طرح مسأله و ضرورت بحث
راهپیمایی عظیم اربعین حسینی در سالهای اخیر به روندی متفاوت از هر اجتماع بشری تبدیل شده است و اکنون نه تنها در قلمرو فرهنگی و آیینی شیعیان، بلکه در معادلات ژرف جهان اسلام و حتی مناسبات بینالملل معنا و جایگاهی الهامبخش یافته است.چنان که اگر روزگاری این همایش بینظیر تنها در دایرهای محدود و با محدودیتهای شدید برگزار میشد، امروز پس از دههها سرکوب و غربت، رشحاتی از خون مطهر شهدای کربلا و عاشقان بینام و نشان راه حقیقت، اربعین به حرکتی پویا تبدیل شده که هر سال نوای شور «یا حسین» را بر گستره دل میلیونها انسان عاشق اهل بیت (علیهم السلام) حاکم میسازد.
در جهان معاصر که سرمایههای نمادین و شبکههای هویتی ملتها به میدان پرشتابی برای رقابت ایدئولوژیک بدل شدهاند و جنگ رسانهها و روایتها آینده ملتها را رقم میزند، راهپیمایی اربعین تنها یک تجمع عظیم دینی نیست؛ بلکه نمایشگاهی شگفتانگیز از اتحاد، ایثار، معنویت و بازنمایی قدرت نرم امت اسلام است؛ پدیدهای که فراتر از سنّت، مناسک یا عزاداری، هویتی اجتماعی و تمدنی برای جوامع مسلمان میسازد و نوعی بازآفرینی انرژی جمعی را رقم میزند.
در ایامی که هیاهوی سیاست و جنگ رسانهای، تصویر خشنی از دین و فرهنگ شرقی و اسلامی ترسیم میکند، اربعین حسینی روایتی دیگر و چهرهای اصیل از مهر، محبت، برادری، کمک بیمنت، وفاداری و بندگی به نمایش میگذارد.
در اربعین، نوعدوستی و روح خدمت، فارغ از قومیت و ملیت، در هم میآمیزد و میدان عملِ واقعی برای آموزههای بلند عاشورا؛ یعنی کرامت انسانی، عدالت، مخالفت با ظلم و ایستادگی در برابر طاغوتها ایجاد میشود. این قدرت نمادین و کارکرد اجتماعی، بیش از هر زمان دیگر نقشآفرین است و سرمایه اجتماعی جهان اسلام را بازتولید مینماید.
رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) با نگاهی عمیق، تمدنساز و آگاه به تحولات جهانی، همواره بر ظرفیت شگفتانگیز و منحصربهفرد این راهپیمایی تأکید کردهاند. ایشان اربعین را نه فقط مراسمی برای زندهنگهداشتن یاد سیدالشهدا (علیه السلام) و شهدای کربلا، بلکه سکوی پرتابی برای ساخت، احیا و بازتولید هویت و عزت مسلمانان میدانند.
ظرافت نگاه مقام معظم رهبری در آن است که در بیانات خود، از یک سو به تعالی معنوی فردی و بیداری روح دینی اشخاص توجه میکنند و از سوی دیگر، افقی بلند و تمدنی فراروی جامعه اسلامی قرار میدهند.
در کلام ایشان، اربعین رویدادی شعاری و احساسی باقی نمیماند؛ بلکه چشمه جوشانی است که راهبردهای عملی برای خودسازی معنوی، انسجام و پیوند قلبی میان ملتها و به ویژه حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی استخراج میشود.
رهبر معظم انقلاب معتقدند که اربعین ظرفیتی راهبردی برای امتسازی، مرزبندی هویت و خلق جبهه مشترک مستضعفین است و میتواند موتور محرکه تحول اجتماعی، رسانهای و فرهنگی ملتها باشد. به همین مناسبت، در کنار تاکیدهای اخلاقی و معنوی، دستورالعملهایی کاربردی برای نخبگان فرهنگی، اندیشمندان، هنرمندان، مدیران اجرایی و عموم مردم بیان داشتهاند.
در این مقاله، با استناد عینی به برگزیده بیانات حکیمانه معظم له پیرامون پیادهروی اربعین، میکوشیم تحلیلی مبسوط و همهجانبه و فراگیر از ابعاد هر یک از این توصیهها ارائه کنیم.
تلاش ما بر این است که ضمن برشمردن عناصر راهبردی و تمدنی، نقشه راهی برای عمقبخشی و بهرهبرداری بیشتر از فرصت بینظیر اربعین تدوین نموده و با بازخوانی اندیشههای ناب مقام معظم رهبری، سهم هر فرد، گروه و نهاد در پویایی، اثربخشی و تداوم این جنبش تمدنی را روشن سازیم.
چه بسا، بازشناسی و تبیین چنین نگاه خردمندانهای، اربعین حسینی را از یک آیین مذهبی به بزرگترین رویداد تمدنی جهان اسلام و الگویی الهامبخش برای فهم جدیدی از «زندگی اجتماعی دینی» تبدیل نماید.
بخش اول: ارتقای مضمون اربعین؛ اهمیت معنوی و ابعاد راهبردی
فراز اول توصیه مقام معظم رهبری:
«راهپیمایی اربعین را هر چه میتوانید و هر چه میتوانیم باید پربارتر و معنویتر کنیم.» (۱۳۹۸/۶/۲۷)تحلیل و تبیین:
۱. تبدیل مناسک به جریان تمدنی؛ نگاهی بنیادین به معنویت اربعین
این فراز کوتاه اما ژرف، حاوی یک نقشه راه راهبردی برای آینده اربعین است که فراتر از توصیهای اخلاقی یا بیانگر هیجان مذهبی صرف میباشد.رهبر معظم انقلاب، با شناخت دقیق از تحولات اجتماعی و ظرفیتهای نوپدید امت اسلام، نقطه عطفی را ترسیم میکنند که اربعین باید علاوه بر جنبههای ظاهری و شعائری، به عرصه «معنویت عمیق و بار محتوایی بالا» گام بردارد.
این عبارت، اعلان پایان عصر مناسکگرایی ظاهری و آغاز دوران اربعین به مثابه یک «حرکت راهبردی عصرساز» است.
معنویت، در منطق انقلاب اسلامی و بیانات معظم له، صرفا تجربهای فردی و احساساتی نیست؛ بلکه عنصری تمدنساز است که میتواند جامعه را متحول سازد و مسیر تاریخ امتها را شکل دهد. قرار گرفتن صفت «پربارتر» و «معنویتر» کنار راهپیمایی اربعین، نقطه تلاقی خودسازی فردی و جنبش تمدنی است که به صورت توأمان باید تعقیب شود.
۲. معنای پربارتر و معنویتر کردن اربعین در دو سطح بنیادین
الف) سطح فردی؛ تمرین خودسازی عارفانه و رشد اخلاقیمقام معظم رهبری راهپیمایی اربعین را مدرسهای برای تزکیه نفس و خلوص انسان معرفی میکنند. حضور در این حرکت، صرفا پیادهروی فیزیکی یا احساس جمعی نیست، بلکه فرصتی است برای بازآفرینی ارتباط با خدا، تمرین استقامت، توسعه تقوا، صبر، گذشت، کنترل زبان، پرهیز از اسراف، و پالودن ذهن و روح از ریا و خودنمایی.
به تعبیر دیگر، اربعین باید تجسم «عرفان عملی و اخلاق اجتماعی» شود؛ چنان که هر گام زائر، تبلور توبه، نیایش، و اتصال قلبی به سیدالشهدا (علیه السلام) باشد.
- نمونههایی عینی:
* بسیاری از زائران، ایام راهپیمایی را به پرهیز از غیبت، کنترل نگاه، خواندن نماز اول وقت و حتی ذکر دستهجمعی اختصاص میدهند.
* حضور زائران از مذاهب و ملیتهای گوناگون، تمرینی برای تحملپذیری، تسامح و مودت بینالمللی است.
ب) سطح جمعی و تمدنی؛ بسترپیوند اجتماعی، خلق روایت و نمایش همبستگی ملتها
عبارت «پربارتر و معنویتر» در نگرش مقام معظم رهبری، اشاره صریح به استفاده هوشمندانه از ظرفیت بینظیر ارتباطی، رسانهای و جوامع هویتی اربعین دارد.
اگر در گذشته، رهیافت اربعین حسینی بیش از هر چیز در سطح حضور جمعیت مخاطب بود، اکنون درگاه تولید اندیشه، محتوای هنری، خلق داستانهای الهامبخش، انتقال تجربیات زیستشده، و حتی گفتمانسازی جهانی حول محور عاشورا و معارف حسینی باز شده است.
رهبر معظم انقلاب با این دستور به «نخبگان فکری و فرهنگی» نقش مضاعف میبخشند تا صحنه راهپیمایی اربعین را به نمایشگاهی از هویت نوین اسلامی و انسانیت عمیق تبدیل کنند.
رسانهنگاری، ساخت مستند، تئاتر خیابانی، توزیع کتاب و نشریه، و پرداختن به زیباییهای حقیقی، جلوههایی از این حرکت است که میتواند اربعین را از یک پدیده صرفا دینی به گفتمانی بینالاذهانی و حتی جهانی بدل سازد.
- مصادیق عینی:
* برگزاری نمایشگاههای فرهنگی، موکبهای عرضه کتاب و احادیث، کارگاههای پرسش و پاسخ با تازهمسلمانان و دعوت از خبرنگاران غیرمسلمان برای حضور و روایتگری اربعین
* تولید پویانمایی، آثار ادبی، عکس، قطعات مستند درباره روح ایثار و همبستگی در طول مسیر پیادهروی
۳. اهمیت پویایی مضمون اربعین در مقابله با جنگ روایتها
در دورانی که دشمنان اسلام از همه ابزارهای رسانهای برای تحریف واقعیتها استفاده میکنند، توصیه رهبر معظم انقلاب به پربار و معنویتر کردن اربعین یک استراتژی مقابله با جنگ نرم و جهاد تبیین است. اربعین ظرفیتی است که در آن تصویر واقعی اسلام - نه اسلام داعشوار، نه اسلامهراسی رسانههای غربی - برای جهان به نمایش درمیآید.در این مسیر، «معنویتگرایی جمعی» جایگزین فردیت افسارگریخته و اضطراب مدرن کشورهای غربی میشود و پیام اربعین به زبان عمل، منطق عدالتخواهی و ظلمستیزی تشیع را به صحنه تعارضات ایدئولوژیک جهان معاصر میبرد.
۴. از حضور تا اثر؛ تبدیل راهپیمایی به موتور تمدنسازی اسلامی
پویایی مضمون اربعین، آن را به موتور حرکت اجتماعی و سرمایه استراتژیک بدل میسازد. توصیه مقام معظم رهبری مؤید این است که اگر راهپیمایان صرفا به جنبه عاطفی و تقلیدی بسنده کنند، این ظرفیت عظیم ممکن است بهمرور تکراری و کماثر گردد.لیکن با غنا بخشیدن به محتوا، پررنگسازی مباحث معرفتی (هدف عاشورا، کرامت انسانی، وحدت امت، مقاومت و آیندهنگری)، نهادینهسازی اربعین به موتور تولید عزت و فرهنگ اسلامی و الگویی برای آزادیخواهان بدل خواهد شد.
جمعبندی فراز:
راهپیمایی اربعین حسینی همچون ذخیرهای تمدنی، هرچه مضمونیتر، معنویتر و هوشمندانهتر سامان یابد، زمینه تحقق تمدن نوین اسلامی فراهمتر میشود و انرژی خلقشده در این همایش بزرگ، به توان اجتماعی و فرهنگی برای ملتهای منطقه و جهان اسلام گره میخورد.در واقع، عبارات مقام معظم رهبری یک منشور راهبردی است تا اربعین در گذر زمان نه تکراری و آیینی ایستا، که حرکتی زاینده، امیدآفرین، نوآور و الگوساز برای ملتها باقی بماند.
بدین ترتیب، توصیه معظم له نقشه راهی است برای آن که در مسیر اربعین، هر قدم از زائران نه فقط گواه غربت و سوگواری گذشته، بلکه گام به سوی شکوه فردا و تمدنسازی نوین اسلام باشد؛ مسیری که جز با پربار کردن و معنویتر ساختن اربعین میسر نخواهد بود.
فراز دوم توصیه مقام معظم رهبری:
«اهل فکر و فرهنگ برای افزایش معنا و مضمون راهپیمایی اربعین برنامهریزی کنند.» (۱۳۹۸/۶/۲۷)تحلیل و تبیین:
۱. جایگاه مرجعیت فکری و فرهنگی در نهضت اربعین
در این فراز، رهبر معظم انقلاب یک مسئولیت مضاعف را به صورت مستقیم و آشکار بر دوش نخبگان، متفکران، هنرمندان، نویسندگان و فعالان فرهنگی قرار میدهند؛ مسئولیتی که اگر بهدرستی اجرا شود، اربعین از یک موج احساسی موسمی، به جریانی ریشهدار، آیندهساز و تمدنی تبدیل خواهد شد.معظم له در کنار تودههای مردم، روی «برنامهریزی» اهل فکر تاکید میکنند؛ و در بیان ایشان، اربعین سکویی برای نقشآفرینی کنشگران اندیشه و قلم است. این نگاه، بر ضرورت عبور از حالت واکنشی و احساسی، به سمت طراحی فعالانه و هدفمند حرکت جمعی دلالت دارد.
۲. شناسایی ظرفیتهای بسترساز تحول: از آیین تا نهضت تمدنی
اربعین در منطق انقلاب اسلامی، صرفا یک عمل عبادی یا یک سنت مذهبی نیست؛ بلکه نظامیست از ارزشهای فلسفی، اجتماعی و سیاسی که باید از حالت بالقوه، به بالفعل در عرصه جامعه بشری برسد.مسئولیت اهل فکر و فرهنگ، بازنگری دائمی و پویاسازی این ظرفیت عظیم است؛ به نحوی که هر سال از اربعین، افزون بر حضور فیزیکی و مشارکت جمعی، شاهد ارائه پیام، روایت و معنایی تازه و جهانی باشیم.
الف) ضرورت عبور از سطح تکرار و کلیشه؛ جستجوی مضمون و معنا
تاکید مقام معظم رهبری بر لزوم افزایش «معنا» و «مضمون» پاسخی است به خطر همیشه در کمین فرهنگهای پویا: یعنی سطحینگری، روزمرگی، ژستهای احساساتی و کلیشهسازی. چه بسا حرکتهای بزرگ تاریخی، در نبود رهبری خردمندانه و نقشآفرینی نخبگان، با تکرار مدام آیینهای بدون محتوا، به تدریج دچار ضعف، انحطاط و فقدان کارکرد میشوند.
ب) برنامهریزی برای مضمونآفرینی؛ طلایهداران جهاد تبیین
رهبر معظم انقلاب موتور حرکت اربعین را به جای شور آفرینیهای مقطعی، به بنیه عمیق «برنامهریزی» علمی و روزآمد گره میزنند. این بدان معناست که باید ساختاری هدفمند برای انتقال ارزشهای اربعین تدارک دید:
* گفتمانسازی نوین: هر سال با ارائه زاویه نگاههای نو، اربعین را به گفتمانی پرانرژی و رو به رشد تبدیل کنیم.
* تولید روایتهای متکثر: از سنتهای موکبداری گرفته تا روابط بینفرهنگی، میتوان با خاطرهنگاری، مستندسازی، نوحههای ابتکاری، نمایشهای هنری و تولید ادبیات داستانی، پیام عاشورا را به زبان انسان امروز بازآفرینی کرد.
* توسعه رسانههای نوین اربعین: حضور نخبگان عرصه رسانه، ایجاد شبکههای تولید محتوا، بهرهگیری از پلتفرمهای دیجیتال، وبسایتها، پادکستها و رادیوهای اربعینی به انتقال شایسته این معنویت جهانی کمک میکند.
۳. رسالت اهل فکر: نجات اربعین از آسیبها، خلق ارزش و انتقال هویت
هر پدیده عظیم اجتماعی، در بزنگاههای تاریخی، همواره در معرض آفتهایی چون تبدیل شدن به کالای فرهنگی تجاری، رسانهزدگی بدون محتوا، سطحیشدن مناسک، یا حتی تعلیق فلسفه وجودیاش قرار دارد.مقام معظم رهبری با نگاه راهبردی به نخبگان هشدار میدهند که مسئولیت اصلی شما حفظ شفافیت پیام اربعین و جلوگیری از افولش به سطح صرفا آداب و رسوم است.
در این راه، اهل فکر و فرهنگ مأموریت دارند تا:
* ریشههای فلسفی و الهی اربعین را به نسل جدید منتقل کنند؛
* الگوهایی نو برای دیالوگ بین فرهنگی مسلمانان و حتی غیرمسلمانان طراحی نمایند؛
* جوهره عاشورا و اهداف حضرت امام حسین (علیه السلام) از جمله عدالتخواهی، ظلمستیزی، ولایتپذیری، وحدت، و آزادگی را به زبان روایت، نمایش و رپرتاژهای خلاقانه بازتولید کنند؛
* موانع و آسیبها را در میدان جهاد تبیین شناسایی و خنثی کنند: از جمله غلو مذهبی، رفتارهای ناهنجار در مراسم، انحصارگرایی، روایتهای سطحی و گاه تحریفشده.
۴. از زائر تا پیامآور؛ ارتقای توده به حامل فرهنگ و تمدن
بر اساس این رهنمود، دیگر زائر، تنها «مسافر کربلا» نیست بلکه حامل پیام جهانی عاشورا و سفیر فرهنگ تمدنساز اربعین است. این گذار از مخاطبمحوری به پیاممحوری تنها در پرتو تلاش نخبگان فرهنگی و هنری ممکن است؛ تا هر زائر تبدیل به رسانهای جریانساز شود و پس از اربعین، نقش فعالی در جامعه، سازمان، دانشگاه یا حتی در فضای مجازی خود ایفا کند.۵. برنامهریزی محتوایی و بسترهای تمدن نوین اسلامی
رهبر معظم انقلاب با طرح موضوع «برنامهریزی»، مسیر عبور از وضعیت انفعالی به کنش فعال اجتماعی و تمدنی را ترسیم میکنند. برخی مهمترین مولفههای این برنامهریزی به اختصار چنین است:* اتاق فکر اربعین: راهاندازی اتاقهای فکر اربعینی با حضور جامعهشناسان، روحانیون، ادیبان، فعالان رسانی، هنرمندان و صاحبان ایده؛
* شناسایی مخاطبان جهانی و تحلیل تغییرات نسلی: اربعین برای کودک و نوجوان، جوان و بزرگسال، زن و مرد، صاحب اندیشه یا تازه مسلمان باید پیام اختصاصی و جذاب داشته باشد؛
* توجه به بعد بینالملل و گفتمانسازی فرامرزی: دعوت از اندیشمندان، مستندسازان و رسانههای آزاداندیش غیرایرانی، انتشار کتاب و فیلم به زبانهای مختلف و برقراری گفتگوهای عمیق با ادیان و ملتهای دیگر؛
* آسیبشناسی مستمر و اصلاح فرآیندها: جلوگیری از مراسمزدگی، تشریفات غیرضروری، رقابتهای نمایشگرا، و انحراف از مبانی عاشورا و اربعین.
۶. نقش جهاد تبیین وراسانهای: اربعین، میدان حکمرانی روایت و تصویر
امروز، جنگ روایتها و تصویرسازیهای مغرضانه، حقیقت را پنهان ساخته و چهره اسلام اصیل را در افکار عمومی جهان تحریف میکند. در این بستر، برنامهریزی فعالان فکری نقش دفاع جمعی و حتی «تهاجم نرم» را دارد.اهل فرهنگ باید تصویر اربعین را از تصویری احساسی و سنتی به الگویی از تمدن، عقلانیت و انساندوستی ارتقاء دهند. استفاده از ظرفیت جمعیت میلیونی برای مطالبهگری جهانی (بهویژه در موضوع فلسطین، افشای جنایات رژیم صهیونیستی، دفاع از مستضعفین و…) نمونهای از این کارکرد برنامهریزیشده است.
۷. نمونههای جهانشمول و مقایسه با دیگر اجتماعات انسانی
هیچ گردهمایی انسانی در عصر حاضر از لحاظ مردمی بودن و محتوای معنوی قابل قیاس با اربعین نیست؛ اما این سرمایه بیمانند باید به دست نخبگان برنامهریز به حرکت تمدنی فرامنطقهای بدل شود؛ همچون نقش «مجمع جهانی اقتصاد» برای حکمرانی سیاست جهانی، اربعین اگر معنای عمیق بیابد، میتواند «مجمع جهانی معنویت و وجدان» برای تحقق تمدن نوین اسلامی باشد.جمعبندی فراز:
در کل، این فراز بیانیهای راهبردی است که، اگر بهدرستی شناخته شود، آینده اربعین را به جایگاه گفتمانساز، هویتبخش و تمدنآفرین رهنمون خواهد ساخت؛ اربعینی که هر سال نه تکراری و شعاری، بلکه الهامبخش نوآوری در معنا و مضمون و راهگشا برای جهان پرآشوب معاصر شود.فراز سوم توصیه مقام معظم رهبری:
«هدف از راهپیمایی اربعین، نمایش عزت و تمدن عظیم اسلامی به جوامع عالم باشد. امروز هدف هر مسلمان باید ایجاد تمدن اسلامی نوین باشد اگر ظرفیتهای کشورهای اسلامی مجتمع بشود آن وقت تمدن عظیم اسلامی را به جوامع عالم نشان خواهند داد. راهپیمایی اربعین میتواند یک وسیله گویایی برای تحقق این هدف باشد.» (۱۳۹۸/۶/۲۷)تحلیل و تبیین:
۱. تعریف اربعین به مثابه صحنه تمدنسازی اسلامی
در این فراز، رهبر معظم انقلاب، نگاه راهبردی و آیندهساز خود را به اربعین عرضه میکنند. گونهای از نگاه که نه صرفا بر مناسکگرایی مذهبی توقف دارد، نه تنها مقولهای فرهنگی و اجتماعی است، بلکه اربعین را در جایگاه یک «پدیده تمدنیِ اصیل» مینشاند؛ نمایشگاهی زنده و پرظرفیت برای نشان دادن عزت و اقتدار امت اسلامی به تماشای عالم.این، تغییر پارادایم راهبردی «اربعین» از یک فریضه ایدئولوژیک درونزا به یک جنبش مبتنی بر تبیینگری بیرونی است؛ اربعین به زبان دستهجمعی، صدای آشکار «عزت ملی-دینی» و «هویت تاریخی» مسلمانان میشود، یعنی همان چیزی که زیربنای واژه تمدن است:
مجموعهای از جلوههای اجتماعی، فکری، اخلاقی و نهادی که قدرت، کارآمدی و امید خلق میکند.
۲. عزت اسلامی؛ پاسخ عملی به هجمه رسانهای غرب
در عصر جنگ روایتها، یکی از اهداف راهبردی رهبر معظم انقلاب، بازنمایی چهره واقعی اسلام و تحقیر پروژه اسلامهراسی است. اوج اجتماع میلیونی اربعین ــ که در هیچ دین و فرهنگ دیگری نمونه ندارد ــ در کنار همکاری مردمی، نظم، مهربانی، حضور زن و مرد، و استقبال از ملیتها و ادیان مختلف، دقیقا همان الگویی است که رسانههای جریان سلطه یا تحریف و سانسور میکنند.اربعین به زبان رفتار جمعی، ندای عزت و عظمت میشود:
* شکوه انسانی: زنان و مردان، نوجوان و سالخورده، ایرانی و عراقی و غیره، همپای هم در مسیر معنویت و کرامت انسانی راه میپیمایند.
* تحقق کرامت و برادری: موکبداری و مهماننوازی، اوج روحیه ایثار در گسترهای بیبدیل است؛ هیچ شرم، تحقیر یا تنگنظری نیست.
* برهمزدن الگوهای سلطه: حضور آزادانه «اربعینیها» دالِ استواری بر ناتوانی دشمنان در خاموشکردن هویت اسلامی و عزت شیعی است.
این شکوه اجتماعی، بهخودیخود پاسخی است به دهها سال تصویرسازی مغرضانه غرب از اسلام؛ سبحان الله که بیضاییترین نماد عزت اسلام در عصری پدیدار شده که رسانهها چهره اسلام را خشن، تروریستی و ضدتمدن ترسیم میکنند.
۳. اربعین؛ عرصه تحقق و نمایش قدرت نرم مسلمانان
قدرت نرم، توانایی تاثیرگذاری بر افکار عمومی و رغبت جهانیان بدون اجبار است. امروز، هیچ ابزار نفوذی کارسازتر از نمایش باشکوه همبستگی، محبت جمعی، نظم، سخاوت و حضور صلحآمیز نیست. اربعین مهمترین «سرمایه اجتماعی» و موتور خلق قدرت نرم جهان اسلام است.* جمعیت میلیونی در قالب پیادهروی: رسانههای جهان بارها بهت و شگفتی خود را از وسعت و عمق این همایش ابراز کردهاند؛ پدیدهای که با هیچ شیوه تبلیغاتی قابل شبیهسازی نیست.
* موکبهای وحدتآفرین: نشانههای تمدن حسینی در میانه جامعه معاصر، جلوه همدلی و مشارکت بیمنت ملتها.
* برد فرامذهبی و فراملی: اربعین نه فقط قشر یا ملت خاص، بلکه تمام آزادگان و حقپویان جهان را جذب میکند و تبدیل به نماد جهانی علیه ظلم و تبعیض و فرهنگ مصرفگرا میشود.
۴. تمدن اسلامی نوین؛ ماموریت تاریخی امروز مسلمانان
در بخش کلیدی این فراز، مقام معظم رهبری راهبرد نهایی را ترسیم میکنند:«هدف هر مسلمان باید ایجاد تمدن اسلامی نوین باشد.»
تاکید بر لزوم مجتمع شدن ظرفیت کشورهای اسلامی، ارجاع به راهبردیترین چالش جهان اسلام است. تجربه تاریخی تلخ تجزیه، قومگرایی و تفرقه سیاسی ـ اقتصادی، موجب ضعف مسلمانان در معادلات جهانی شده است. اکنون در عصر بازگشت هویتها و ضرورت تعامل تمدنها، اربعین نقطه تلاقی و همافزایی تمام این ظرفیتهاست.
یعنی هر حرکت کوچک، هر گروه مردمی، هر رسانه، هر دستگاه مؤمن، باید با همین افق و مقصد تمدنی به اربعین بنگرد:
* تقویت وجدان جمعی مسلمانان؛
* ایجاد شبکههای نخبگانی جهان اسلام؛
* حرکت به سوی خودباوری، وحدت استراتژیک و آیندهنگری تاریخی؛
* اربعین نشان میدهد که وحدت و اجتماع، نه رؤیایی دور بلکه دستاوردی جاری و ملموس است.
۵. اربعین، نمایشگاه جهانی آرمانهای عاشورا؛ رسانه تبیین عزت و عدالت
واقعیت این است که امروز رسانهها مهمترین میدان جنگ نرم میان ملتها و تمدنها هستند. رهبری به صراحت اربعین را «وسیله گویای» تحقق تمدن اسلامی معرفی میکنند یعنی اربعین خودش یک رسانه زنده، جذاب و مستقل است.* زبان تصویر و واقعیت: حضور میلیونها نفر از ملل و مذاهب گوناگون که با صلح و ایثار و امید در مسیر کربلا حرکت میکنند، برای هر ناظر بیطرفی، بهترین معرفی فرهنگ اسلامی و سرمایه انسانی اسلام است.
* فرصت جهاد تبیین: حضور دهها هزار فعال رسانهای، پخش گزارشها، مستندها، مستبندی خاطرهها، تولید گفتگوها و محتواهای هنری، همگی میتواند اربعین را به مرکز ترویج عزت، معنویت، مقاومت، مظلومیتستیزی و انسانیت تبدیل کند.
۶. اربعین، آغاز راه عظمت امت؛ از مصرفکننده تا تولیدکننده فرهنگ و معنا
در این نگاه بلند رهبر معظم انقلاب، مسلمانان باید از وضعیت مصرفکننده روایات و محصولات فرهنگی به تولیدکننده معنا و هویت در جهان معاصر تبدیل شوند.* خلق ادبیات اربعین و صادرات آن به جهان
* ارتباط با نخبگان آزاداندیش غیرمسلمان و تبیین فلسفه عاشورا
* الگو شدن الگوهای خدمت، مهربانی، نظم و مدارای اربعینی برای تبلیغات جهانی
۷. مسئولیت نخبگان، رسانهها و مدیران فرهنگی: کاستن از شکاف تصویری اسلام از دید جهانی
شاید یکی از مهمترین نکات این فراز، متوجه نخبگان رسانهای، اندیشهای و متولیان سیاستگذاریهای فرهنگی است.وظیفه آنان تبدیل اربعین به یک جریان تمدنیِ شفاف و جذاب، تبیین استدلالی و هنری عزت اسلام برای جهانیان، عبور از تبلیغات شعاری و کلیشهای و تولید رخدادهای عمیق و بینالمللی است. ایجاد شبکههای روایت اربعین، ترویج پیامهای عاشورایی در رسانههای نوین، دعوت از فعالان خارجی و مستندسازان آزاداندیش همه اجزایی از این مسئولیت خطیر محسوب میشود.
جمعبندی فراز
در مجموع این فراز، شاهکلید پروژه تمدنی رهبر معظم انقلاب در عصر حاضر را معرفی میکند:هر مسلمان نسبت به اجتماع و عزت اسلام مسئول است، هر حرکت اربعینی باید عرصه بازتاب عزت، عدل، امید و قدرت نرم اسلام باشد و اربعین بزرگترین نمایشگاه بالفعلِ این تمدن نوین است.
وظیفه امروز ما، تلاش برای پررنگساختن این وجوه تمدنی، رسانهسازی معنادار، ترویج معرفت و شناساندن امید آیندهساز فرهنگ اسلامی به مردم جهان است.
بخش دوم: آداب زیارت؛ پیوند قلبی با سید الشهدا (علیه السلام)
فراز چهارم توصیه مقام معظم رهبری:
«زیارت اربعین از بهترین و پرمضمونترین زیارتهای ائمه است آن را بخوانید.» (۱۳۶۶/۷/۲۴)تحلیل و تبیین:
۱. کارکرد زیارت اربعین فراتر از یک مستحب فردی
رهبر معظم انقلاب، در این جمله کوتاه، سلسلهای از پیامهای بنیادین تمدنی، تربیتی و معرفتی را به منصه ظهور میرسانند و «زیارت اربعین» را کلید فهم بخشی از ریشهها و اهداف «نهضت عاشورا» معرفی میکنند.در نگاه ایشان، زیارت اربعین فقط یک عمل عبادی یا مستحب شخصی نیست؛ بلکه ظرفیتی برای تربیت جمعی، خودآگاهی تاریخی، و نقطه عطفی برای بازسازی معنویت عمیق فرد و اجتماع به شمار میرود.
۲. چیستی و چرایی مضمون زیارت اربعین
پرمضمونتر بودن زیارت اربعین، رمز هماهنگی با فلسفه قیام کربلا است. تاکید مقام معظم رهبری بر پرمحتوا بودن زیارت اربعین، به دلیل همسانی معنایی و اعتقادی این دعا با روح عاشورا است. بخشهای اساسی متن زیارت اربعین، عصاره جهانبینی تشیع و خطوط اصلی مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را نمایان میکند:* وفاداری به ولایت: مخاطب در خلال این زیارت، وفاداری به خط امامت و ولایت را با جملههای روشن اعلام میکند: «اشهدُ أنّک… امامی و امام بنی آدم». این ولایتمداری، محور هویت شیعی و شاخص تمدن عاشورایی است.
* اعلان برائت: یکی از شاخصهای جدی، تولّی و تبرّی در متن زیارت است: اعلام انزجار و بیزاری از دشمنان دین و ظلمتپیشگان؛ «و أَشهَدُ أنّی بَرِیءٌ مِمّن قاتَلَک».
* پیمان تمدنی با اهل بیت: زیارت اربعین، تجدید بیعت و میثاق جمعی با جبهه حق و اهل بیت (علیهم السلام) است؛ این پیمان نه یک حکم فردی بلکه یک پیمان اجتماعی، تمدنساز و الهامبخش برای حرکت جمعی آینده است.
* احیای امر به معروف و نهی از منکر: یکی از پیامهای کلیدی این زیارت، تصریح بر فلسفه قیام امام حسین (علیه السلام): قیام برای اقامه معروف، نهی از منکر، زندهداشتن سنت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و دفاع از حقوق الهی: «…و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة و حیره الضلالة…».
۳. زیارت اربعین؛ بازتولید هویت و معرفت تشیع
زیارت اربعین، یک آیین یادآور و «بازتولیدکننده هویت» است؛ یعنی با هر بار قرائت جمعی یا فردیِ این زیارت، انسان ضمن بازگویی اصول و ارزشهای تشیع، پیوند خود را با سرچشمه حقانیت و هویت دینی تقویت میکند.اینجاست که راهپیمایی میلیونی، با خواندن همین زیارت، به یک کنش دستهجمعی احیاگر هویت تاریخی و امت واحده اسلامی بدل میگردد.
۴. نقش زیارت اربعین در تحول تربیتی و معنوی فرد و جامعه
الف) خودسازی و پالایش نفس با قرائت زیارتاز منظر روانشناختی و تربیتی، تامل در مفاهیم ژرف زیارت اربعین، ریشه بسیاری از بحرانهای مُدرن را میخشکاند؛ حس همدلی با مظلوم، انگیزه مبارزه با فساد و ظلم، شفای زخمهای دل و ایجاد آرامش قلبی و معنوی را به همراه دارد.
ب) تربیت اجتماعی؛ پیوند قلبی و هویتی با «امت واحده»
راهپیمایی اربعین اگر با قرائت جمعی این زیارت توأم شود، به میدان تمرین برای تولّی و تبرّی اجتماعی، همدلی ملل مختلف مسلمان و غیرمسلمان، تقویت وجدان جمعی، و رزمایش اخلاقی و فرهنگی بدل میگردد؛ تجربهای کمنظیر برای تولید سرمایه اجتماعی و انسجام جهان اسلام.
۵. زیارت اربعین، آیین بازخوانی رخداد بزرگ عاشورا
زیارت اربعین، رخداد کربلا را از یک داستان تاریخی خارج کرده و به یک خاطره زنده و ارزشآفرین جمعی تبدیل میکند.در متن زیارت اربعین به طور استدلالی و معرفتی یادآوری میشود که امام حسین (علیه السلام) برای نجات انسانیت، دفاع از حق، عدالت، جلوگیری از جهل و ضلالت و حفظ رأفت الهی قیام کرد. همین بازخوانی، هر سال، جامعه اسلامی را از انحراف، فراموشی، سستی و ناامیدی محافظت میکند.
۶. زیارت اربعین؛ بستر تحکیم وفاداری به جبهه حق و گسترش گفتمان عدالت
در جهان متلاطم و پرالتهاب امروز که بحران معنویت، تهدید هویتها و تهاجم ارزشهای الحادی شدت یافته، زیارت اربعین بستری است برای تحکیم مجدد مؤلفههای وفاداری به «جبهه حق» و ترویج «عدالت، برادری، ایثار، حقیقتجویی و استکبارستیزی» در منظومه جهانی.۷. اهمیت توصیه به قرائت زیارت اربعین از سوی رهبری؛ آموزهای برای نسل جدید
مقام معظم رهبری با تاکید مجدد بر «بخوانید» زیارت، بر مسئولیت فردی و اجتماعی در بازخوانی ارزشهای عاشورا و عهد با خط امام حسین (علیه السلام) پای میفشارند:* نسل جوان، با پیوند عاطفی و معرفتی به زیارت اربعین، خویشتن را در جبهه حق و مبارزه با ظلم و فساد میبیند.
* ملتها، ملتزم به میثاقی تمدنی-الهی میشوند که تا ظهور منتقم خون حسین (علیه السلام) قدرت خود را در برابر دشمن حفظ خواهند کرد.
۸. زیارت اربعین و بازمهندسی روح جمعی ملتها
در نهایت، هر اجتماع بشری برای بقا و پیشرفت به بازخوانی ریشهها، یادمانی هویتساز و نشانههای مشترک نیازمند است. زیارت اربعین به مثابه کد هویتی ملت شیعه، نخبگان و عموم مردم را در یک حلقه تأثیرگذار تمدنی گردهم آورده، آنان را به محور مقاومت، عدالت و عبودیت پیوند میدهد و نقش حیاتی در بازمهندسی روح جمعی، تقویت امید، و تشدید انگیزه حرکت به سوی جامعه ایدهآل اسلامی ایفا میکند.جمعبندی فراز:
رهبر معظم انقلاب با شناساندن «زیارت اربعین» به عنوان پرمحتواترین زیارت، محور تربیت معرفتی، اخلاقی و هویتی امت اسلامی را نشان میدهند. قرائت این زیارت، جنبه فردی ندارد بلکه یک رزمایش جهانی امید، عزت و وفاداری است؛ راهپیمایی اربعین با محوریت این زیارت، هر سال جامعه اسلامی را به اعماق معنویت، وحدت، مقاومت و عدالت رهنمون میکند.فراز پنجم توصیه مقام معظم رهبری:
«با زبان زیارتنامهها با امام حرف بزنید.» (۱۳۹۴/۹/۹)تحلیل و تبیین:
۱. اهمیت زبان زیارتنامهها در فرهنگ شیعه
این عبارت کوتاه، حامل پیامی عمیق و راهبردی است؛ رهبر معظم انقلاب نکتهای را آشکار میسازند که فراتر از توصیه به قرائت صرف زیارتنامههاست:ایشان شیوه و "زبانِ رابطه شیعیان با امام" را به میدان کنش آگاهانه و حضور قلبی فرا میخواند. "زبان زیارتنامهها"، زبانی ویژه است که نه فقط جنبه آداب عبادی، بلکه ابعاد وجودی و هویتی هر شیعه را دربرمیگیرد. این زبان، "گونهای دیگری از گفتگو" با امام معصوم (علیه السلام) میآفریند؛ زبانی که میان ادبیات راز و نیاز، ایمان عمیق، و شعور جمعی میایستد.
۲. زیارتنامهها؛ شاهراه ارتباط قلبی و معنوی با امام
الف) زیارتنامه؛ واژهنامه هویت و تربیت معنوی شیعهدر سنت شیعی، زیارتنامهها توسط ائمه (علیهم السلام) یا عالمان ربانی تدوین شدهاند تا الگوی ارتباط مشروع، موثر و متعالی میان مومنان و اهل بیت 0علیهم السلام) فراهم سازند.
ادبیات زیارتنامه، هویت شیعی را بازتعریف میکند:
* حاوی آموزههای توحیدی، ولایی، اعتقادی و اخلاقی است.
* مبنایی برای "خودآگاهی تاریخی" و "بازخوانی رسالت معنوی" هر شیعه در جهان امروز میسازد.
* سرشار از مضامینی چون عشق، وفاداری، بیزاری از ظلم، نصرت حق، امید به آینده و عهد برخدمت به اسلام است.
ب) زبان زیارت؛ زبان راز و گفتگو با امام زنده و پویا
در نگاه مقام معظم رهبری، این زبان خاص است:
* "رسمی" و خشکاننده نیست؛
* "عادتوار" و بیروح نیست؛
* بلکه "زبان دل"، "زبان نیاز"، "زبان بیواسطه و عاشقانه" است.
* این زبان، روح را بالا میکشد، حجابهای ذهنی را میدَرَد و انسان را در پیشگاه مقام امام، شفاف میسازد.
۳. رابطه تربیتی-تفهیمی با امام؛ از تقلید صرف تا مشارکت معنوی
الف) عبور از زیارت صوری به زیارت حضوریرهبر معظم انقلاب در این عبارت، زائر را از یک "تماشاگر منفعل" به "کنشگر معنوی و فعال" تبدیل میکند:
* زیارت، نه یک تکرار مکانیکی، بلکه یک "حضور معنادار و پویا"ست؛
* زائر باید بکوشد با معانی زیارتنامهها همدل و همراز شود؛
* "کلمات زیارت" را چون نقشه راه ارتباط، درک و به روح خود تزریق کند.
در چنین زیارتی، تأمل و حضور قلب، شرط نخست است.
ب) تبدیل زیارتنامه به زبان شخصی مؤمن
زبان زیارتنامهها، ظرفی است برای تلفیق آرمان انسانی و مذهبی هر فرد با خطوط کلی مدرسه عاشورا و اهل بیت (علیهم السلام).
زائر، با هرگام و با هر واژه، خود را به "عهد تاریخی" شیعه با امام حسین (علیه السلام) نزدیکتر مییابد و رابطهاش از تقلید صرف به "مشارکت حیاتبخش" بدل میشود.
۴. زیارتنامهها؛ میانجی عروج روحی و میانفرهنگی
الف) بازخوانی جمعی و بیننسلی ادبیات زیارتدر راهپیمایی اربعین، یکی از صحنههای زیبای معنوی، قرائت جمعی زیارت است: گروههای مختلف، از کودکان تا سالمندان، زن و مرد، عرب و عجم، همه با زبان واحد زیارتنامه، همدل و همرزم میشوند.
این اتفاق، عملاً نوعی "عروج فرهنگی و روحی" برای امت میسازد:
* همدلی تمدنی ملل مختلف؛
* همزبانی فرافرهنگی حول امام و محور عاشورا؛
* تربیت "روح جمعی" و تولید سرمایه اجتماعی در جهان اسلام.
ب) پیوند زبان زیارت با تمدنسازی شیعی
زیارتنامهها، عرصه صدور معنا و پیام تمدنی تشیع به جهاناند.
* مخاطب خارجی، با آشنایی با ادبیات زیارت، با هویت شیعی همنظر و همدل میشود؛
* نسل نو نیز رمز هویت تاریخی، فرهنگ ایثار و مقاومت را از خلال همین زبان میشناسد.
۵. ابعاد روانشناختی و معنوی زبان زیارتنامهها
الف) پالایش، آرامش و امیدادبیات زیارت، آکنده از واژگان عشق، صبوری، ایثار و امید است.
خواندن با حضور قلب، تاثیرات شگرفی بر آرامش روانی، زدودن اندوه، کاهش حس بیپناهی و ایجاد امید و خودباوری برجای میگذارد.
زبان زیارت، بستر "شفابخشی معنوی" است؛ حتی توصیه شده که در مشکلات و غمها، به زبان زیارتنامهها با معصوم سخن بگویید.
ب) زیارتنامه؛ تداوم تجربه گفتگو با اسوههای کمال
وقتی انسان با همین زبان، با امام سخن میگوید، ناخودآگاه خود را تداومیافته نسلهایی از اهل ایمان و عاشقان تاریخ مییابد و هویت خویش را بازمییابد.
۶. ایمنسازی زیارت از سطحینگری و عادتزدگی
رهبر معظم انقلاب، با این توصیه، تلویحا آسیبهای محتمل زیارت را گوشزد مینمایند:* خطر "عادتزدگی" در خواندن ادعیه؛
* فروکاستن زیارت به تکلیف صوری؛
* غفلت از حضور قلب و ارتباط وجدانی.
تاکید ایشان بر ورود به "زبان زیارتنامهها"، یعنی زیارت باید محل تبادل روح و معنا، پالایش درون و بازسازی عهد با امام باشد.
این راه ایمنسازی زیارت، در برابر عوارض رایج روزمرگی و سطحیشدن است.
۷. کارکرد اجتماعی و تمدنی زیارت با زبان زیارتنامهها؛ بازتولید وجدان اجتماعی و امید جمعی
وقتی میلیونها نفر، همزمان با زبان زیارتنامهها سخن میگویند، پدیدهای از "ارتباط جمعی"، همزبانی تمدنی و پیوند وجودی شکل میگیرد که بنیان وحدت و سرمایه اجتماعی را بازتولید میکند.- در این فضا:
* جامعه راه مصونیت از فروپاشی هویتی را درمییابد؛
* نسل جدید، راه عاشقی و دلدادگی را میآموزد؛
* جریان مقاومت، عدالتطلبی و برادری تقویت میشود.
جمعبندی فراز:
رهبر معظم انقلاب با دعوت به "سخن گفتن با زبان زیارتنامهها" بنیان رابطهای زنده، عاشقانه و تربیتبخش را میان مؤمن و امام برقرار میسازند. این زبان، حلقه وصل قلبهای مؤمنان به سرچشمه هدایت است، زیارت را از عادت و بیروحی میرهاند، و آن را به "میعادگاه دلدادگی، معرفت و تمدنسازی" تبدیل میکند، هم برای فرد، هم جامعه، هم جهان اسلام.در مجموع، این فراز دریچهای است به فهم عمیق زیارت شیعی: "زیارتنامه" نه صرفا متنی مقدس، بلکه زبان حیات و تعامل، و ابزار الهی برای تربیت امتِ زنده و تمدنساز است.
فراز ششم توصیه مقام معظم رهبری:
«به شکل دلی با ائمه حرف بزنید مثل کسی که با پدر یا عزیز خود حرف میزند.» (۱۳۹۴/۹/۹)تحلیل و تبیین:
۱. زیارت به مثابه رابطه صمیمانه و عاطفی
در این فراز، رهبر معظم انقلاب تصویر زیارتی را که شاکله آن صرفا مبتنی بر مناسک، عادت و الفاظ خشک باشد برهم میزند و راهی تازه پیش پای مؤمنان مینهد:ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام) نه یک مفهوم دوردست یا مراسم تشریفاتی، بلکه باید برخاسته از اعماق دل، بر پایه عاطفه صمیمانه و الفت قلبی مانند رابطه انسان با نزدیکترین عزیزش باشد.
۲. ماهیت «ارتباط دلی»؛ رهیافتی به معنای عمیق دینداری
الف) زیارت عرفانی و درونی، نه صرفا شعاری و ظاهریوقتی سخن از «حرف زدن دلی» است، یعنی زائر باید با همه وجود خود، با حسرت، عشق، اشکِ خالصانه، غبطه، تضرع و امید، با امام سخن گوید.
این همان "حالت عاشقانه" است که میان انسان و پدر یا قریبترین اعضای خانواده رخ میدهد:
* به دور از تکلف،
* بیواسطه و صادقانه،
* با زبان دل و تجربه زیسته.
ب) نفی رسمیگرایی و بیروح بودن مناسک
مقام معظم رهبری خطر رایج در دینداری معاصر را یادآور میشود: تبدیل زیارت، دعا و حتی راهپیمایی اربعین به «عادت»، «ظاهرگرایی»، «تکرار سرد جملات».
توصیه ایشان، بازگشت قلب دین به ساحت شخصی، عاطفی و انسانی است؛ زیرا بدون پیوند وجودی و دلبسته، مناسک به فرم بیمحتوا بدل میشوند و تأثیر خود را از دست میدهند.
۳. ابعاد تربیتی و روانشناختی «گفتگوی دلی با ائمه»
الف) بازسازی عواطف، میل به پاکی و تزکیه نفسیک «سخن دلی»، زمینهساز پالایش روح است. وقتی مؤمن با حس صمیمیت، شرمندگی، محبت یا حتی گره از دل و درد دل با امام خود سخن میگوید، فرایندی از شستشوی عاطفی و نورانیشدن قلب در او آغاز میشود.
معنای حقیقی «تزکیه» نیز در همین تجربه احساسیست:
* بازکردن گرههای ذهن و دل،
* اعتراف به نقایص و بازگشت صادقانه به سرچشمه معنویت،
* تقویت عطوفت و حس آشتی با خدا، انسانها و خود.
ب) تخلیه هیجانی و تقویت نشاط ایمانی
چنین ارتباطی، زمینه آرامش، امید، اعتماد به نفس و حتی کاهش افسردگیهای وجودی است، زیرا زائر احساس میکند محبوبی نزدیک، شنوا و دلسوز را مخاطب قرار داده و تنها نیست.
این حس، انرژی روحی بالقوهای میآفریند که هم در سفر اربعین و هم بعد از آن، موتور رفتار اخلاقی و اجتماعی فرد میشود.
۴. ابعاد هویتی و تمدنی ارتباط دلی با امام
الف) احساس تعلق وجودی؛ امام، خانواده معنوی شیعهقیاس رابطه با امام به رابطه با پدر یا عزیز، عزتبخشترین و امنترین وجه «هویت شیعی» است:
* آدمی همواره خانواده، پدر، مادر و عزیزان را پناهگاه، سنگ صبور و تکیهگاه خود میبیند.
* با این نگاه، اهل بیت (علیهم السلام) هم خانه و پناهگاه روحی شیعهاند.
* چنین احساس تعلق و صمیمیتی جامعه شیعی را به صورت شبکه یکپارچهای از پیوندهای قلبی درمیآورد که مهمترین سرمایه تمدن عاشورایی است.
ب) تبدیل هیجان ایمانی به کنش تمدنی
اربعین، صرفا موسم عزاداری یا تجمع میلیونی نیست، بلکه جشن همدلی، محبت و پیوند عواطف میلیونی است.
وقتی میلیونها نفر با "دل"، نه ترس و عادت، با امام سخن میگویند، ارسال پیام جهانی اربعین به ملتها شکل میگیرد:
* پیام آزادی، عدالت، ایثار و کرامت برخاسته از عشق و محبت؛
* به جای خشم کور، زیبایی، مهربانی و حقیقت؛
* بدین ترتیب اربعین از «مناسک» به «جریان تمدنیِ مهر و عقلانیت توحیدی» ارتقاء مییابد.
۵. ارتباط دلی؛ نقشآفرینی زائر به عنوان سفیر فرهنگ عاشورا
آن که زیارت را این گونه تجربه میکند، دیگر حتی پس از بازگشت از سفر اربعین، زمینههای تحول عظیم در خویش احساس میکند:* سبک زندگی عاشورایی، وفاداری به ارزشها، صداقت، سعهصدر و مهربانی؛
* الهامبخشی به اطرافیان و نشر روح اخلاق و رشادت؛
* آمیختن رفتارهای دینی با محبت و جاذبه انسانی.
* زائرِ برخوردار از حیات دلی، خود سفیر بیواسطه فرهنگ مقاومت، امید، ایمان و مهرورزی است.
۶. پیشنهاد عملی؛ چگونه ارتباط دلی را در زیارت تقویت کنیم؟
* هر بار زیارت، در کنار تلاوت متون زیارتنامه، دقایقی سکوت، مناجات صمیمانه و آزادسازی احساسات عاطفی؛* گفتگوی درونی ساده، گرم و بیتکلف با امام: ذکر درد دلها، طلب شفاعت، عرضه آرزوها و حتی اعتراف به ضعفها؛
* تمرین حضور قلبی، تصور رویارویی با محبوب و احساس امنیت و عشق؛
* پرهیز از مقایسه خویش یا اعمال عبادی خود با دیگران؛ هر مؤمن، سبک ارتباط منحصر به فرد خود را میآفریند.
۷. زیارت دلی؛ زمینهساز تولد مجدد معنوی، نشاط و پویایی اجتماعی
چنین زیارتی، نه تنها سفر اربعین را به کانون تجربهای شفابخش بدل میکند، بلکه ردپای آن در رفتار، نگاه، روابط و کل حیات فرد به چشم میخورد:* از اربعین تنها با خاطره و عکس بازنمیگردد، بلکه با "دل دگرگونشده"، رویکرد انسانی و الهی، و انرژی مثبت و امیدبخش نسبت به جهان؛
* جامعهای که هر عضو آن با امام خود «دلی» سخن میگوید، محکوم به بقا، رشد، اثرگذاری و الهامبخشی است؛
* این همان راز اربعین و فرهنگ شیعه است که همیشه در لایههای فردی و جمعی تداوم و تعالی مییابد.
جمعبندی فراز:
دعوت رهبر معظم انقلاب به گفتگوی دلی با امام، فراتر از یک آموزش عبادی، نقشه راهی برای احیای معنویت، هویت و سرمایه تمدنی شیعه است.ارتباط دلی، اربعین را به آیین زیستن عاشورایی، پالایش روحی و نسلسازی اخلاقی بدل میکند؛ شخصی که این حضور را تجربه کند، خود سفیر مهربانی، عدالت و حقیقت عاشورا خواهد بود، خواه در مسیر پیادهروی، خواه در دل زندگی و اجتماع.
بخش سوم: شکر اربعین؛ تثبیت معنویت و حفظ روحیه ایثار
فراز هفتم توصیه مقام معظم رهبری:
«حالات و روحیات راهپیمایی اربعین را در خودتان نگه دارید.» (۱۳۹۵/۹/۳)تحلیل و تبیین:
۱. اربعین، فقط یک رویداد نمیماند؛ یک سبک زندگی است
در این فراز، رهبر معظم انقلاب، اربعین را صرفا یک آیین سالانه یا رویدادی گذرا تلقی نمیکنند، بلکه بر «ماندگاری» و «تسری روحیات اربعین» به تمام ابعاد زندگی فردی و جمعی تأکید دارند.این نگاه، اربعین را از سطح یک مناسک محدود و موسمی، به یک «مدرسه تربیت دائمی» و ریشهایترین موتور تحول فرهنگی ارتقا میدهد.
۲. چیستی حالات و روحیات راهپیمایی اربعین
مقام معظم رهبری از «حالات و روحیات» اربعین سخن میگویند. این حالات، علومالحضورند، تجربههای زیستهای که هر زائر، در دل پیادهروی اربعین میچشد:* احساس خدمت بیمنت: از موکبدار تا زائر؛ نوعدوستی خالصانه و لذت از فداکاری.
* مهربانی و برادری: همدلی عمیق با دیگران صرفنظر از ملیت، طبقه و مذهب.
* تحمل سختی و ایثار: پذیرش مشقت راه و ترجیح سختی بر راحتی، برای هدفی مقدس.
* قناعت و سادهزیستی: کم توقع بودن، پرهیز از تجمل، دل خوش داشتن به همین که در مسیر حسین (علیه السلام) است.
* احساس اخلاص، پاکی و حضور الهی: لحظههایی ناگفتنی که دل شکسته و خالص، در عرش الهی پر میکشد.
* اتحاد مؤمنان: تشکیل هویت جمعی و حس وابستگی به امت.
* تذکر همیشگی به یاد حسین (علیه السلام): جاری بودن نام و یاد امام معصوم در رفتار و سخن و محبتهای روزمره.
۳. چراییِ تأکید بر ماندگاری این روحیات
الف) پیشگیری از بازگشت به روزمرگی و سطحینگریخیلی از انحرافات و سردیها بهدلیل محدود کردن معنویت به زمان و مکان خاص رخ میدهد. زائران اربعین چنانچه این حالات را محدود به آن چند روز کنند، دستاوردها و سرمایههای معنوی سفر به سرعت فراموش میشود و تغییر چشمگیری در زندگی پدید نمیآید.
ب) بازآفرینیِ سرمایه اجتماعی و فرهنگی از دل زیارت
تداوم این روحیات، زیرساخت اعتماد عمومی، سرمایه اجتماعی، وحدت و رشد مدنی امت اسلامی را سامان میدهد؛ اربعین اگر به متن زندگی جاری شود، بهتدریج جامعهای توحیدی، مواساتمحور و پیشرو خواهیم داشت.
ج) تقویت الگوی تمدنی اسلامی در عصر بحران هویت
در جهان گرفتار فردگرایی، بیرحمی، خودمحوری و رقابتهای ناسالم، نگهداشتنِ روحیه اربعین یعنی "احیای معنویت، ایثار و برادری" در بستر مدیریت تمدنی.
۴. اجزای انتقال و تثبیت حالات اربعین در زندگی روزمره
الف) ماندگاری اخلاص و نیت الهی* اخلاص همیشگی در نیتها و اعمال، نه فقط ایام اربعین.
* نگه داشتن "یاد امام حسین (علیه السلام)" به عنوان قطبنمای قلب در تصمیمها، انتخابها و کنشهای اجتماعی.
ب) توسعه مهربانی و برادری
* استمرار محبت، یاریگری و گرفتن دست نیازمندان، شیوه اربعینی.
* حفظ همدلی، گذشت و مودت در روابط خانوادگی، محل کار، اجتماع و حتی در فضای مجازی.
ج) قناعت و سادهزیستی
* قناعت فقط پیمودن راه دشوار نیست، بلکه "عادت به کمتوقعی و پرهیز از اسراف" در همه عرصهها را میطلبد.
* بازگشت از سفر، فرصتی برای بازنگری در سبک مصرف و سادهزیست شدن.
د) صبر و مقاومت در سختیها
* تحمل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی با روحیه مصبر اربعین.
* مقابله با فضای یأس و بیانگیزگی با الگوی مقاوم عاشورایی.
ه) خدمترسانی بیمنت
* جاری ساختن روح خادمی و بیادعایی موکبداران در رفتارهای مدنی، سازمانی و فرهنگی.
۵. اربعین، مدرسه تمدنی تربیت اجتماعی: از "هیئت سیار" تا دانشگاه انسانسازی
مقام معظم رهبری از سالها پیش به "تبدیل اربعین به دانشگاه انسانسازی" تأکید دارند؛ آنان که این حالات را نگاه میدارند، از «دانشآموزان چند روزه» به «دانشآموختگان این مدرسه بزرگ» بدل میشوند.- ابعاد مدرسه اربعین:
* تربیت فردی: تحول مستمر در خلق و منش، صیقل قلب، تولد مجدد معنوی.
* تربیت عمومی: تزریق امید، همبستگی و نشاط جمعی به جامعه.
* تمدنسازی: الگوبرداری امر به معروف، ایثار، احساس مسئولیت اجتماعی و وجدان اجتماعی در مقیاس جهان اسلام.
۶. راهبردها و راهکارهای عقلانی برای تثبیت این حالات
الف) تقویت خاطرهنگاری، روایتگری و ثبت تجربیات اربعین* نوشتن خاطرات، بیان شرححال و عکس، ثبت تغییرات درونی (بلاگها، جلسات خانگی، شبکههای اجتماعی).
* بیان داستانهای خادمان، موکبداران، زائران و استفاده از رسانههای ملی و مردمی.
ب) ایجاد جمعهای خودجوش اربعینی در محل زندگی و کار
* نشستهای هفتگی یا ماهانه برای مرور و مباحثه در حالات معنوی.
* همکاری گروههای جهادی، خیریه و فعالان فرهنگی با محوریت "روحیه اربعینی".
ج) استمرار در نذورات، مواسات و کارهای داوطلبانه
* ایجاد پویشهای دائمی برای کمک به محرومان، حضور در فعالیتهای اجتماعی و اخلاقی.
د) پیوند اربعین با مناسبتهای دینی دیگر
* حفظ پیوستگی معنوی با سایر شعائر مذهبی، کاروانهای زیارتی و جلسات حسینی در طول سال.
ه) ایجاد شبکههای معنوی در خانواده
* گفتگو درباره تجارب و حالات سفر اربعین با اعضای خانواده.
* تبدیل خانه به "موکب کوچک" خدمت، محبت و همدلی.
۷. آسیبشناسی: چرا روحیات اربعین فراموش میشود؟
* موج احساسات، بدون تفکر و نهادینهسازی، زودگذر است.* محدود شدن معنویت به "حال و هوا" و نه "عمل و برنامهریزی".
* فشارهای معیشتی و رسانهای، فرستنده روحیه ما را ضعیف میکند.
* کافی نبودن حمایت خانواده و محیط برای استمرار رفتارهای مثبت.
۸. الگوی اسوه: زائر اربعین، سفیر دائمی ارزشها
زائری که حالات اربعین را حفظ میکند:* نماد امید و پویایی اجتماعی است.
* رفتار و منشِ او بیانیه زندهای از فرهنگ ایثار و برادری است.
* به خانواده، همکاران و جامعه انرژی و الگو میدهد.
جمعبندی فراز:
با نگاه رهبر معظم انقلاب، اربعین باید "مبدأ نقطه عطف تغییر" در فرد و جامعه باشد:* تبدیل معنویت مقطعی به سبک زندگی شاداب و هدفمند.
* جاری شدن روحیه مواسات، ایثار و سادهزیستی در همهجا و همهوقت.
* تبدیل اربعین از خاطرهای کوتاه به «حرکت تمدنی و تربیتی دائمی».
در نتیجه، اربعینی حقیقی کسی است که یاد امام حسین (علیه السلام) و حالات کربلا را در همه لحظههای زندگی خویش زنده نگه داشته و حامل شعلهای از اخلاص و محبت، از کربلا تا همه جهان باشد.
فراز هشتم توصیه مقام معظم رهبری:
«برادری، مهربانی، توجه به ولایت و ترجیح سختی بر راحتی را در همه امور زندگی حفظ کنید.» (۱۳۹۵/۹/۳)تحلیل و تبیین:
۱. منشور تمدنساز اربعین
این توصیه، یک منشور اخلاقی-اجتماعی تمامعیار و چشماندازی برای سبک زندگی اسلامی است؛ چکیدهای از عالیترین ارزشها که در زلالترین صورت، در راهپیمایی اربعین تجلی مییابند.رهبر معظم انقلاب تأکید میکنند که این فضایل، صرفا برای مقطع زیارت یا فضای خاص اربعین باقی نماند، بلکه تداوم و تثبیت آنها در «همه امور زندگی» رمز بلوغ فردی و شکوفایی اجتماعی است.
الف) برادری، پیشرط جامعه توحیدی و تمدن ایمانی
- تعریف و تجربه اربعینی برادری:
اربعین، صحنه احساس بیواسطه «اخوت ایمانی» است؛ میلیونها نفر با قومیتها، زبانها، طبقات و مشاغل متفاوت، بدون جداسازی و غرور ملی و نژادی، خود را اعضای یک خانواده میدانند.
- ابعاد عملی برادری:
* پنهان ساختن ضعفهای دیگران و حمایت همهجانبه؛
* شریک شدن در غم و شادی و مشکلات یکدیگر؛
* امتناع از حسادت، خودبرتربینی، و رقابت ناسالم؛
* اوج همدلی و مشارکت حتی با غریبهها در شرایط سخت و پیادهرویهای طاقتفرسا.
- کارکرد تمدنی برادری:
جامعه اربعینی، در سایه روحیه برادری، از تفرقه و گسست مصون میماند و ظرفیت بسیج اجتماعی و همبستگی قابل تکرار را مییابد؛ تجربهای که اگر به سطح زندگی روزمره تعمیم یابد، دشمنان خارجی هم توان نفوذ نخواهند یافت.
ب) مهربانی؛ نرمخویی، عطوفت و سرمایه انسانی تمدن اسلامی
- مهربانی در اربعین:
اربعین فقط میدان اشک و حماسه نیست، بلکه نمایشگاه رفتارهای نرم، محبت بیدریغ، همدردی و کمک بدون مرز و منت است.
هر کس با زائران برخورد داشته باشد (اعم از میزبان و میهمان)، عملاً «خداوند را در چهره برادر دینی» میبیند و عطوفت را تجسم میبخشد.
- بازتاب اجتماعی مهربانی:
* کاهش تنشهای خانوادگی و اجتماعی؛
* افزایش سرمایه اجتماعی، اعتماد متقابل و آرامش روانی جامعه؛
* تقویت روحیه یاریگری و تقابل فعال با فرهنگ نفرت و تلخی.
- مهربانی، نسخه درمان آسیبهای تمدنی مدرن
در جهان پرخاشگر و بیرحم امروز، اربعین نسخه نایاب "شفقت اجتماعی" و رکنی برای تربیت شهروند متعالی و اخلاقمدار است.
ج) توجه به ولایت؛ پیوند با هویت و رهبری معنوی
- معنای ولایتمداری:
در ادبیات عاشورایی و اربعینی، ولایت نه صرفا وفاداری سیاسی، بلکه محور وحدت، بصیرتبخشی، تضمین سلامت مسیر، مصونیت از انحرافات فکری و رفتاری، و اصل معنوی حیات جامعه است.
- ولایت در اربعین:
افراد، آگاهانه و با جاری ساختن شعار "یا حسین"، عمل به نذورات و اطاعت از آموزههای اهل بیت (علیهم السلام)، پایبندی عمیق به آرمانهای امامت و رهبری دینی را در متن رفتار خود نهادینه میکنند.
این اقتدا به ولی، راهنمای عبور از بحرانها و محور مشروعیت هر حرکت اجتماعی است.
- ولایت در ساحت جامعه و تمدن:
* جامعهای که «توجه به ولایت» دارد:
* محوریت رهبری را میپذیرد و انسجام مییابد؛
* در بزنگاهها، دچار هرجومرج فکر و عمل نمیشود؛
* شایستهترین هویتیابی فرهنگی و تمدنی را شکل میدهد.
د) ترجیح سختی بر راحتی؛ آموزهای برای رشد فردی و پیشرفت ملی
- پیام اربعین: راحتطلبی پایان شکوفایی است
زائران اربعین حسینی با انتخاب آگاهانه دشواری راه، بیخوابی، گرما و کمبودها، یک اصل کلیدی را تمرین میکنند. هیچ تعالی فردی یا پیشرفت جمعی، بدون تحمل مشقت و فداکاری حاصل نمیشود.
- اثرات تزکیهآور این اصل:
* رشد اراده، استقامت و خودگردانی در برابر مشکلات؛
* افزایش تابآوری اجتماعی و اقتصادی؛
* تبدیل مشقتهای موقتی به دستاوردها و شادکامیهای پایدار.
- جامعه آبدیده در سختی، سازه مستحکم تمدن نوین اسلامی
بر عکس فرهنگ رایج مصرفزدگی و راحتطلبی افراطی، تمرین و ترویج سختکوشی، جامعه را برای زیستن عزتمندانه در همه عرصهها آماده میکند.
۶. کاربست عملی این ارزشها در همه عرصههای زندگی
- در خانواده:* برادری و مهربانی، ستون خانواده اصیل؛
* مرکزیت ولایت، اطاعت از الگوهای الهی در تربیت فرزندان؛
* پذیرش سختیها برای پایداری و پیشرفت خانواده.
- در محیط کار و اجتماع:
* همافزایی مبتنی بر اخوت، اخلاق نیکو، احترام به حقوق، خدمترسانی؛
* پیروی از ولایت به عنوان اصل هماهنگی مدیریتی؛
* آمادگی برای تحمل فشار و ایثار در جهت منافع مشترک.
- در سطح سیاست و حکمرانی:
وحدت ملی، تعامل تحولی با چالشها، شجاعت در دفاع از منافع امت و ترجیح مصالح عمومی بر خواستههای کوتاهمدت.
۷. اربعین، تمرین تمدن؛ سبک زندگی عزتمندانه و اثرپذیر از ارزشهای عالی
ایمان، اخلاق، ولایتپذیری و سختکوشی، در اربعین در کنار هم به تجربه اجتماعی بدل میشوند و شالوده تمدنی را میریزند که اسلام اصیل میطلبد؛ فرهنگی که اگر به متن جامعه آورده شود، موتور محرک پیشرفت همهجانبه خواهد بود.جمعبندی فراز:
فراز هشتم توصیه رهبر معظم انقلاب، تأکیدی است بر تداوم و تعمیم فضائل اربعینی به سبک زندگی، تا اربعین مبدأ زایش جامعهای عادل، پیشرو، مقاوم، همدل و ولایتمدار باشد.این آموزهها، فقط ویژه پیادهروی نیست، بلکه کلید هویتسازی، قدرتآفرینی و آبادانی امروز و فردای امت اسلامی است.
در نتیجه، جامعهای که برادری، مهربانی، ولایتمداری و آمادگی تحمل سختی را در همه ابعاد زندگی مستقر کند، نه تنها میراثدار درس اربعین است، بلکه پیشتاز تمدن نوین اسلامی خواهد بود.
بخش چهارم: وظیفه مسئولین؛ تسهیل و جهتدهی مناسب
فراز نهم توصیه مقام معظم رهبری:
«راهپیمایی اربعین را برای عاشقان آن آسان و از حوادث پیشگیری کنید.» (۱۳۹۵/۹/۳)تحلیل و تبیین:
۱. تلاقی عشق مردمی و مسئولیت حاکمیتی
راهپیمایی اربعین، بزرگترین تجمع داوطلبانه معنوی جهان است که بر مدار عشق مردم حرکت میکند. اما استمرار، گسترش و امنیت این موج بینظیر، بدون مدیریت هوشمند، دانشمحور و مسئولانه امکانپذیر نیست.رهبر معظم انقلاب، با این جمله، خطمشی روشن و تعهدی دوطرفه را به مردم و حکومتها گوشزد میکنند: مردمی بودن اربعین، مسئولیت دولتها را ساقط نمیکند؛ بلکه آن را صد چندان میسازد.
۲. وجه مخاطبشناسی: خطاب به مسئولان، برای صیانت از شور مردمی
برخلاف بعضی دیگر از فرازها که ناظر بر مخاطب مردم است، این توصیه اساسا یک فرمان اجرایی به مدیران و مسئولان کشورهای مرتبط با زیارت اربعین (بویژه ایران و عراق) است:* دولتها باید تسهیلکننده و پشتیبان حرکت مردمی باشند.
* حفظ امنیت، سلامت، و کرامت مردم وظیفه لاینفک حاکمیت است، ولو گرایش فردی مسئولان به اربعین کم یا زیاد باشد.
۳. دو محور بنیادین توصیه: تسهیل (آسانسازی) و پیشگیری (ایمنی و امنیت)
الف) تسهیل راه زیارت و کاهش سختیهای غیرضروری- ابعاد تسهیل:
* امور اداری و مرزی: صدور روادید (ویزا)، مدیریت صفها، پروتکلهای گمرکی و گذر مرزی سریع و محترمانه؛
* حمل و نقل و لجستیک: تأمین ناوگان کافی ریلی، جادهای، هوایی؛ مدیریت گرههای ترافیکی؛ بلیتفروشی عادلانه؛
* خدمات رفاهی و زیستی: ایجاد موکبهای دولتی-مردمی، سرویسهای بهداشتی، آب، تغذیه، خوابگاهها و درمانگاهها؛
* پزشکی و بهداشت: فراهمآوری امکانات اورژانس، تیمهای سیار پزشکی، واکسیناسیون، کنترل بیماریهای واگیردار؛
* مدیریت ارز و امکانات مالی: تبدیل ارز، دستگاههای خودپرداز و خدمات بانکی؛
* اطلاعرسانی و آموزش: سامانههای هوشمند اطلاعرسانی، آموزش زبان عربی و آداب زیارت برای زائران.
- دلایل تسهیل:
* عشق زائران نباید قربانی ضعف مدیریت شود؛
* خستگی ناشی از بیبرنامگی و معطلی اداری، زهر یاد حسین (علیه السلام) را کم میکند و سرمایه اجتماعی را میسوزاند؛
* شایسته نیست زائر امام حسین (علیه السلام) در معرض بیاحترامی یا رنجهای غیرضروری قرار گیرد.
ب) پیشگیری از حوادث؛ فرهنگ مسئولیت و مدیریت آیندهنگر
مقام معظم رهبری هوشمندانه به جای شعارگرایی صرف، نگاه واقعبینانه و آیندهنگر بر سلامت و امنیت این رویداد دارند.
- ابعاد پیشگیری:
* حوادث فیزیکی و ترافیکی: برنامهریزی برای ازدحام جادهای، صاعقه، گرمازدگی، ازدحام پیادهروها و پلها، نصب علائم هشدار؛
* امنیت اجتماعی: رصد و پیشگیری از هرگونه تفرقه، سرقت، تهدید جانی، حضور مشکوک، کنترل شایعات؛
* بلایای طبیعی: هماهنگی با سازمان هلال احمر، واکنش سریع به طوفان، سیل، زلزله و…؛
* ثبات سیاسی-فرهنگی: مقابله با عملیات روانی دشمن، تخریب وجه اربعین و ایجاد شبهه در ارزش زیارت؛
* بحرانهای اجتماعی: پیشگیری از هر گونه ناهنجاری رفتاری، تذکر به زائران و میزبانان برای رعایت نظم عمومی و کرامت متقابل؛
* حوادث بهداشتی و اپیدمیولوژیک: کنترل و پیشگیری از اپیدمیها (مانند کرونا، وبا، گرمازدگی گسترده) حتی با تهیه دستورالعملهای متقن بهداشتی و تامین ماسک و ضدعفونیکننده؛
* مدیریت بحران اضطرار: تدوین سناریوهای امداد و تخلیه اضطراری، رزمایش چند دستگاهی.
- فرهنگ پیشگیری:
پیشگیری به منزله واکنش در بحران نیست، بلکه اصل "تفکر سیستمی و پیشنگری" است؛ فرهنگ اربعین باید مبتنی بر "پیشبینی تهدیدات و کاهش آسیبها" در تمام مراحل باشد.
۴. ابعاد فراملی و همگرایی منطقهای
این توصیه ناظر به روابط ایران با عراق و حتی کشورهای ثالث (پاکستان، افغانستان، بحرین، لبنان، ترکیه، هندوستان و…) است.مدیریت اربعین با نگاه صرف اداری یا ملی ممکن نیست:
* ضرورت دیپلماسی فعال دوجانبه و منطقهای: بهروزرسانی موافقتنامههای مرزی، تبادل تجربیات، مشارکت مالی و لجستیکی؛
* ارتباط شبکهای موکبداران، هلالاحمرها، پلیس راه، رسانهها و دستگاههای امنیتی منطقهای؛
* تقویت همبستگی امت اسلامی: اربعین ظرفیت تولید قدرت نرمی است که مرزهای جغرافیایی را تحتالشعاع قرار میدهد.
۵. اربعین؛ آزمون کارآمدی و مشروعیت دولتها
در عصر شبکههای اجتماعی، کمبود، غفلت، یا ناکارآمدی در برگزاری باشکوه و بدون خطر اربعین میتواند مشروعیت و محبوبیت دولتها را کاهش دهد. از سوی دیگر، دولتهایی که در تسهیل و ایمنسازی این رویداد موفقاند، "سرمایه اجتماعی" وسیعی کسب میکنند.۶. رهیافت تمدنی: اربعین، نماد «مدیریت مشارکتی امت»
رهبر معظم انقلاب خودجوشی اربعین را میستایند اما، اربعین نماد تمدنی بلوغ اجتماعی و «مدیریت مبتنی بر مشارکت مردم و دولت» هم هست:* مردم، موتور محرک و صحنهگردان اصلی؛
* دولتها، مسئول ابزارسازی، تسهیلگری و تضمین پایداری؛
* تعامل این دو، الگوی بینظیری برای مدیریت پروژههای بزرگ و راهبردی امت اسلامی در دنیای معاصر است.
۷. ملاحظات فرهنگی و رسانهای: پیشگیری از آفتهای ذهنی و فرهنگی
پیشگیری فقط فیزیکی یا امنیتی نیست؛ باید از نفوذ روایتسازیهای منفی، سرگرم شدن زائران به حواشی، غفلت از معنویت و ترویج رفتارهای ناشایست جلوگیری کرد.* ضرورت فرهنگسازی مستمر درباره آداب اربعین، نظم، پاکیزگی و برخورد انسانی زائر با میزبان؛
* هشدار نسبت به پیامدهای سهلانگاری فردی و جمعی، استفاده از آموزشهای میدانی، اپهای هوشمند، هشدارهای رسانهای و تبلیغی؛
* رصد فضای مجازی برای جلوگیری از موجسازی جعلی یا ایجاد هیاهو درباره رخدادهای جزئی که میتواند وجه جهانی اربعین را مخدوش سازد.
جمعبندی فراز:
فراز نهم توصیه مقام معظم رهبری، نقشهراه مسئولان برای تبدیل عشق جمعی به یک حرکت تمدنی پایدار است:* جلب رضایت، تسهیل و امنیت زائران نه تنها عبادت است، بلکه آزمون موفقیت دولت اسلامی معاصر و الگویی برای سایر ملل است؛
* پیشگیری از هر حادثه ممکن، تبلور احترام به کرامت انسانی و امام حسین (ع) است؛
* اربعین نه میعادگاه رنج بیثمر، بلکه صحنه اثبات فهم مدیریت اسلامی و حکمرانی مردمپایه است.
درنتیجه، اگر عاشقان اربعین، در سایه مدیریت هوشمند و دلسوزانه، سفری آسان و امن را تجربه کنند، اربعین بهراستی به "معجزه تمدنی قرن" بدل خواهد شد؛ الگویی برای اداره اجتماع بزرگ انسانی با محوریت محبت، امنیت، مشارکت و معنویت.
فراز دهم توصیه مقام معظم رهبری:
«مسئولان دو کشور ایران و عراق از فضای اربعین برای منافع دو کشور بیشترین استفاده را ببرند.» (۱۳۹۴/۹/۳)تحلیل و تبیین:
۱. اربعین، بستری برای ارتقای منافع مشترک دو ملت همسایه
فراز دهم توصیه رهبر معظم انقلاب درباره اربعین، حاوی چشماندازی راهبردی و آیندهنگر برای مدیریت کلانترین اجتماع انسانی شیعه است.ایشان با نگاهی دقیق و واقعبین، اربعین را تنها به عنوان یک حرکت ایمانی مردمی نبوده بلکه آن را عرصهای برای «تحقق منافع ملی و همگرایی عمیق دو ملت بزرگ ایران و عراق» قلمداد میکنند. این توصیه نه فقط خطمشی فرهنگی-دینی که برنامهای برای دیپلماسی عملی و توسعهگرای دو کشور در همهٔ سطوح است.
۲. اربعین، میدان همگرایی راهبردی مردم و دولت
الف) عرصه اعتبارسازی، قدرتنمایی و سرمایه اجتماعی* اربعین هر سال نشان میدهد که ایران و عراق، دو ملت با پیشینه تاریخی و تمدنی بزرگ، قادر به اجرای پروژهای کمنظیر از نظم، امنیت، و خدمترسانی با محوریت همکاری مردمی و مدیریتی هستند.
* سرمایه اجتماعی اربعین که مبتنی بر همکاری بینظیر موکبداران، طوایف، عشایر، دانشگاهیان، روحانیون، نخبگان و عامه مردم ایران و عراق است، بهترین گواه بر ظرفیت همگرایی منطقهای است که غرب و دشمنان اسلام تاب شنیدن آن را ندارند.
ب) الگوی حکمرانی مشارکتی و مردمپایه
* تدابیر مشترک ایران و عراق در امنیتبخشی، خدمترسانی و مدیریت جمعیت اربعین، تصویری مثبت و امیدبخش از توانمندی دولتهای منطقه ارائه میدهد که میتواند در سایر موضوعات همکاری نیز تسرّی یابد.
* تجربه مدیریت بحران، نظم، و خدمات گسترده اربعین میتواند «دانش و برندی ایرانی-عراقی» را مقدمه مدیریت سایر کنگرهها و رویدادهای بزرگ فرهنگی و انسانی در جهان اسلام قرار دهد.
۳. بهرهگیری هوشمندانه از اربعین: منافع متقابل و چندوجهی
الف) منفعت فرهنگی و هویتی* اربعین فضایی بیبدیل برای رشد و گسترش فرهنگ دینی، زیارت عاشورایی، همدلی فرهنگی و انتقال مفاهیم «محبت اهل بیت (علیهم السلام)، ایثار، کرامت، و همزیستی اسلامی» است.
* هر دو ملت با ساماندهی برنامههای فرهنگی، همایشهای علمی-فرهنگی، جشنوارهها، حمایت از رسانههای مشترک و تولید مقالات و مستندهای متقن، میتوانند «فرهنگ اربعینی» را به جهان معرفی کنند.
ب) منفعت اجتماعی
* ارتباط و آشنایی چهرهبهچهره زائران دو کشور، کاهش بیاعتمادی و زدودن تصورات غلط را به دنبال دارد؛ شکلگیری شبکههای پایدار اجتماعی و تبادل انساندوستانه، سرمایهای گرانبها برای گرهگشاییهای آینده در بزنگاههای تاریخی است.
* تردد سالانه چند میلیون نفر میان دو کشور نشان میدهد روابط مردمی ایران و عراق از سطح دیپلماسی رسمی بالاتر رفته و به عمق جامعه و خانوادهها سرایت کرده است.
ج) منفعت امنیتی و سیاسی
* هر دو کشور با همکاری امنیتی دقیق، تجربهگرا و دوستانه، پیامی به منطقه و جهان ارسال میکنند: امنیت منطقه را میتوان به دست خود کشورهای منطقه، بر اساس اعتماد و همکاری، برقرار کرد؛ تجربهای که الگویی برای ثبات غرب آسیا و مقابله با بحرانسازی دشمنان است.
* فضای اربعین یک بستر کمنظیر دیپلماسی عمومی ست که اعتمادسازی سیاسی و نماد استراتژیک دو ملت است؛ تماس مستمر و گفتگوی نخبگان، مسئولان و عموم مردم ظرفیت حل سوءتفاهمها و تعمیق روابط را در پی دارد.
د) منفعت اقتصادی و توسعهای
* حضور میلیونی ایرانیان در عراق و موکبداری وسیع عراقیان، پتانسیل عظیم گردشگری معنوی و مذهبی را برای هر دو کشور به ویژه برای نواحی محروم و مرزی فراهم میکند.
* فرصت سرمایهگذاری، اشتغال، رونق بازار، تبادل خدمات و کالا، توسعه زیرساختهای حمل و نقل، جاده، راهآهن، مراکز درمانی و رفاهی، میتواند منطقه غرب ایران و شرق عراق را به قطب توسعه اقتصادی و رفاهی بدل کند.
* از منظر صادرات فرهنگی و خدماتی نیز با مشارکت شرکتهای دانشبنیان، خوراک و پوشاک، صنایع دستی و خدمات پزشکی، میتوان گردش مالی بزرگی را ایجاد کرد که به سود هر دو ملت است.
۴. راهبردهای تقویت استفاده حداکثری از فضای اربعین
الف) تثبیت و ارتقاء کمیتههای مشترک اربعین* تشکیل کمیتههای دائمی همآهنگی در حوزههای زیربنایی (حمل و نقل، بهداشت، امنیت، گردشگری، اقتصاد، رسانه و فرهنگ)
* جلسات مستمر سران و مقامهای مسئول جهت بررسی فرصتها و راهکارهای تقویت همکاری
ب) سرمایهگذاری بر زیرساختهای مشترک و ماندگار
* سرمایهگذاری مشترک در محورهای مواصلاتی، ساخت هتلها و زائرسراها، مراکز درمانی مرزی، توسعه خطوط ریلی و جادهای، دیجیتالیسازی خدمات
* راهاندازی صندوقهای مشترک حمایت از آسیبدیدگان، توسعه پایدار موکبها و تقویت NGOهای همسوی دو ملت
ج) دیپلماسی مردمی و رسانهای هدفمند
* تولید و انتشار مستندها، فیلمها و کتب مشترک؛ توسعه رسانههای فراملی برای نمایش شکوه و همکاری اربعین
* ایجاد فضاهای گفتگو و همایش برای پیشگیری از بروز سوءظنهای قومی و تاریخی و نیز تقویت وحدت فرهنگی
د) گسترش فناوری، آموزش و دانش فنی مشترک
* برگزاری دورههای آموزشی مدیریتی و بهداشتی برای مواکبداران و مسئولان خدماترسانی
* انتقال تجربیات فناوری اطلاعات (IT) برای مدیریت جمعیت، خدمات اورژانس و اطلاعرسانی سریع
۵. اربعین؛ پل طلایی تمدنی و وحدتبخش برای آینده دو ملت
در پرتو فراز دهم توصیه مقام معظم رهبری، اربعین صرفا یک آیین دینی یا گردهمایی مذهبی نیست. این اجتماع بزرگ، پل طلایی تمدنی است که هر ساله اعتماد فزاینده، مشارکت گسترده و دوستی مردمان ایران و عراق را عمیقتر میکند و میتواند الگویی الهامبخش برای همگرایی و پیشرفت کل منطقه شود.جمعبندی فراز:
رهبر معظم انقلاب با نگاهی فراتر از روزمرگی، فرصت اربعین را سرمایهای ملی، منطقهای و تمدنی میدانند که باید در راستای رفاه، امنیت، پیشرفت، و اعتلای ملتها نهایت بهره را از آن برد. هر چه سیاستگذاری و همکاری میان ایران و عراق هدفمندتر و آیندهنگرتر باشد، بنیانهای «تمدن نوین اسلامی» و قدرت امت اسلامی محکمتر خواهد شد.
بخش پنجم: وظیفه مردم؛ تقویت سرمایه اجتماعی و رعایت نظم
فراز یازدهم توصیه مقام معظم رهبری:
«در راهپیمایی پیوندهای مستحکم بین برادران مسلمان را بیشتر کنید.» (۱۳۹۸/۶/۲۷)تحلیل و تبیین:
۱. راهپیمایی اربعین، صحنه تبلور امت واحده
رهبر معظم انقلاب در این فراز، راهپیمایی اربعین را نه تنها یک عمل عبادی فردی و جمعی، بلکه بستری اساسی برای تعمیق و تحکیم پیوندهای اخوت اسلامی معرفی میکنند.این توصیه نشاندهنده اهمیت والای حوزه روابط انسانی و اجتماعی در اندیشه دینی و تمدنی شیعه است. مخاطب این توصیه همه زائران و خدمتگزاران مسیر اربعیناند؛ پیام این فراز، کلیدی برای حل بحرانهای خفته در درون جهان اسلام و درمان تفرقههاست.
۲. ماهیت و اهمیت پیوندهای ایمانی در اربعین
الف) فلسفه نزدیکسازی قلوب* اربعین عظیمترین نمایشگاه محبت و اخلاق در جهان معاصر است؛ هر گام، فرصتی برای آشنایی، گفتگو و رفاقت میان مسلمانان با ملیتها، قومیتها و حتی مذاهب گوناگون میآفریند.
* فلسفه «تولی و تبری» در زیارت اربعین، پیوند دادن قلوب برای حاکمیت ارزشها و بینیاز شدن از دشمنی و اختلاف است.
ب) نقش ایمان و عاطفه مشترک در ساخت امت واحده
* اخوت و همدلی، بنیان جامعه اسلامی و راز قدرت تاریخی امت است. راهپیمایی اربعین، نمونه عینی توصیه قرآنی «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» است و پرچم وحدتی را میافرازد که امواج تفرقهساز جهان، توان رویارویی با آن را ندارند.
* هویت جمعی شیعه و ارادت به امام حسین (علیه السلام)، حلقه اتصال ملیتهای متنوع حاضر در این آیین میشود؛ پیوندی فراتر از هر تفاوت و حتی مرز سیاسی.
۳. ابعاد مختلف تعمیق پیوندها در راهپیمایی اربعین
الف) ایمان و معنویت؛ زیربنای پیوند پایدار* عشق به حسین (علیه السلام) قدرتمندترین عامل پیوند دهنده قلوب مسلمانان است. محبت فراگیر امام، مرزها را درمینوردد و قدرت همافزایی اجتماع را چند برابر میکند.
* معنویت جمعی (مانند نماز جماعتها، شبنشینیهای معنوی، قرائت زیارتنامه) سبب ارتقای روحیه اخوت و مهماننوازی متقابل میشود.
ب) زمینه فرهنگی؛ گستره شناخت و دوستی
* فرهنگ اربعین، روحیه مدارا، گرهگشایی، همیاری و تشویق به کرامت و عزت دیگران را ترویج میدهد؛ زائر ایرانی با میزبان عراقی یا پاکستانی و افغانی و سایر ملیتها، در یک موکب بر سر یک سفره، نشستن و همکلام شدن را تجربه میکند.
* تبادل فرهنگ و زبان، آشنایی با تاریخ و آداب و سنن یکدیگر، سبب افزایش درک متقابل میان ملتهای مختلف مسلمان میشود؛ بذر همدلی و صلح در دلها کاشته میشود.
ج) اجتماع عظیم؛ ساختن شبکه ارتباطی مقاوم
* توافقات و همکاریهایی که در این ایام شکل میگیرد، توان بالقوهای برای خلق سرمایه اجتماعی امت اسلامی است.
* دیدار و همکاری زائران و موکبداران فرصت شکلدهی به جنبشهای مردمی و کار شبکهای را ایجاد میکند که سرمایه معنوی آینده اسلام است؛ این پیوندها در امور اجتماعی، امدادی، علمی و حتی سیاسی ادامه مییابد.
۴. پیامدها و آثار راهبردی تعمیق پیوندهای مسلمانان
الف) خنثی کردن جریانهای تفرقهافکن* اربعین میتواند به صورت عملی و عینی، جواب دشمنان وحدت و طراحان اختلاف مذهبی، قومی و نژادی را بدهد؛ صفآرایی امت واحده، خط بطلانی بر تمام توطئههای استکباری و داعشی است.
* رسانه اربعین، تصویر جدیدی از اسلام رحمانی و همزیستی عملی مسلمانان را به جهان عرضه میکند و اسلامهراسی و تبلیغات غرب را بیاثر میسازد.
ب) تقویت قدرت نرم و سرمایه اجتماعی جهان اسلام
* پیوندهای مستحکم اربعین، پیامآور ظهور نرمافزاری قدرت اسلامی است؛ تولید شبکههای مردمی و ایجاد سرمایههای ارتباطی، امت را به بازیگری جهانی تبدیل میکند.
* این همگرایی میتواند «پاسخ عملی» به تهدیدات، تحریمها و فشارهای جهانی بر مسلمانان باشد؛ وحدت عملی مادر همه پیروزیهاست.
ج) توسعه مدل تمدنی و الگو شدن برای سایر ملل اسلامی
* ساختار موکبها، واکنش به بحرانها، نحوه حل و فصل اختلافات میان زائران، خدماترسانی جمعی و بدون چشمداشت، به الگویی برای مناسبات جوامع اسلامی بدل شده و ظرفیت تکرار در سایر نقاط جهان را دارد.
* مدل وحدت اربعین الهامبخش جنبشهای وحدت اسلامی، کنفرانسهای تقریب مذاهب، اتحادیههای مردمی و ایجاد مجامع بینالمللی اسلامی جدید خواهد بود.
۵. راهکارهای عملی برای تعمیق پیوندها در اربعین
* برگزاری نشستها و کمپینهای اخوت اسلامی میان زائران از ملتها و مذاهب مختلف؛ ایجاد فرصت گفتگو، آموزش زبان مشترک و مبادله تجربیات.* تشویق به خدمات مشترک؛ مثل موکبهای چندملیتی، اردوهای جهادی ترکیبی (ایران-عراق-پاکستان)، پویشهای کمکرسانی و حمایت از زائران کمتوان.
* سرمایهگذاری در رسانه و فضای مجازی برای انعکاس مناسبات صمیمی، همکاریها و روایتهای محبتآمیز و رفع سوءِ تفاهمها بین مسلمانان.
* آموزش آداب اختلافپذیری و گفتگوی تمدنی در مدارس، مساجد، موکبها و کارگاههای تربیتیِ حوزه اربعین.
جمعبندی فراز:
در یک کلام، فرمایش رهبر معظم انقلاب در این فراز، مسیر تعالی امت اسلامی را ترسیم میکند؛ هر گام در راه اربعین، گامی برای نزدیکتر شدن دلها، عمیقتر شدن رفاقتها و ساختن آیندهای پایدارتر برای امت محمدی است.اربعین، نه تنها آیین زیارت و عشق، بلکه مدرسه بزرگ عمل به وحدت و مقاومت در برابر جبهه تفرقهافکنی است. پیوند ایمانی مسلمانان، میراث عاشورا و ضامن بقای عزت و اعتلای اسلام در جهان معاصر است.
فراز دوازدهم توصیه مقام معظم رهبری:
«مقررات سفر اربعین را رعایت کنید.» (۱۳۹۴/۹/۹)تحلیل و تبیین:
۱. اربعین، آزمون نظم و قانونمداری امت اسلامی
در نگاه رهبر معظم انقلاب، راهپیمایی میلیونی اربعین، علاوه بر بار معنوی و روحانی، صحنهای برای آموزش و نمایش عینی نظم، قانونگرایی و مدنیت اسلامی است.این توصیه حکیمانه، تأکیدی هوشمندانه بر «رعایت مقررات» دارد که لازمه تبدیل یک حرکت عظیم مردمی به یک الگوی تمدنی پایدار در جهان معاصر است.
۲. ابعاد توصیه به رعایت مقررات؛ فلسفه و ضرورتها
الف) نگاه تمدنی به قانونمداری* حرکت میلیونها انسان از ملیتهای مختلف در مسیری طولانی و پرچالش، بدون پایبندی به قوانین و مقررات سفر، تبدیل به بحران هرجومرج خواهد شد. اربعین فقط با نظم و هماهنگی، چهره واقعی تمدن اسلامی را نشان میدهد.
* در اندیشه اسلامی، قانونگرایی مقدمه تحقق عدالت و شاخص هوشمندی جمعی است. احترام به قانون، شأن و کرامت زائر را در نگاه جامعه میزبان و جهانیان ارتقا میدهد.
ب) ابعاد انسانی، اخلاقی و اجتماعی رعایت مقررات
* پایبندی به مقررات مرزی، حملونقل، بهداشتی، امنیتی و فرهنگی نوعی رعایت حقوق دیگر زائران و تکریم خدمتگزاران (میزبانان عراقی و دستاندرکاران ایرانی) است.
* رعایت نظم، گذر از خودمحوری و ورود به مرحله همکاری جمعی و وجدان اجتماعی است؛ راهپیمای قانونمند، علاوه بر خود، سلامت و موفقیت دیگران را نیز تضمین میکند.
ج) ضرورت هماهنگی بین دو کشور و مردم
* اربعین تنها با همکاری فعال و احترام متقابل زائران به مقررات دو کشور ایران و عراق، گسترده و موفق میشود.
* بیتوجهی به قوانین، مشکلات زیادی از جمله تراکم در مرزها، کندی تردد اتوبوسها، بحرانهای امنیتی و یا حتی بسته شدن مسیرها را رقم میزند.
۳. مقررات اربعین؛ انواع و مصادیق عملی
الف) مقررات اداری و مرزی* داشتن گذرنامه معتبر و ویزا (دقت در اطلاعات، جلوگیری از جعل یا تخلف)
* ثبتنام در سامانههای رسمی و پایبندی به سهمیهبندیهای خروج از کشور
* رعایت ضوابط خروج و ورود در مرزها (صبر، احترام به صف و نوبت، همکاری با مأموران)
ب) مقررات بهداشتی و ایمنی
* واکسیناسیون و رعایت پروتکلهای بهداشتی، به ویژه در دوران اپیدمیها (مانند کرونا یا بیماریهای واگیر)
* حفظ بهداشت شخصی و جمعی، مسؤولیت نسبت به سلامت دیگران، توجه به هشدارهای پزشکی و تیمهای امدادی
ج) مقررات حملونقل و تردد
* استفاده فقط از وسایل حملونقل مجاز (در مسیرهای تعیینشده)
* احترام به سهمیهبندیها، جلوگیری از ازدحام بیمورد، مدیریت زمان حرکت و همکاری با مسئولان
* رعایت قوانین رانندگی در خاک عراق و ایران
د) مقررات اخلاقی و فرهنگی
* حفظ کرامت ملی، رعایت شئون اسلامی و عفت (حجاب، رفتار، گفتار)
* پرهیز از رفتارهای تحریکآمیز، منع حمل یا استفاده از اشیاء غیرمجاز یا مواد ممنوعه
* رعایت ادب، احترام به آداب و رسوم میزبان، پرهیز از بیاحترامی به شهروندان عراقی یا دیگر زائران
ه) مقررات امدادی و قبول مسئولیت جمعی
* همکاری با تیمهای امداد و انتظامات؛ اعلام به موقع اتفاقات اضطراری
* همراه داشتن مدارک لازم، اطلاعات فردی، کارت سلامت (در مسیرهای طی شده)
۴. آثار فردی و اجتماعی رعایت دقیق مقررات اربعین
الف) افزایش امنیت و آرامش جمعی* پایبندی به مقررات، مهمترین شرط جلوگیری از حوادث و بحرانهای امنیتی است؛ بهویژه در محیطهایی با تراکم بسیار بالا.
* تجربه حضور قانونمند، فرصت آموزش عملی نظم عمومی و نظمپذیری جمعی برای جوانان و خانوادههاست.
ب) افزایش سرعت و کیفیت خدمات
* رعایت قانون کمک میکند توزیع عادلانهتر غذا، بهداشت، حملونقل و اسکان برقرار شود و منابع درست هدایت شوند.
* راهپیمایی خردمندانه، جلوگیری از ازدحام در نقاط حساس (مثل مرزها یا موکبهای خاص) و بهرهبرداری بهتر از ظرفیتهای خدماترسانی را در بر دارد.
ج) تقویت تصویر مثبت فرهنگی و ملی
* قانونمداری جمعی، تصویر فرهیختگی، مدنیت و عزت ملت ایران و سایر ملتهای حاضر را ارتقا داده و بر برداشت مثبت میزبانان، رسانهها و دنیا از زائران میافزاید.
* فرایند قانونمند شدن اربعین، الگویی برای سایر اجتماعات دینی، فرهنگی و ملی منطقه خواهد بود.
د) تسری فرهنگ نظم به سایر شئون اجتماعی
* عادتی که در قالب رعایت مقررات اربعین شکل میگیرد، الگویی برای رفتار اجتماعی، شهری، زیارتی و حتی مدیریتی سایر بخشهای جامعه است.
* موفقیت نظم اربعین پایه «تمدنسازی از پایین» را میریزد؛ یعنی جامعهای که مدنیت را از میادین مردمی آغاز میکند.
۵. ریشههای دینی و آموزههای ناب اسلامی درباره نظم
* در قرآن کریم و روایات، نظم از نشانههای ایمان و نشانه پیروان ائمه (علیهم السلام) شمرده شده؛ چنانچه حضرت امام علی (علیه السلام) میفرمایند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم» (خطبه ۴۷ نهج البلاغه).* سیره حضرت امام حسین (علیه السلام) نیز با برنامهریزی دقیق قافله عاشورا و مدیریت بحران کربلا، آموزش برترین شکل نظم الهی و انسانی است.
* سیره اهل بیت (علیهم السلام) در حج و سایر تجمعات عبادی تأکیدی روشن بر رعایت ترتیبات، مقررات جمعی و اخلاقی دارد.
۶. راهکارهای ارتقاء و نهادینهسازی فرهنگ رعایت مقررات اربعین
* آموزش و اطلاعرسانی همگانی (در مدارس، رسانهها، مساجد و مراکز فرهنگی) اهمیت قانونمداری را با استفاده از مثالهای عینی از اربعین تشریح کنند.* جوانسازی نیروهای اجرایی و تقویت فرهنگ مشارکت داوطلبانهِ جوانان در نظمبخشی به امور اجرایی اربعین.
* تولید محتواهای داستانی و تصویری درباره عواقب بینظمی و ثمرات قانونمداری در اربعین؛ رسانهها تصویر مطلوب از زائر قانونمند را ترویج دهند.
* بهرهگیری از ظرفیتهای موکبها و گروههای مردمی برای یادآوری دقیق مقررات و کمک به زائران در شناخت و اجرای قوانین
جمعبندی فراز:
در نهایت، فرمایش رهبر معظم انقلاب درباره لزوم رعایت مقررات سفر پیادهروی اربعین حسینی، نگاهی چندلایه به نظم جمعی دارد:هم تضمینکننده سلامت و امنیت خود زائران است، هم پیامرسان تصویر تمدنی و پیشرفت رفتاری امت اسلامی. هر زائر با رعایت دقیق مقررات، علاوه بر بهرهمندی معنادار از این سفر معنوی، خود را بخشی از نمایش بزرگترین نظم مردمی جهان اسلام معرفی میکند.
در حقیقت اربعین حسینی، الگوی فرهنگی، تربیتی و مدیریتیِ احترام به قانون، تعاون اجتماعی و حرکت تمدنساز است.
جمعبندی نهایی و نتیجهگیری:
۱. اربعین؛ از آیین تا حرکت تمدنی و تحقق تمدن نوین اسلامی
اربعین، صرفا یک مناسک بزرگ و آیین عبادی نیست؛ بلکه تجربهای عظیم و چندبعدی است که ظرفیتی بیرقیب برای تبدیل شدن به "زیرساخت تمدنسازی اسلامی" دارد.آن گونه که رهبر معظم انقلاب تأکید میفرمایند، اربعین باید از سطح یک مراسم عبادی ـ حتی در اوج شکوه آن ـ بالاتر رفته و به بستری برای بازتعریف، بازتولید و تحقق مولفههای تمدن نوین اسلامی تبدیل شود.
این تحول، نیازمنددو شرط ریشهای است:
الف) بازتعریف هویت اربعین:
اربعین نباید صرفا در هیات یک حرکت سنتی و تثبیتیافته بماند؛ باید رویکرد تمدنی و تحولآفرین آن تقویت گردد. هر راهپیمایی و هر موکب نهتنها تبلور عشق حسینی، که لبریز از فرهنگ "نظم"، "خودگذشتگی"، "مدیریت جهادی"، "کار جمعی"، "برادری دینی"، "پاسخگویی اجتماعی" و تمدنبخشی است.
ب) درهمتنیدگی ابعاد معنوی و اجتماعی:
درک این نکته که اجتماع عظیم انسانی، تنها مقدمهای برای تعمیق معنویت، عقلانیت دینی، اخلاق اجتماعی، تابآوری جمعی و تولید قدرت نرم اسلامی است، افقی فراتر از نگاه مناسکی به اربعین میگشاید.
۲. مسئولیت همگان؛ تعمیق و توسعه معنویت و مسئولیتهای اجتماعی اربعین
بر اساس بیانات مقام معظم رهبری، بار مسئولیت اربعین صرفا بر دوش دولتها یا مراجع دینی نیست. هر کس ـ اعم از زائر عادی، موکبدار، نخبگان، روحانیون، هنرمندان و فعالان رسانهای ـ وظیفهای بر دوش دارد:الف) نقش مردم و زائران
* رفتار و گفتار هر زائر، تصویری زنده و بیواسطه از اسلام، شیعه و عاشورا به جهانیان مخابره میکند؛ بنابراین، هر زائر، «سفیر تمدّن نوین اسلامی» است که باید کیفیت حضور و سبک زندگی خویش را با معارف و روحیه اربعین آراسته سازد.
* انتقال معارف، خلق تصویر درست از فرهنگ ایرانی-اسلامی، حمایت اخلاقی و عملی از زائران آسیبپذیر و اهتمام به نظم و قانونمداری، جزو مسئولیتهای همگانی است.
ب) نقش نخبگان، اندیشهورزان و رسانهها
* پژوهش جامع و پیامرسانی جذاب از ابعاد معرفتی، تمدنی، تاریخی و روانشناختی اربعین، شالوده «گفتمانسازی» و شکلدهی به مدلهای رسانهای مؤثر را فراهم میآورد.
* تبیین ظرافتهای فرهنگی، انتقال تجربهها، پاسخ به تبلیغات منفی دشمنان، تولید روایتهای اثرگذار پیرامون عظمت اربعین و تشریح دستاوردهای آن برای نسلهای آینده جزو مأموریتهای الیت فرهنگی است.
ج) نقش دولتمردان و مدیران اجرایی
* فراهم کردن زیرساختهای لازم جهت تسهیل و امنسازی سفر، ساماندهی خدمات حمایتی، تسهیل امور اداری و تدارک برنامههای مشترک با دولت عراق و سایر ملتهای شیعه و مسلمان، لازمه نقشآفرینی دولتهاست.
* توجه به ابعاد دیپلماسی فرهنگی، امنیتی، اقتصادی، و تبلیغاتی اربعین برای تبدیل آن به موتور همافزایی اسلامی و قدرت منطقهای و جهانی.
۳. اجرای رهنمودها؛ کلید تمدنسازی، وحدت و سرمایه اجتماعی
اجرای دقیق همه رهنمودهای رهبر انقلاب، راهپیمایی اربعین را از یک «نماد شیعی» به یک «پدیدهی تمدنساز اسلامی» تبدیل میکند. تحقق سه بعد راهبردی ذیل، برای موفقیت کامل اربعین ضرورت دارد:الف) اربعین؛ موتور وحدت بینالمللی جهان اسلام
* تجربه میلیونی و همدلانه زائران، قویترین ضربه به جریانهای تفرقهافکن، دشمنان وحدت، و پروژههای اسلامهراسی غربی است.
* پیوندهای برادری و انسجام نصرتبخش اربعین، الگویی عینی برای گفتگوی تمدنی و زیست مسالمتآمیز در دل بحرانهای منطقه ترویج میکند.
ب) اربعین؛ پرورش سرمایه اجتماعی و جهش فرهنگی
* اجتماع انسانی اربعین حسینی، سرریز سرمایه اجتماعی جهان اسلام است؛ شبکههای همکاری، اعتمادسازی، همیاری و مدیریت بحران، از جمله محصولاتی است که میتواند به سایر حوزههای اجتماعی و سیاسی جهان اسلام نیز تعمیم یابد.
* نخبگان و مدیران باید ظرفیت ثبت، تحلیل، مدلسازی و انتقال این سرمایه اجتماعی بینظیر را به کل ساختار جامعه وجهان اسلام به عهده بگیرند.
ج) اربعین؛ بازوی اصلی گفتمانسازی تمدن اسلامی
* با تعمیق محتوا و اندیشه عاشورایی، اربعین حسینی میتواند رکن نرمافزاری و معرفتی تمدن نوین اسلامی باشد و به موتور تولید هویت، قدرت و گفتمان جمعی امت اسلامی بدل گردد.
۴. افق بلند: از زائر تا تبلور تمدن
هر زائر اربعین در حقیقت، مفسر زنده شعائر حسینی و حامل هویت ناب اسلامی در میدان جهانی است. این نقش حیاتی به او مسئولیت میدهد که اخلاق، ایمان، نظم، صداقت و معارف حسینی را در زندگی شخصی و اجتماعی خود نهادینه کند و تأثیر اربعین را به محیط زندگی و جامعه بازتاب دهد.انتقال تجربهها، ایجاد گفتمان مستند، حمایت عملی و فکری از نسلهای جدید و همچنین آسیبشناسی و اصلاح کاستیها، رسالتی مشترک برای دولتمردان، فعالان مردمی، نخبگان و تمام علاقمندان راه امام حسین (علیه السلام) است.
۵. کلید تمدنسازی؛ اخلاص، معرفت، همافزایی و مدیریت جهادی
تجربه دهههای اخیر نشان داده که هرگاه حرکتهای بزرگ مردمی، حول چهار محور اساسی شکل گرفتهاند، بالندگی و اثربخشی آنان تضمین شده است:* اخلاص: تصحیح نیت و مشارکت خالصانه ضامن عروج حرکت اربعین و خنثیکننده انگیزههای فرصتطلبانه است.
* آموزش و معرفت: فهم عمیق فلسفه قیام حسینی، شناخت ریشههای تمدن اسلامی، و رمزگشایی از رموز تجمع میلیونی، شرط ارتقای کیفیت معنوی اربعین است.
* همافزایی تمدنی: عبور از تعلقات قشری، ملی و قومی و تمرکز بر اشتراکات جهانی امت اسلام، ضامن پیروزی جبهه امت اسلامی در برابر تهاجم فرهنگی و تفرقهافکنی استکبار است.
* مدیریت جهادی: بهکارگیری روحیه خستگیناپذیر، نوآوری، ابتکار و عبور از موانع و چالشهای ساختاری، رمز پایداری و موفقیت حرکت اربعین است.
نتیجه نهایی:
در پرتو این رهنمودهای حکیمانه مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، اربعین نه فقط نمایش مذهبی یا همایش بینالمللی، بلکه موتور آفرینش تمدن نوین اسلامی خواهد بود اگر:* معنا، محتوا و تجربه آن ثبت و انتقال یابد؛
* ارزشها و دستاوردهایش به سبک زندگی و اجتماعی ملتها وارد شود؛
* آسیبها و کژیها با آسیبشناسی هوشمندانه اصلاح گردد؛
* نقشآفرینی زائر، نخبه، رسانه و دولت بر مدار این رهنمودها استمرار یابد.
در فضایی که جهان اسلام با آزمونهای تاریخی تلاطم فرهنگی، تهدیدات رسانهای و تفرقهافکنی دشمنان روبهروست، تحقق مدل «اربعینِ تمدنی»، افق بلند عزت امت، آبادانی فرهنگ و بقای هویت اسلامی ایرانی است.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "بالاخره اسفناج را خام بخوریم یا پخته؟")
