (آب، غذا، اسکان) باقی بمانند، بخش عظیمی از پتانسیل عظیمشان نادیده گرفته شده است. اما با اندکی خلاقیت و برنامهریزی، میتوانند به مراکز فعال فرهنگی، معرفتی و تبیینی بدل شوند.
چگونه؟
* کانونهای پرسش و پاسخ: زائران با سوالات دینی، تاریخی و اعتقادی روبرو هستند؛ موکبها میتوانند با حضور کارشناسان، طلاب، اساتید، و حتی پاسخگویی به سوالات مکتوب، در این زمینه فعال باشند.
* نمایشگاههای معرفتی: برگزاری نمایشگاههای کوچک و متمرکز از تصاویر، پوسترها، یا حتی نسخههای خطی (یا ماکت) با موضوعات خاص نهضت حسینی، فلسفه قیام، معرفی شخصیتهای کربلا، و تبیین مفاهیم کلیدی (مانند ایثار، عدالت، امر به معروف) میتواند بسیار مؤثر باشد.
* توزیع محتوای تبیینی: ارائه کتابچه، جزوه، لوح فشرده، یا حتی QR Codeهایی که زائران را به منابع دیجیتال (مقالات، فیلمها، پادکستها) هدایت میکنند، ابزار ساده و قدرتمندی برای تبیین است.
* برگزاری کارگاههای تبیینی: برگزاری سخنرانیهای کوتاه، جلسات پرسش و پاسخ، معرفی کتابهای مرتبط و حتی پخش مستندهای کوتاه و تأثیرگذار در ساعات استراحت زائران، گامی مؤثر در جهت تبیین عمیقتر است.
* رسانه موکب؛ روایتگر حقیقت: خودِ فعالیت موکب، اراده جمعی، ایثار، همدلی و نظم مردمی، یک «روایت» است. این روایت باید با زبان رسانه (فیلم، عکس، متن) برای کسانی که امکان حضور در اربعین را ندارند، بازنمایی شود تا حقیقت پشت پرده تبلیغات منفی دشمن را آشکار سازد.
ب) مواجهه با شبهات و روایتهای تحریفی در موکب
یکی از حیاتیترین کارکردها در جهاد تبیین، مقابله با شبهات و پاسخگویی به سوالات رایج است. در فضای اربعین، زائران با طیف وسیعی از شبهات و روایتهای تحریفی مواجه میشوند که توسط شبکههای معاند و تفکرات التقاطی ترویج میشود.
نمونههایی از شبهات رایج:
* تقلیل قیام امام حسین (علیه السلام) به یک درگیری صرفا سیاسی یا قبیلهای؛
* زیر سوال بردن انگیزه دینی قیام؛
* برجسته کردن جنبههای عاطفی به جای فلسفه و استراتژی قیام؛
* اتهام به تندروی یا خشونتطلبی در سیره حسینی؛
* مغالطه بین «عشق به اهل بیت» و «فهم عمیق اندیشه آنها».
نقش موکب در این زمینه:
* ایجاد اتاقهای فکر و پاسخگویی: موکب میتواند با ایجاد فضایی آرام و تخصصی، فرصتی برای زائران فراهم کند تا سوالات خود را مطرح کرده و پاسخهای مستدل و مستند دریافت کنند.
* مقابله با روایتهای نادرست: کارشناسان فرهنگی در موکبها باید با اشراف کامل بر شبهات روز، بتوانند روایت صحیح و مستند از قیام حسینی را ارائه دهند.
* استفاده از ابزارهای تبیینی: پخش نماهنگهای روشنگرانه، قرائت بخشهایی از زیارات معتبر (مانند زیارت اربعین) و تبیین عبارات آن و استفاده از پوسترهای حاوی پاسخ به شبهات، ابزارهای مفیدی هستند.
۲-۴. عاشورا؛ محور وحدت امت اسلامی در مواجهه با جهاد تبیین
فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) و آموزههای عاشورا، ظرفیت فوقالعادهای برای وحدت امت اسلامی دارند. اما این وحدت، نیازمند تبیین صحیح و عمیق است.الف) عاشورا؛ نقطه اشتراک و سرمایه وحدت
تمام مذاهب اسلامی، امام حسین (علیه السلام) را به عنوان سبط پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) دوست دارند و قیام او را در برابر ظلم و فساد، حرکتی مقدس و الهی میدانند. این حب و احترام مشترک، میتواند بستر مناسبی برای تبیین، و گسترش تفکر وحدتبخش عاشورا باشد.
* مواجهه با تفکرات تفرقهانداز: بسیاری از تفکرات افراطی و تکفیری، سعی در تخریب جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) و عاشورا دارند. جهاد تبیین باید با محوریت مشترکات، در برابر این دیدگاههای تفرقهانداز بایستد.
* تبیین مفهوم «امت» در عاشورا: قیام امام حسین (علیه السلام) در نهایت برای اصلاح امت اسلامی و بازگرداندن آن به مسیر اصیل نبوی صورت گرفت. این مفهوم «امتسازی» و «اصلاح امت» باید در موکبها مورد تأکید قرار گیرد.
* همافزایی با برادران اهل سنت: زائران و موکبداران اهل سنت نیز در پیاده روی اربعین حضور دارند. موکبها باید با برنامهریزی فرهنگی، ضمن تبیین مواضع اصیل، به اشتراکات فرهنگی و مذهبی با برادران اهل سنت نیز توجه کنند.
ب) اربعین؛ مدینه فاضله تبیین وحدت
پیاده روی اربعین، خود بزرگترین تجلی «جهاد تبیین» در ابعاد جهانی و امتسازی است. این حضور میلیونی، نشان میدهد که ارزشهای عاشورایی، فراتر از مرزهای جغرافیایی و مذهبی، ظرفیت گردهم آوردن انسانها را دارند.
* تبیین پیام «هیهات منا الذلة» برای تمام مستضعفان جهان: این پیام، منحصر به شیعه یا مسلمانان نیست، بلکه فریاد آزادگی در برابر هرگونه ظلم و استکبار جهانی است.
* تبیین مفهوم «امر به معروف و نهی از منکر»: این فریضه الهی، وظیفهای همگانی برای اصلاح جامعه است و باید با ظرافت و حکمت در موکبها تبیین شود.
جمعبندی بخش دوم:
جهاد تبیین، رسالت امروز امت اسلامی در برابر انبوه شبهات، تحریفات و جنگهای نرم دشمنان است. عاشورا، که خود با تبیین اهل بیت (علیهم السلام) از انحراف نجات یافت، امروز میتواند و باید محور این جهاد تبیین باشد.موکبهای اربعین حسینی، با حضور میلیونی، گستردگی جهانی و اعتماد اجتماعی که از آن برخوردارند، ظرفیت فوقالعادهای برای تبدیل شدن به پایگاههای عملیاتی «جهاد تبیین» محسوب میشوند.
پرداختن به مفاهیم عمیق عاشورا، پاسخگویی مستدل به شبهات، ترویج پیام وحدتبخش حسینی و استفاده خلاقانه از ابزارهای رسانهای و فرهنگی در موکبها، گامی اساسی در تحقق اهداف این جهاد عظیم و تضمینکننده حفظ هویت دینی و فرهنگی امت اسلامی در برابر هجمههای روزافزون است.
۳. فرهنگ عاشورا؛ محوری برای اتحاد و بیداری اسلامی
فرهنگ عاشورا یکی از عمیقترین و تأثیرگذارترین سرمایههای هویتی امت اسلامی است؛ فرهنگی که نه تنها با محوریت عزاداری و ابعاد عاطفی، بلکه به واسطه اندیشه، معرفت و پیام جهانی خود، میراثی بیبدیل برای ارشاد ملل و مقابله با طغیان ظلم در تاریخ بشریت معرفی میشود.عاشورا تنها واقعهای تاریخی نیست، بلکه یک حقیقت مستمر، نماد هویت انقلابی و تجسم عدالتخواهی، ایثار، آزادگی، اتحاد و بیداری در برابر همه صور استکبار و جبهه نفاق است.
در این بخش، تلاش میشود مؤلفههای بنیادین فرهنگ عاشورا به عنوان محور وحدت امت اسلامی، نقش آن در ایجاد بیداری و مقاومت اسلامی و ظرفیت جهانی عاشورا به عنوان راهبرد فرهنگی تمدن نوین اسلامی تحلیل و تبیین گردد.
۳-۱. مؤلفههای فرهنگی و هویتی عاشورا؛ از نهضت تا فرهنگ جهانی
فرهنگ عاشورا از دو مؤلفه اصلی تشکیل شده است:۱. محتوا و پیام و ۲. روش و سبک ارائه و انتقال.
الف) محتوا و پیام عاشورا
* ایثار و فداکاری مطلق: امام حسین (علیه السلام) و یارانش قلهای از ایثار را رقم زدند که فراتر از مرزهای خونی و قومی، برای همه بشریت الگوبخش شد: «اگر دین ندارید، آزاده باشید».
* مبارزه با ظلم و فساد: اساس قیام، ایستادگی برابر ستم، تزویر و بیعدالتی است؛ پیامی که شعار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر ملت آزاده است: «هیهات منا الذلة».
* امر به معروف و نهی از منکر: فلسفه بنیادین این فرهنگ، اصلاح امور امت و دعوت به خیر، بازداشت از فساد و زنده نگاه داشتن مسئولیت اجتماعی هر انسان است.
* احیای عدالت و کرامت انسانی: عاشورا آموزهای جهانشمول درباره شأن و منزلت انسان و اهمیت پاسداری از انسانیت است.
* توحیدمحوری و حفظ اصالت دین: عاشورا مبارزه با بدعت، تحریف و تسلیمناپذیری در دین را به منصه ظهور رساند.
ب) روش و سبک انتقال فرهنگ عاشورا
* آمیزه عقلانیت، عاطفه و حماسه: عقلانیت عاشورایی، از بیان استدلالی قرآن و پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و تا مدیریت بحران توسط امام حسین (علیه السلام)، با روحیه عاطفی و شور حماسی عجین شده است.
* بیان ساده و همهفهم: امام و یارانش، با خطبههای روشن، نامهها، گفتگوها و حتی عملشان، با هر قشری حتی کودک و نوجوان ارتباط برقرار میکردند.
* نهادینهسازی در رفتار اجتماعی: رفتار جمعی اهل بیت (علیهم السلام)، نوع تعامل با دشمن، رفتار با کودکان و اسرا، همه نمونه زیست عملی فرهنگ عاشورا هستند.
* تداوم روایت و انتقال فرهنگی: از نسل به نسل، با مجالس عزاداری، زیارت، مداحی، هنر و ادبیات عاشورایی، این فرهنگ منتقل شد.
۳-۲. عاشورا؛ هویتبخش ملتها و محور وحدت امت اسلامی
الف) هویت دینی، ملی و تمدنی بر مدار عاشوراعاشورا آیینه وحدت امت اسلامی و سرچشمه هویت جمعی ملتهایی است که در تاریخ با نام حسین (علیه السلام) و در سایه پرچم او هویت یافتهاند:
در ایران، عراق، لبنان، پاکستان، هند، افغانستان و حتی غرب و آفریقا، توانسته هویت دینی ملی و حتی تمدنی ایجاد کند.
فرهنگ عاشورا جمع اضداد متضاد است: هم عاطفه و اشک، هم مقاومت و قیام، هم عبادت و عرفان، هم سیاست و عقلانیت؛ ترکیبی که قرنها عامل بقای هویت شیعه و امت اسلامی بوده است.
ب) وحدتآفرینی عاشورا در تاریخ معاصر
انقلاب اسلامی ایران، الگوی مقاومت لبنان و عراق، و موج بیداری اسلامی، همگی در سایه الهام از همان اصول عاشورایی شکل گرفتند.
پیام وحدتبخش عاشورا برای امروز: عاشورا نه نقطه افتراق، بلکه محور اتحاد، بیداری و عزت اسلامی است. امروز موکبهای اربعین حسینی با حضور همه اقوام، ملتها و مذاهب اسلام، عملاً مدل وحدت اسلامی را عینیت میبخشند.
ج) نمونههای عملی وحدتآفرینی در اربعین
* حضور موکبهای ایرانی، عراقی، پاکستانی، افغانی، مردم کشورهای عربی و آفریقایی؛
* برپایی نمازهای وحدت در مسیر، عدم تبعیض قومی و ملی میان زائران، ترویج احترام متقابل میان شیعه و سنی؛
* همکاری مشترک موکبها در امدادرسانی بحران، خدمات درمانی و سازندگی؛
* شرکت فعالانه اهل سنت در عراق و سایر کشورها، مشارکت علمای اهل سنت در همایشهای اربعین.
۳-۳. عاشورا و امتسازی
الف) آموزههای عاشورا برای امتسازی«امت» در فرهنگ اسلامی به معنای جامعهای متشکل از انسانهایی است که حول محور یک پیام الهی (توحید، عدل، ولایت) همسویی دارند. قیام عاشورا برای بازگرداندن امت به هویت اصیل و تحقق جامعه الهی رخ داد.
چنانچه حضرت امام حسین (علیه السلام) فرمودند: «...إِنَّما خَرجْتُ لِطَلَبِ إلاصلاحِ فی أُمَّه جَدّی، أُریدُ أنْ آَمُرَ بالمَعروفِ و أنهی عَنِ المنکَرِ...؛ ...خروج کردم برای اصلاح امت جدم، میخواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم...» (بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۲۹)؛ یعنی رسالت عاشورا، امتسازی، بیدارسازی، تحول و احیای امت بوده، نه صرف مقابله سیاسی یا انتقامجویی.
ب) درسهای تاریخی عاشورا برای ملتها
نهضت امام حسین (علیه السلام) تکاندهندهترین عامل بیداری ملل در شرق و غرب بوده است؛ الهامبخش سیاستمداران عدالتخواه و آزادگان غیرمسلمان (گاندی، تولستوی و…) تا جنبشهای رهاییبخش قرون اخیر.
سنتهای اجتماعی مانند وقف، نذر، ایثار، اتحاد و همکاری جمعی، همگی بر محور عاشورا بازتولید و تقویت شده است.
ج) از مقاومت تا تمدنسازی
فرهنگ مقاومت و تحمل در برابر فقر، جنگ، تحریم و ظلم، الهامگرفته از آموزههای عاشوراست. شکلگیری تمدن نوین اسلامی، بر آگاهیها و الگوهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عاشورا متکی است. موکبهای اربعین حسینی امروز تجربه عملی کاربست الگوهای تمدنی عاشورا و امتسازی در مقیاس جهانی هستند.
۳-۴. فرهنگ عاشورا؛ بیداری اسلامی و مقاومت جهانی
الف) عاشورا؛ موتور حرکت و بیداری اجتماعیعاشورا کلیدواژه تمام انقلابها و حرکتهای آزادیخواهانه معاصر در جهان اسلام است؛ به ویژه انقلاب اسلامی ایران، انقلاب عراق، دفاع مقدس، مقاومت غزه و یمن، الهامگرفته از آرمانهای حسین بن علی (علیه السلام) هستند.
پیام عاشورا علیه استبداد و استکبار مرزی نمیشناسد؛ شعار «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» بیانگر تداوم و جهانشمولی این فرهنگ است.
ب) نقش موکبها در گسترش فرهنگ بیداری
موکبها فعالترین و مردمیترین رسانه بیداری اسلامیاند؛ نه تنها در ارائه خدمت، بلکه در ترویج پیام بیداری، مقاومت و فرهنگ نقش ایفا میکنند.
حضور میلیونها جوان و کودک در موکبها فضای آموزشی عظیم برای انتقال فرهنگ عاشورا و مقاومت ایجاد میکند.
۳-۵. ظرفیت جهانی فرهنگ عاشورا و اربعین
الف) قابلیت تبدیل به گفتمان جهانینهضت عاشورا، گفتمانی فراملی و فرازمانی است؛ مفاهیمی همچون کرامت، آزادی، حقطلبی، اتحاد و ظلمستیزی ظرفیت ورود و اثرگذاری بر تمام ملتهای جهان را داراست.
اربعین «نمایشگاه فرهنگ جهانی عاشورا» است؛ رسانههای جهان نسبت به این رویداد توجه ویژه دارند و گسترش پیام حسینی میتواند مرزهای جغرافیایی را درنوردد.
ب) فرصت تمدنی اربعین
اربعین فرصت نمایش عملی سرمایه اجتماعی، همبستگی، نظم مردمی، خیرجمعی، و خدمت رایگان است که میتواند الگوی حل منازعات و تحقق عدالت اجتماعی در جهان امروز باشد.
توسعه دیپلماسی مردمی، دوستی ملتها، شناخت متقابل فرهنگها و تعامل مستمر مسلمانان سایر کشورها حول محور اربعین، یکی از جلوههای تمدنسازی با الگوی عاشورایی است.
جمعبندی بخش سوم:
فرهنگ عاشورا، صرفا یک حادثه تاریخی نیست، بلکه منشأ هویتی، قطب وحدت، الگوی امتسازی و موتور بیداری ملل آزاده جهان است. این فرهنگ بر دو پایه: پیام جهانی و روش انتقال منحصر به فرد استوار است.حضور موکبها و پیاده روی اربعین، عینیت یافتن وحدت، ایثار، همدلی و بیداری اسلامی است. گسترش این فرهنگ توسط موکبها به عنوان رسانه و عامل تمدنساز، ضامن بقای هویت دینی، تقویت سرمایه اجتماعی و زمینهساز تحقق تمدن نوین اسلامی خواهد بود.
۴. فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام)؛ نگاهی عمیق و قابل تبیین
نهضت عاشورا و قیام اباعبدالله الحسین (علیه السلام) تنها یک رخداد حماسی یا رویدادی عاطفی در تاریخ اسلام نیست؛ بلکه حقیقتی سرشار از معانی الهی و انسانی است که فلسفه و عقلانیت آن، قرنها محور تحولات فکری و تمدنی جهان اسلام قرار گرفته است.سؤالی محوری همواره پیش روی وجدانهای بیدار و متفکر بوده: چرا حسین بن علی (علیه السلام) با علم به شهادت، جان خود، خاندان و یارانش را فدای «اصلاح امت» کرد؟ چه فلسفهای در ورای این ایثار عظیم نهفته است که نه تنها جهان تشیع، بلکه همه آزادگان تاریخ را تحت تأثیر خود قرار داده است؟
در این بخش، تلاش میشود با رجوع به منابع اصلی اسلامی (قرآن، روایات، سخنان و نامههای حضرت)، نظرات اندیشمندان، تحلیل تاریخی-اجتماعی و نگاه تمدنی، فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) تبیین شود؛ به گونهای که برای نسل امروز، جویندگان معنویت، نخبگان، فعالان فرهنگی و موکبداران خدمتی نیز الهامبخش باشد.
۴-۱. ضرورت تبیین و فهم عقلانی و معنوی از فلسفه قیام حسینی
یکی از آسیبها در مواجهه با عاشورا، برداشتهای صرفا احساسی از این واقعه عظیم است. در حالی که آموزههای ائمه اطهار (علیهم السلام) و همچنین نیازهای جامعه امروز اقتضا میکند فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) را با رویکردی عقلانی و معنوی بازخوانی کنیم:عاشورا، صحنه شکوفایی ایمان، خردورزی و انتخاب آگاهانه در اوج بحران است؛ مقابله حسین بن علی (علیه السلام) با سلطه جهل و استبداد، عقلانیت مُطاع الهی را در برابر خودکامگی و دینی تحریفشده قرار میدهد.
اگر فلسفه قیام را صرفا به مظلومیت، شهادت و اشک محدود کنیم، از پیامدهای اجتماعی، تمدنی و فرهنگی آن غافل میشویم.
در سخنان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و معصومین (علیهم السلام)، امام حسین (علیه السلام) «مصباح الهدی و سفینة النجاة» معرفی شده، یعنی کشتی نجات است؛ اما این سفینه، فقط با عقلانیت و معرفت راهبری میشود.
تبیین عقلانی قیام، نسل جدید را از سطحنگری و تحجر، و از سوی دیگر از التقاط و تحریف حفظ میکند.
امروز موکبهای اربعین حسینی وظیفه دارند علاوه بر بازتاب شور عاطفی، نقشه راه عقلانی، ایمانی و تمدنی قیام امام حسین (علیه السلام) را به زبان روز تبیین کنند.
۴-۲. بیان فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) در منابع اسلامی و فرمایشات خود حضرت
الف) تبیین نقشه راه قیام در سخنان امام حسین (علیه السلام)برای فهم فلسفه قیام، باید به خود حضرت حسین (علیه السلام) و منابع دست اول رجوع کرد.
امام حسین (علیه السلام) در وصیتنامه مکتوب به محمد بن حنفیه میفرماید:
«خَرَجْتُ لِطَلَبِ الإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی … أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی؛
من برای اصلاح امت جدم خروج کردم؛ میخواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و طبق سیره پیامبر و پدرم علی (علیه السلام) رفتار کنم.» (بحارالانوار، ج 44، ص 329)
محورهای این فرمایش:
* درخواست اصلاح امت اسلامی؛ احیای ساختار جامعه بر اساس معیارهای نبوی و علوی؛
* امر به معروف و نهی از منکر؛ احیای مسئولیت جمعی و اجتماعی جامعه؛
* مبارزه با فساد، ظلم، تزویر، تحجر و اشرافیت دینی؛
* پیروی از راه انبیا و اولیا الله؛ مدل حکومت و جامعهداری نبوی.
در خطبههای منا و عرفه، امام حسین (علیه السلام) پیشاپیش فساد ساختاری دستگاه خلافت را نقد میکند و میفرماید:
«...أَ لاَ تَرَوْنَ إِلَى اَلْحَقِّ لاَ یُعْمَلُ بِهِ وَ إِلَى اَلْبَاطِلِ…؛
...آیا نمیبینید که به حق عمل نمیشود و از باطل جلوگیری نمیشود؟…» (تحف العقول: 245)
ب) منابع قیام الهی
* آیه «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَهِ مَثْنَى وَ فُرَادَى…؛ بگو من فقط به شما یک اندرز مىدهم که دو دو و به تنهایى براى خدا به پا خیزید...» (سوره سبأ، آیه ۴۶): امام قیام برای خدا و به نیت اصلاح و حقیقت را اصل میدانست.
* سیره پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام): قیام، ادامه رسالت، تکمیل مکارم اخلاق و تحقق عدالت الهی است.
۴-۳. امام حسین (علیه السلام)؛ قیام برای احیای دین و اقامه عدالت
امام حسین (علیه السلام) با مشاهده واژگونی ارزشها، نهادینه شدن ظلم، فقر فرهنگی، افزایش خرافه و تحمیل اشرافیت اموی بر دین، تصمیم به قیامی گرفت که هدف آن، احیاء دین محمدی و زدودن انحرافات بود.در نگاه امام حسین (علیه السلام)، جامعه بدون عدالت، جامعهای مرده و فاقد روح است. ایشان قیام کرد تا عدالت عملی، ضمیر اجتماعی ملل مسلمان را بیدار کند.
امام حسین (علیه السلام) خود فرمودند: «إن لَم یَکُن لَکُم دینٌ و کُنتُم لاتَخافونَ المَعادَ فَکونوا اَحراراً فِی دُنیاکُم؛ اگر دین ندارید و از قیامت نمی ترسید، لااقل در دنیای خود آزاده باشید.» (بحارالانوار، ج 45، ص 51)؛ یعنی حتی معیارهای انسانی و اخلاق جهانی بدون عدالت، اصالت خود را از دست میدهد.
۴-۴. امر به معروف و نهی از منکر؛ لبّ قیام عاشورا
امام حسین (علیه السلام) امر به معروف و نهی از منکر را دلیل اصلی و هدف محوری قیام معرفی کرد، تا جایی که فرمود: «...أُریدُ أنْ آَمُرَ بالمَعروفِ و أنهی عَنِ المنکَرِ...؛ ...به منظور امر به معروف و نهی از منکر کنم...» (بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۲۹)این اصل نه فقط نصیحت شخصی، که یک مسئولیت جمعی، حکومتی و اجتماعی با هدف سلامت کل جامعه است.
امروز موکبهای اربعین حسینی باید امر به معروف (گسترش آگاهی، کمک به مظلوم، دعوت به اخوت، تقویت اخلاق) و نهی از منکر (پاسخ به شبهات، شبههزدایی از قیام و تبیین اهداف قیام) را وظیفه خود بدانند.
۴-۵. مبارزه با فساد ساختاری و احیاگری هویت امت اسلامی
قیام امام حسین (علیه السلام) صرفا مبارزه با یزید به عنوان یک فرد نبود؛ بلکه مقابله با فساد ساختاری، تحریف دین، سلطه اشرافیت، تجملگرایی و قبیلهگرایی حاکم بود.ایشان اراده کرد که هویت اصیل امت اسلامی، بر محور توحید، عدالت، صداقت باز احیا شود؛ و فرهنگ بندگی و عزت جایگزین خودکامگی و ذلت گردد.
۴-۶. قیام عاشورا، الگویی جاویدان برای آزادیخواهان و عدالتطلبان جهان
نهضت امام حسین (علیه السلام) در طول تاریخ، الهامبخش نهضتهای رهاییبخش، عدالتطلب و قیامهای ضد استبدادی در جهان بوده است.گاندی روشنفکر هندی درباره تأثیر قیام عاشورا میگوید: «اگر هند بخواهد کشوری پیروز شود، باید از حسین بن علی (علیه السلام) الگو بگیرد». (مهارتما گاندی، علی ابوالحسنی (منذر)، ص 305)
بسیاری از حرکتهای معاصر در جهان اسلام، از نهضت تنباکو و مشروطه تا انقلاب اسلامی و مقاومت فلسطین، لبنان و یمن، الهامگرفته از الگوی فداکاری، کرامت و آزادیخواهی عاشورایی هستند.
۴-۷. آسیبشناسی فهم سطحی و تحریفشده از فلسفه قیام
یکی از آفتهای تاریخی، محدودکردن فلسفه قیام به صرف مصائب و اشک یا شعارگرایی عاطفی است، که سبب تحریف اهداف بلندمدت نهضت خواهد شد.غلو، تحریف واقعه، اسطورهسازی نادرست، معرفی امام حسن (علیه السلام) فقط به عنوان مظلوم و عدم تأکید بر اصلاح، مسئولیتپذیری، عقلانیت و برنامهمندی ایشان از آسیبهای رایج است.
وظیفه فرهنگی موکبهاست که بینش جامعه را به سمت فهم عمیقتر فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) سوق دهند؛ نه با تضعیف عاطفه، بلکه با پیوند شور و شعور و تبیین تمدنی اهداف عاشورا.
۴-۸. ضرورت بازخوانی و تبیین فلسفه قیام در موکبهای اربعین
اکنون که موکبهای اربعین حسینی به کانونهای اجتماع مردمی و جریانات میلیونها زائر تبدیل شدهاند، مسئولیت بزرگ تبیین فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) نیز بر دوش آنان است.موکبها میتوانند با برگزاری سخنرانی، توزیع بروشورهای تحلیلی، حلقههای معرفتی، جلسات پرسش و پاسخ، کارگاههای نقد و تحلیل و…، پاسخگوی شبهات و تکیه بر عقلانیت نهضت عاشورا باشند.
تبیین فلسفه قیام در این کانونها به نسل جدید کمک میکند تا عاشورا را فقط یک حماسه گذشته یا یک عاطفه صرف، بلکه یک مدل تمامعیار برای تحولات امروز خود بشناسد.
جمعبندی بخش چهارم:
در پایان این بخش، باید یادآور شد که فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) ترکیبی از معرفت، عقلانیت، مسئولیتپذیری اجتماعی، تبیین حقایق دینی و مبارزه تمدنی با ظلم و تحریف است. هر جامعه و نسلی برای الهام از عاشورا باید این اصول را بازخوانی، بازتولید و کاربردی کند.موکبهای اربعین حسینی، امروز بهترین بستر ترویج و تبیین عقلانی و تمدنی قیام حسینیاند. اگر موکبها به جایگاه واقعی تبیین فرهنگ و فلسفه عاشورا برسند، میتوانند پیشگام تحول فرهنگی، احیای هویت و تقویت بنیان تمدنی امت اسلامی باشند و الگویی جهانی از حقطلبی، آزادگی، قرب الهی و عدالتخواهی به دنیا عرضه کنند.
۵. نقش موکبهای خدمترسانی اربعین در پاسخگویی به شبهات و مقابله با جنگ رسانهای معاصر
در جهان امروز، تبیین اندیشهها و دفاع از حقیقت، صرفا محدود به بیان تاریخی و سنتی نیست. پیشرفت فناوری اطلاعات، نفوذ رسانهها، شبکههای اجتماعی و فعال شدن جریانهای معارض فکری و فرهنگی، موجب شده است هجمه به فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین (علیه السلام)، شکل پیچیدهتری پیدا کند.جوابگویی به این شرایط، تنها از طریق خروش عاطفی یا شرح حزنانگیز وقایع کربلا کفایت نمیکند؛ بلکه باید به سلاح علم، آگاهی و تبیین منطقی و هنرمندانه مجهز بود.
در سالهای اخیر، موکبهای اربعین حسینی که به عنوان کانونهای خدمترسانی معرفتی و معنوی شناخته میشوند، به یکی از اصلیترین مراکز تقابل با تردیدافکنی و تحریف علیه فرهنگ عاشورا تبدیل شدهاند.
رسالت سنگین این کانونهای جهادی، هم جذب دلهاست و هم پاسخ به ابهامات نسل امروز؛ هم مقابله با شبههافکنی دشمن و هم اثبات حقانیت قیام حسینی با منطق و الگوهای روزآمد.
در این بخش، به بررسی دقیق این رسالت بزرگ و ارائ راهکارهای کاربردی جهت افزایش کارآمدی موکبها در این زمینه خواهیم پرداخت.
۵-۱. تحول فضای رسانهای و شکلگیری جنگ شناختی علیه فرهنگ عاشورا
در دهههای اخیر، جوامع اسلامی با ظهور رسانههای نوین و شبکههای اجتماعی وارد عرصه جدیدی از نبردها شدهاند. جنگ رسانهای و شناختی، دیگر تنها به نبرد تسلیحاتی یا اقتصادی محدود نیست؛ بلکه کانون اصلی تهاجم دشمن، ذهن و باور انسانهاست.دشمنان اسلام و مخالفان حقیقت عاشورا، با استفاده از ابزارهای متنوع (فیلم، سریال، پستهای شبکههای اجتماعی، کتب و نشریات مغرضانه، شبهات فضای مجازی و…) به تخریب و تحریف فلسفه قیام حسین (علیه السلام) و فرهنگ عاشورا میپردازند.
این جریانها اهدافی چون: سطحیسازی، معکوسنمایی واقعه عاشورا، نفی روح اصلاحگری و عدالتطلبی، افراطینمایی، برچسبزنی شیعهگری به سبک خرافی و یا وارونه نشان دادن عزاداریها را دنبال میکنند.
در عین حال، ضعف فرهنگ مطالعه و رسانهای شدن دینداری باعث شده زمینه پذیرش برخی شبهات در سطح جامعه افزایش پیدا کند.
بنابراین جهاد تبیین امروز، به شکل یک رسالت اجتماعی و رسانهای درآمده و موکبها نیز باید خود را در این حوزه مجهز و توانمند کنند.
* ماهیت جنگ رسانهای: امروزه با گسترش رسانههای نوین، فضای مجازی و شبکههای اجتماعی، جریان تخریب و تحریف فرهنگ عاشورا شدت یافته است. دشمنان با ساخت فیلمها، پخش شایعات و اخبار جعلی، مقالات تحلیلی مغرضانه و انتشار محتواهای جهتدار، تلاش دارند «قیام حسینی» را یا حرکتی صرفا احساسی و بیمنطق نشان دهند یا مناسک اربعین را به عنوان نماد تحجر و افراط مطرح کنند.
* هدف دشمن: تضعیف ریشههای معرفتی و انگیزشی عاشورا، تفرقهاندازی بین مسلمانان، سیاهنمایی حرکات شیعیان و بیاهمیت جلوه دادن پیامهای جهانی اربعین، از اهداف اصلی است.
* نمونه مصداقی: پوشش مغرضانه رسانههای غربی از پیاده روی اربعین که گاهی آن را جشن سیاسی یا نمایش تبلیغاتی دولتها معرفی میکنند، از مصادیق این هجمه است.
۵-۲. شبهات رایج پیرامون عاشورا و فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام)
برای اثربخشی جهاد تبیین، شناسایی رایجترین شبهات حول محور عاشورا و اربعین، ضروری است. برخی از این شبهات شامل موارد زیر است:* اتهام خشونت و افراطگرایی: تلاش برای معرفی قیام حسین (علیه السلام) به عنوان یک حرکت پر از خشونت و انتقامجویی.
* بیفایده بودن قیام: مطرح کردن این ادعا که قیام عاشورا نه ثمری اجتماعی و تمدنی داشته و نه تأثیری فراتر از یک شکست فردی در تاریخ.
* تحریف عزاداری، خرافهسازی و بدعت: زیر سؤال بردن مراسم عزاداری، اتهام ترویج خرافه و رفتارهای غیرمنطقی.
* شبهه عاشورا و اتحاد مسلمانان: القا اینکه عاشورای شیعی موجب تفرقه امت اسلامی شده است.
* سوال درباره اهداف واقعی امام حسین (علیه السلام): تردیدها پیرامون چرایی خروج امام (آیا هدف صرفا شهادت بود؟ چرا با قدرت حاکم مذاکره نکرد؟ و…)
* نقد حرکت عظیم پیاده روی اربعین: گسترش شایعات درباره ظهور اربعین به مثابه رفتار قبیلهای، تخریب چهره شیعه و حتی تهمت دخالت دولتها در عظمت این مراسم.
اینجا ظرافت پاسخگویی و تبیین منطقی بسیار اهمیت دارد تا مخاطب در دام تبلیغات خصمانه و اطلاعات جعلی نیفتد.
۵-۳. نقش موکبهای اربعین در شناسایی و پاسخ به شبهات
الف. شناسایی شبهات و نیازهای فکری:* موکبهای اثرگذار با تعامل مستقیم با زائران – به ویژه جوانان و زائران خارجی – قابلیت پایش و جمعآوری سوالات و دغدغههای فکری را دارند.
* تشکیل تیم پایش شبهات و ثبت سوالات پر تکرار میتواند نقشه برونرفت رسانهای موکب را ترسیم کند.
ب. آموزش و تربیت خادمان پاسخگو:
* خادمینی که به دانش کافی، زبان محاورهای و مهارتهای ارتباطی مسلط باشند، در کنار پذیرایی و خدمات مادی، پاسخگوی نیازهای معرفتی و شبهات خواهند بود.
* برگزاری کارگاهها و کلاسهای آموزشمحور برای خادمان در آستانه اربعین اهمیت بالایی دارد.
ج. تولید و توزیع محتوای متنی و چندرسانهای:
* بروشورها، کتب پاسخ به شبهات، اینفوگرافیکها و پادکستهای کوتاه میتواند به سادهترین شکل، پرسشهای مخاطبان را پوشش دهد.
* ساخت پادکست یا ویدیوهای کوتاه با رویکرد هنری و پاسخ عالمانه به پرسشها برای انتشار در فضای مجازی و ارائه حضوری در موکب.
د. گفتگوی زنده و مناظرههای علمی:
* برپایی میز پاسخ به شبهات ویژه با حضور کارشناسان مجرب (روحانیون، استادان دانشگاه، پژوهشگران)
* استقبال از طرح آزاد پرسش و ترویج فرهنگ گفتگو
۵-۴. راهکارهای تقویت جهاد تبیین و مبارزه با تحریف رسانهای
راهکارهای زیر میتواند موکبها را به کانون نوین جهاد تبیین در میدان رسانه بدل کند:* تربیت نیروی پاسخگو: آموزش معرفتی و رسانهای ویژه خادمان فرهنگی و سخنرانان موکب
* تولید محتوای متنوع: بروشورهای خلاصه، اینفوگرافی، پادکست، کلیپ کوتاه، کتابچه پاسخ به شبهات
* حلقه گفتگوی آزاد: ایجاد بسترهای گفتگو (آفلاین و آنلاین) جهت طرح پرسشهای بیپاسخ یا مباحثههای چالشی در زمینه عاشورا و مقاصد قیام حسینی
* تعامل با فضای مجازی: راهاندازی صفحات فعال و پویا با حضور کارشناسان در تلگرام، اینستاگرام و شبکههای اربعینی و پاسخ فوری به شبهات
* برگزاری کارگاه آموزشی: برای خادمان، زائران و نسل جدید همزمان با خدمترسانیهای سنتی
* برقراری تعاملات فرافرقهای: دعوت از سخنرانان یا میهمانانی از اهلسنت و فرق مختلف برای تبادل تجربیات و تقویت وحدت اسلامی
* شبکهسازی موکبهای رسانهای: تعامل پیوسته موکبها جهت بهروزرسانی شبهات و تبادل تجربههای موفق رسانهای
۵-۵. استفاده از زبان هنر، رسانه و فناوری برای انتقال پیام عاشورا
پیام عاشورا امروز باید متناسب با زبان نسل جدید، صنایعدستی، نمایش، تئاتر خیابانی، سرود، نمایشگاه تعاملی، جشنواره فیلم کوتاه، موشنگرافی، تولید پادکست و بازیهای دیجیتالی و حتی سخنرانیهای انگیزشی بازآفرینی شود.موکبها میتوانند با جلب همکاری هنرمندان متعهد، کمپینهای فرهنگی-هنری برگزار کنند.
زبان هنر، سرعت و نفوذی عمیقتر از طریق متنهای فلسفی یا سخنرانیهای رسمی دارد و میتواند لایههای عاطفی و معقول پیام عاشورا را به مخاطب پیوند بزند.
استفاده از فناوری واقعیت افزوده، کد QR برای دسترسی به محتوا و حتی باشگاههای کتابخوانی کوچک در فضای موکبها میتواند نوعی نوآوری باشد.
۵-۶. نمونههایی از پاسخهای موفق موکبها به شبهات و جریانهای رسانهای معارض
در موارد متعدد، موکبهای خدمترسانی موفق شدهاند با اقدامات ابتکاری در رفع شبهات و مقابله با تبلیغات منفی دشمن نقشآفرینی کنند، مثلا:* برگزاری میزهای پرسش و پاسخ با حضور روحانیان متخصص شبهات یا کارشناسان حوزه و دانشگاه.
* انتشار بروشورها و پاسخنامههای چندزبانه، خصوصا برای زائران خارجی؛ به ویژه درباره آزادگی، عقلانیت عاشورا و رد خرافهانگاری.
* راهاندازی نمایشگاههای رسانهای و هنرهای تصویری با تاکید بر فطرتجویی، وحدت امت و جهانی بودن قیام امام حسین (علیه السلام).
* حضور فعال موکبها در فضای مجازی و پاسخ سریع به ترندهای تخریبی و نقدهای روز.
* استفاده از کدهای QR در موکب برای دعوت به کارگاهها و دریافت سریع محتوا یا فیلمهای کوتاه.
۵-۷. چالشها و فرصتهای موکبها در جهاد تبیین رسانهای
چالشها:* کمبود آموزش پاسخگوهای زبده و متخصص شبهات روز؛
* ضعف محتوای چندزبانه برای زائران بینالمللی؛
* برخی مقاومتهای سنتی در برابر کارکرد تمدنی و رسانهای موکب؛
* کمبود منابع مالی برای تولید محتوای هنری یا رسانهای با کیفیت.
فرصتها:
* جمعیت عظیم مخاطبان آماده دریافت حقیقت؛
* ظرفیت بالای داوطلبان فرهنگی و متخصص؛
* عطش نسل جوان برای گفتگو و کشف حقیقت؛
* شبکهسازی جهانی و تجربهاندوزی جمعی موکبها.
جمعبندی بخش پنجم:
در پایان این بخش باید تأکید کرد که آینده فرهنگ عاشورا در گرو تبیین و پاسخگویی پرتوان به شبهات و تهاجم رسانهای است.موکبها باید با تکیه بر اصول جهاد تبیین، به مدرسهای برای آداب گفتگوی تمدنی، معرفت عاشورایی و تولید محتوای رسانهایِ پاسخمحور بدل شوند.
یک موکب موفق در قرن ۲۱، باید هم سفرهدار و هم اندیشمند، هم راوی عاطفه و هم خردورز، هم خوشامدگو و هم تحلیلگر باشد.
پیشنهادات راهبردی:
* شبکهسازی دقیق موکبها با محوریت تولید محتوای پاسخگو و همافزایی رسانهای؛
* راهاندازی کارگاههای تربیت پاسخگو و مربیان گفتگو؛
* تجهیز موکبها به ابزارهای رسانهای و فناوری روز؛
* حمایت از مولفان و هنرمندان جوان و خادم؛
* مشارکت فعال در فضای مجازی و پلتفرمهای چندزبانه.
.jpg "موکبهای تمدنساز: راهکارهای عملی برای تبدیل موکبهای اربعین به کانونهای جهاد تبیین")
۶. راهکارها و الگوهای عملی برای تبدیل موکبهای اربعین به کانونهای جهاد تبیین
حرکت پرشکوه اربعین حسینی، فرصتی استثنایی و بینظیر برای بازتولید معرفت عاشورایی و تبیین ابعاد عمیق قیام الهی سیدالشهداء (علیه السلام) محسوب میشود. اما این فرصت بزرگ، نیازمند تدبیر و ابتکار راهبردی است تا موکبهای خدمترسانی، از صرف یک واحد رفاهی و مذهبی، به مدرسه تمدنی–فرهنگی و قرارگاه جهاد تبیین تبدیل شوند.موفقیت این تحول، منوط به بهکارگیری مجموعهای از راهکارها و الگوهای عملی مورد نیاز نسل امروز است. در این بخش، ضمن شناسایی این راهکارها، نمونههایی از تجارب موفق نیز ارائه میشود.
۶-۱. تربیت نیروی انسانی کارآمد برای جهاد تبیین
* آموزش معرفتی و رسانهای خادمان موکب: برگزاری کارگاههای مقدماتی و پیشرفته «معارف عاشورایی»، «روشهای پاسخ به شبهات»، «آشنایی با رویکردها و مخاطبان خارجی» و آموزش مهارتهای ارتباطی با اقشار مختلف زائران (جوانان، خانواده، غیرایرانیها).* جذب و سازماندهی نخبگان و فرهیختگان: دعوت از اهل علم، طلاب جوان، اساتید دانشگاه و فعالان فرهنگی برای مشارکت عملی و خلاقانه در برنامههای موکب.
۶-۲. طراحی و تولید محتوای مؤثر و متنوع (متنی، تصویری، چندرسانهای)
* کتابچهها و بروشورهای چندزبانه عاشورایی: تولید محتوایی خلاصه، علمی و خوشخوان که هم نیازهای ساده مخاطب را پاسخ دهد و هم به شبهات کلیدی و چالشهای روز بپردازد.* ویدئو، پادکست، اینفوگرافی و موشنگرافی: بهرهگیری از قالبهای کوتاه و پرمخاطب برای انتقال پیامهای کلیدی و «تصویرسازی زیبای عاشورا» بهویژه برای کودکان و غیرایرانیها.
* راهاندازی کانالهای رسانهای فعال: صفحات اجتماعی ویژه موکب (تلگرام، اینستاگرام، یوتیوب) با رویکرد «تبیین»، «پاسخ به شبهات»، «روایت رویدادها»، و «گزارش فعالیتها».
۶-۳. نوآوری در برگزاری حلقههای معرفتی و کارگاههای گفتگو
* حلقههای گفتمان معرفتی: ایجاد جمعهای کوچک برای گفتگو و پرسش و پاسخ در موضوعات مختلف عاشورا، احکام، فلسفه قیام، تحلیل شبهات و… با حضور کارشناس خبره مذهبی.* کارگاههای پرسش آزاد: تشویق زائران – به ویژه جوانان – برای طرح آزادانه شبهات و پاسخ علمی و غیرشعاری به آنها، پیشگیری از تکرار شبهه در ذهن و جنگ رسانهای آینده.
۶-۴. بهرهگیری از زبان هنر و رسانههای نوین
* تئاتر خیابانی، نمایشگاه عکس و هنرهای تجسمی: برپایی آثار هنری با موضوع جهاد تبیین، معارف حسینی و پاسخ به شبهات.* تولید فیلم و کلیپ کوتاه واقعی و داستانی: بیان سبک زندگی عاشورایی، تحلیل فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) و روایت حقیقت اربعین با زبان تصویر.
* استفاده از فضای مجازی برای پخش آثار هنری و محتوای چندرسانهای: بهرهبرداری از شبکههای اجتماعی رایج میان جوانان برای انتشار محتوای ارزشمند موکب.
۶-۵. شبکهسازی و ارتباطات بینموکبی و فراآیینی
* ایجاد شبکه موکبهای رسانهای و جهاد تبیین: همافزایی و همدلی میان موکبها برای انتقال تجارب موفق، بهروزرسانی محتوای پاسخ به شبهات، حمایت معنوی و تقویت رسانهای.* تعامل اثرگذار با موکبهای غیرایرانی، اهل سنت و بینالمللی: مبادله محتوا، کارشناس و همایشهای کوتاه چندزبانه حول معارف عاشورا و وحدت امت اسلامی و پاسخ به شبهات فرقهای.
۶-۶. برنامهریزی هدفمند برای پاسخ به شبهات و چالشهای روز
* راهاندازی میزهای تخصصی شبهات: حضور کارشناس پاسخگو برای پرسشهای زائران در طول اربعین و تهیه مجموعه پرسش و پاسخ برای استفاده گسترده پس از مراسم.* شناسایی و رصد مستمر شبهات رسانهای: تشکیل گروه پایش فضای مجازی مرتبط با اربعین برای شناسایی موج جدید شبهات و تولید محتوای موثر و سریع برای مقابله با آنها.
* دعوت از نخبگان رسانهای و اساتید برای ارائه تحلیل و روشنگری در جمع زائران.
۶-۷. فراگیری فرهنگ گفتگو و وحدت اسلامی
* برگزاری جلسات معرفتی وحدتمحور: پرداختن به مفاهیمی چون فطرت، آزادگی، عدالتخواهی و مکارم اخلاق به عنوان نقاط مشترک امت اسلامی و انتقال تجربه عاشورا به امتسازی معاصر.* دعوت از سخنرانان فرامذهبی و فعالان وحدت: استفاده از تجربه میهمانان و کارشناسان اهل سنت و سایر فرق برای همافزایی و ایجاد همگرایی اسلامی.
۶-۸. مستندسازی، بازنشر تجربهها و تولید «الگوی موفق موکب جهاد تبیین»
* مستندسازی فعالیتها و دستاوردهای موکبهای موفق: تدوین و انتشار تجربههای موفق (کتبی، تصویری، فیلم مستند) برای انگیزش سایر موکبداران و ارگانهای فرهنگی.* تشویق به برگزاری جشنوارههای برترین فعالیتهای جهاد تبیین اربعینی.
۶-۹. استفاده از ظرفیت اربعین در تبدیل زائر به سفیر معرفت عاشورا
* گام پایانی جهاد تبیین در موکب: آمادهسازی زائران برای انتقال پیام عاشورا و روایت حقیقت اربعین به محیط زندگی و فضای مجازی، از طریق اعطای بسته معنوی و رسانهای ویژه برگشت از اربعین (مثلا کتابچه، QR Code محتوای پاسخ به شبهات، بروشور دیجیتال و…).جمعبندی بخش ششم:
تبدیل موکبهای اربعین حسینی به کانون جهاد تبیین، نه فقط ضرورتی فرهنگی بلکه مأموریتی تمدنی و تاریخی برای ماندگاری فرهنگ عاشورا و فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) در جهان معاصر است.الگوی موفق این حرکت، در تربیت خادمان آگاه، تولید و نشر محتوای قوی، گفتگوی علمی و هنری، شبکهسازی و خلق فضای امیدآفرین و وحدتآفرین تحقق مییابد.
اکنون راه، مهیاست. نسل جدید مشتاق، موکبها آماده و تجربههای موفق، الهامبخش شدهاند؛ تنها لازم است اراده کنیم، بهروز باشیم و «خادمی اربعین» را به تجلیگاه «جهاد تبیین» بدل سازیم.
جمعبندی و نتیجهگیری نهایی:
حرکت عظیم اربعین و نقشآفرینی هزاران موکب خدمتی، صرفا یک آیین عبادی یا جریان مناسکی نیست، بلکه یک ظرفیت استثنایی تمدنساز برای بازتولید و تبیین فرهنگ عاشورا و فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) در مقیاس جهانی است.امروز موکبهای اربعین حسینی در خط مقدم تقابل فرهنگی و شناختی با هجمه رسانهای و شبهات عصر حاضر قرار دارند؛ و اگر با برنامهریزی و ابتکار به کانونهای جهاد تبیین تبدیل شوند، میتوانند زمینهساز امواج معرفتی، بیداری اسلامی و اتحاد ملتها شوند.
مهمترین یافتهها و تأکیدات مقاله
* موکبهای اربعین حسینی، نه تنها پایگاه خدمترسانی، بلکه پایگاه تولید معرفت، همزیستی مسالمتآمیز و انتقال مفاهیم والای عاشورا هستند.* ضرورت جهاد تبیین: فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام) نیازمند تبیینی عالمانه، هنرمندانه و بر اساس نیازهای امروز است؛ این مأموریت میتواند در موکبها به بهترین نحو اجرایی شود.
* اربعین، فرصت تمدنی و رسانهای: حضور میلیونها زائر از ملل و مذاهب مختلف، بستری بیبدیل برای گفتگو، همدلی دینی – انسانی و پاسخگویی صریح و عالمانه به شبهات جهانی درباره عاشورا، شیعه و اسلام ناب ایجاد میکند.
* مهمترین رهنمودها، تجربهها و چالشها در حوزه تبیین، پاسخ به شبهات، استفاده از هنر، رسانه نوین و شبکهسازی موکبها شناسایی شد.
راهکارهای نهایی و عملیاتی
بر اساس مطالعات و تحلیلها، دستاوردهای کلیدی و راهکارهای نهایی اجرایی به شرح زیر پیشنهاد میگردد:۱. نظاممندسازی آموزش خادمان و ایجاد هستههای معرفتی تخصصی
* برنامهریزی برای برگزاری دورههای تربیت خادم تبیینگر، شامل مهارتهای پاسخگویی به شبهات، آموزش زبانهای بینالمللی و سواد رسانهای و آشنایی با ادبیات نسل جوان و زائران غیرایرانی.
* تجهیز موکبها به کارشناس مستقر با توانایی ارتباط مؤثر و بَرهَم زدن قالبهای کلیشهای و بیاثر.
۲. تولید و روزآمدسازی محتوای چندرسانهای و چندزبانه
* راهاندازی کارگروههای تولید محتوای جذاب (محتوای کوتاه، بروشور، پادکست، ویدئو، «سوال و جواب روز»، اینفوگرافیک و...)، متناسب با موضوعات داغ و شبهات رسانهای هر سال.
* تدوین بروشورهای مصور و دیجیتال ویژه پاسخ به سوالات پایه، رفع خرافات و معرفی عقلانیت قیام حسینی.
۳. تمرکز بر حلقههای گفتگو، پرسش و پاسخ و کارگاههای زنده تربیتی
* برگزاری حلقههای معرفتی در فضایی صمیمانه و آزاد برای طرح اولین دغدغههای زائران، جلوگیری از چرخش شایعات و پاسخ به شبهات به صورت زنده و گفتگو.
* دعوت از اساتید خوشبیان، جوان و چندزبانه برای تسهیل ارتباط.
۴. استفاده از زبان هنر و تئاتر خیابانی برای تبیین حقیقت عاشورا
* حمایت از گروههای هنری مومن و خلاق برای تولید نمایشهای خیابانی، اینفوگرافی و فیلمهای کوتاه موضوعی و مستندی.
* تشویق به برگزاری نمایشگاه عکس، کارگاه رسانه و هنر تجسمی در کنار فعالیت روزمره موکبها برای تأثیرگذاری عمیقتر.
۵. شبکهسازی، همافزایی و انتقال فناوریهای رسانهای بین موکبها
* ایجاد «شبکه موکبهای تبیین» جهت در اختیار داشتن بانک محتوای مشترک، پاسخهای بهروز، تبادل تجربه و حمایت تخصصی.
* همکاری با نهادهای فعال فرهنگی و دیجیتال برای انتشار هرچه گستردهتر پیام عاشورا در سایر کشورها.
۶. تقویت ارتباط با رسانههای داخلی و بینالمللی و خبرنگاران میدانی
* آموزش خادمان و مسئولان موکب برای تعامل هدفمند با اصحاب رسانه و انتقال روایت درست از حقیقت اربعین با رویکرد ضدتحریف.
* انتقال تجربیات موفق هر سال به رسانههای فراگیر و انتشار در فضای مجازی.
۷. مستندسازی دستاوردها و تربیت «سفرای فرهنگی» اربعین حسینی
* مستندسازی تجربیات، محتوای موفق، نمونههای روشنگری و منشورات پاسخ به شبهات، برای الهامبخشی به موکبهای سالهای بعد.
* تجهیز هر زائر به ابزار، کتابچه و بسته دیجیتال (مثلا QR Code محتوای فارسی و غیرایرانی) برای انتقال پیام به جامعه خویش پس از بازگشت.
سخن پایانی
اکنون ضرورت دارد که نگاه سنتی صرفا به اطعام و اسکان، به نگاهی تمدنی، آیندهنگر و آموزشی تغییر یابد و «موکبها» به دانشگاه عاشورا و قرارگاه جهاد تبیین بدل شوند.با چنین رویکردی، هر موکب اربعینی نه فقط مأمن خدمت، بلکه تبدیل به محور تولید فکر، تربیت انسانهای دغدغهمند، تقویت هویت اسلامی و جهانی شدن پیام حقیقت خواهد شد.
بیایید، موکبها را با الگوی جهاد تبیین تجهیز کنیم؛ نسل آینده و جهان منتظر آوای حقیقت ماست.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن")
