چه مواقعی لازم است مادر شیر خود را بدوشد؟
در برخی موارد، لازم است مادر شیر خود را بدوشد و با استفاده از وسایلی مانند فنجان، قاشق، قطرهچکان، سرنگ یا لولهٔ معده، آن را به نوزادش بدهد. این شرایط شامل موارد زیر میشود:زمانی که نوزاد نارس است یا به دلیل بیماری در بیمارستان بستری میباشد و به شیر مادر نیاز دارد.
زمانی که شیرخوار به دلیل نقایص مادرزادی مانند شکاف کامِ بزرگ، قادر به مکیدن پستان نیست.
زمانی که مادر شاغل است و به دلیل ساعات کاری، امکان شیردهی مستقیم به نوزاد برای او وجود ندارد.
به همین دلیل، این دسته از مادران باید هر ۳ ساعت یکبار، هر دو پستان خود را بدوشند و شیر دوشیده شده را در یخچال نگهداری نمایند
نکاتی مهم قبل از دوشیدن شیر مادر
برای دوشیدن شیر، زمانی را انتخاب کنید که پستانها پر از شیر باشند. بهترین زمان معمولاً صبح است، اما مادران میتوانند در هر زمان دیگری نیز این کار را انجام دهند؛ مثلاً میتوانند پس از تغذیهٔ مستقیم نوزاد، شیر اضافی را از پستانی که کاملاً تخلیه نشده یا از پستانی که نوزاد از آن شیر نخورده است، بدوشند.بهتر است مادر پیش از شروع، یک نوشیدنی گرم مانند شیر یا چای کمرنگ بنوشد یا سوپ میل کند و ۱۰ تا ۲۰ دقیقه استراحت نماید. مایعات گرم نسبت به مایعات سرد، به ترشح بیشتر شیر کمک میکنند.
مادران سیگاری باید از مصرف سیگار پیش از دوشیدن شیر خودداری کنند.
قرار دادن یک حولهٔ گرم و مرطوب به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه روی پستان، به جریان بهتر شیر و افزایش خونرسانی (رگ کردن) کمک میکند.
برای افزایش ترشح شیر، میتوان قبل از دوشیدن به اقداماتی مانند حمام گرم، ماساژ پستان، ماساژ ستون فقرات در ناحیه پشت یا تحریک نوک پستان به مدت یک تا دو دقیقه پرداخت.
تمام وسایل مورد استفاده برای دوشیدن شیر باید کاملاً تمیز و عاری از هرگونه میکروب باشند.
پیش از آغاز فرآیند دوشیدن، لازم است دستها و ظروف نگهداری شیر به خوبی شسته و آماده شوند.
روش های مختلف دوشیدن شیر مادر
دوشیدن شیر مادر با دست:
در روش دوشیدن شیر مادر با دست، چهار انگشت در زیر پستان و انگشت شست در بالای آن و در فاصلهی 3 سانتیمتری از هاله پستان (قاعدهٔ نوک پستان) قرار میگیرد. سپس مادر باید انگشت شست و سایر انگشتان خود را به آرامی به سمت قفسهٔ سینه فشار داده و بدون لغزیدن روی پوست، آنها را به طرف نوک پستان غلتانده و جمع کند. این حرکت ریتمیک و ملایم را باید تکرار کرد.
شیردوشهای دستی در سه نوع اصلی وجود دارند:
شیردوش پیستونی: این شیردوش وسیلهای ساده برای تخلیهٔ متناوب شیر مادر است. در مواردی که مادر برای مدت طولانی از کودکش جدا باشد، استفاده از شیردوش پیستونی روش مناسبی برای شیردهی محسوب نمیشود.پمپهای دستی-ماشهای: این نوع شیردوش، روش مناسبی برای تخلیهٔ شیر مادر است، اما استفادهٔ طولانیمدت از آن میتواند سبب خستگی شود.
شیردوش پلاستیکی :به دلیل امکان رشد باکتری در این نوع شیردوش، استفاده از آن توصیه نمیشود.
دوشیدن شیر مادر با شیردوش برقی:
شیردوشهای برقی دستگاههایی هستند که برای خارج کردن شیر از پستان استفاده میشوند. مکانیسم عمل این شیردوشها، با تقلید از مکیدن نوزاد و از طریق تحریک ترشح هورمون اکسیتوسین و ایجاد فشار منفی، موجب خروج شیر میشود.استفاده از شیردوش برقی اطمینان میدهد که تمام شیر (از جمله شیر چرب انتهایی) به طور کامل تخلیه شود. این امر باعث میشود شیری که جمعآوری میشود دارای چربی و کالری کافی باشد و رشد مطلوب نوزاد را تضمین کند. این روش بهویژه برای تغذیه نوزادان نارس بسیار مناسب است.
مدت زمان توصیهشده برای دوشیدن هر پستان با دستگاه برقی، ۱۰ تا ۱۵ دقیقه است. در این بازه زمانی، بیشترین میزان چربی از پستان خارج میشود. بهترین و ایمنترین تنظیم فشار برای ایجاد خلأ، بین ۰ تا ۲۵ میلیمتر جیوه و با فرکانس ۴۷ تا ۵۵ سیکل در دقیقه است. این میزان فشار آسیبی به بافت پستان وارد نمیکند. در صورت احساس هرگونه درد یا سوزش در حین استفاده، باید شدت مکش دستگاه کاهش یابد.
دستورالعمل استفاده از شیردوش برقی:
شست و شوی دقیق دستها پیش از استفاده.استفاده از دستگاه به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه برای هر پستان و تخلیهٔ هر دو پستان.
قرار گرفتن مادر در یک محیط آرام و فکر کردن به نوزاد یا نگاه کردن به عکس او برای بهبود رفلکس ترشح شیر.
لازم نیست چند سیسی اول شیر دور ریخته شود.
رعایت دقیق دستورالعمل سازنده برای شستوشو و ضدعفونی کردن تمام اجزای دستگاه پس از هر استفاده.
روش های نگهداری شیر مادر
نگهداری شیر مادر در دمای اتاق (دمای محیط)
نگهداری شیر مادر در دمای اتاق یکی از روشهای متداول ذخیرهی شیر است. با رعایت اصول زیر میتوان این کار را به صورت ایمن انجام داد:زمان مجاز نگهداری: شیر دوشیده شده در دمای اتاق (حدود ۲۵ درجه سانتیگراد) تا حداکثر ۶ ساعت قابل نگهداری است.
تأثیر افزایش دما: در صورتی که دمای اتاق به بیش از ۲۵ درجه سانتیگراد برسد، این زمان کاهش مییابد. در هوای گرم، زمان ایمن برای نگهداری شیر حداکثر ۴ ساعت است.
شرایط نگهداری: ظرف حاوی شیر باید دور از نور مستقیم خورشید، منابع گرما (مانند بخاری یا اجاق) و جریان هوا قرار گیرد.
توجه: با افزایش دما، سرعت رشد باکتریها بیشتر شده و ماندگاری شیر کاهش مییابد. بنابراین، در صورت عدم نیاز، توصیه میشود شیر در اسرع وقت به یخچال یا فریزر منتقل شود.
نگهداری شیر مادر در یخچال
شیر دوشیده شده مادر را میتوان به منظور استفاده در روزهای آینده، در یخچال نگهداری کرد. رعایت نکات زیر برای حفظ کیفیت و ایمنی شیر در یخچال ضروری است:دمای مناسب: دمای یخچال باید همواره روی ۴ درجه سانتیگراد یا کمتر تنظیم و کنترل شود.
مکان قرارگیری: شیر باید در عمق یخچال و روی طاقچههای اصلی قرار داده شود، زیرا این قسمتها سردترین و با ثباتترین دما را دارند. از قرار دادن شیر در درب یخچال به دلیل نوسانات دمایی زیاد (ناشی از باز و بسته شدن درب) باید خودداری کرد.
مدت زمان نگهداری:
در شرایط عادی و برای نوزادان سالم: حداکثر ۷۲ ساعت (۳ روز)در بخش مراقبتهای ویژه نوزادان (NICU) تحت پروتکلهای دقیقتر: حداکثر ۹۶ ساعت (۴ روز)
نکات مهم:
همیشه ظرف شیر را با تاریخ و ساعت دوشیدن برچسبگذاری کنید.از ظروف تمیز و مخصوص نگهداری شیر استفاده نمایید.
شیر را در مقادیر کم (۶۰ تا ۱۲۰ میلیلیتر) ذخیره کنید تا از هدررفت آن جلوگیری شود
نگهداری شیر مادر در فریزر
برای نگهداری طولانیمدت، شیر مادر را میتوان در فریزر ذخیره کرد. رعایت اصول زیر برای حفظ کیفیت و ایمنی شیر ضروری است:
ظروف مناسب
از ظروف پلاستیکی سفت و سخت (غیر شیشهای) مخصوص فریزر یا کیسههای مخصوص نگهداری شیر استفاده کنید.از استفاده از ظروف یکبارمصرف نازک یا بطریهای پلاستیکی معمولی که برای انجماد طراحی نشدهاند، خودداری کنید، زیرا ممکن است در دمای پایین ترک بخورند یا بشکنند.
مکان قرارگیری:
شیر را در عمق فریزر و دور از دیوارههای آن قرار دهید. این نوسانات دمایی ناشی از باز و بسته شدن درب فریزر را به حداقل میرساند.از گذاشتن شیر در درب فریزر خودداری کنید.
دمای مناسب:
دمای فریزر باید ۱۸ - درجه سانتیگراد (۰ درجه فارنهایت) یا پایینتر باشد.
مدت زمان نگهداری:
فریزر خانگی (فریزر داخل یخچال:( ۲ تا ۳ ماهفریزر صنعتی/عمیق )دمای ثابتتر): ۶ تا ۱۲ ماه
نکات مهم:
برچسبگذاری: هر ظرف را با تاریخ دوشیدن شیر مشخص کنید.اولویت مصرف: همیشه شیرهای قدیمیتر را اول مصرف کنید.
کیفیت شیر: هرچه شیر زودتر مصرف شود، کیفیت آن بهتر است، چرا که با گذشت زمان از میزان برخی ویتامینها(مانند ویتامین ( C کاسته میشود.
تغییر رنگ و بافت: تغییر رنگ (زرد، صورتی یا آبی شدن) یا جدا شدن چربی پس از انجماد طبیعی است و نشانه فساد نیست. پس از گرم کردن و تکان دادن ملایم، شیر به حالت عادی بازمیگردد.
نگهداری شیر مادر در کیسههای عایق و سرد
استفاده از کیسههای عایق به همراه بستههای یخ، روشی مناسب برای انتقال و نگهداری کوتاهمدت شیر مادر در خارج از خانه است. این روش بهویژه برای مادران شاغل که دسترسی به یخچال ندارند، بسیار کاربردی است.
شرایط و دستورالعمل استفاده:
مدت زمان نگهداری: شیر مادر در یک کیسه عایق حاوی بستههای یخ (Ice packs) تا ۲۴ ساعت قابل نگهداری است.نحوه پر کردن ظرف: برای جلوگیری از ترکیدگی و نشت شیر به دلیل انبساط، ظرف یا کیسه را تنها تا سهچهارم (¾) از ظرفیت آن پر کنید.
جلوگیری از نشت و آلودگی: از محکم بودن درب ظرف اطمینان حاصل کنید. در صورت پارگی یا آسیب دیدن کیسه عایق، شیر باید فوراً به یک ظرف پلاستیکی تمیز و دردار منتقل شود تا از آلودگی آن جلوگیری گردد
ظرف نگهداری شیر مادر
ظرف نگهداری شیر مادر از جنس پلاستیک سخت:مادران می توانند جهت نگهداری طولانی مدت شیر، از ظروف پلاستیکی از جنس پلی کربنات و پلی پروپیل استفاده نمایند.
ظرف نگهداری شیر مادر از جنس پلاستیک نرم:
ظرف پلاستیک نرم از جنس پلی اتیلن می باشد و در صورت خراش سبب کاهش کیفیت شیر مادر می شود، همچنین این ظروف گران هستند. استفاده از ظرف پلاستیکی نرم روش مناسبی جهت نگهداری شیر برای نوزادن نارس نمی باشد.
ظرف نگهداری شیر مادر از جنس شیشه:
ظروف شیشه ای به دلیل اینکه پروتئین ها و مواد مغذی موجود در شیر را جذب نمی کنند، بهترین گزینه برای نگهداری و ذخیره شیر مادر می باشند. همچنین این ظروف به سادگی تمیز می شوند.
بطری های مخصوص نگهداری شیر مادر:
شیر مادر را می توان در داخل بطری های مخصوصی نگه داشت. هنگام استفاده از این بطری ها، فقط 4/3 بطری باید شامل شیر مادر باشد. کیسه های عایق یا بطری های مخصوص شیر باید free-BPA باشند، زیرا این ماده ممکن است بر روی غدد درون ریز و رشد نوزاد اثرات منفی داشته باشد. اگر بطری شیر در مکانی قرار می گیرد که ممکن است با بطری های دیگر اشتباه شود، باید بر روی بطری نام کودک و تاریخ درج گردد. نکته مهم این است که شیر مادر نباید گرم شود زیرا این یک اقدام اضافی می باشد و هنوز اثرات مثبت آن شناخته نشده است. مادران هنگام استفاد از بطری شیر باید از عدم آلودگی و وجود آب در بطری شیر اطمینان حاصل نمایند.
نحوه استفاده از شیر مادر دوشیده شده
شیر دوشیده شده مادر ممکن است به صورت لایهبندی شده (جدا شدن شیر چرب از شیر رقیق) باشد که این یک پدیده کاملاً طبیعی است. برای آمادهسازی آن جهت مصرف، رعایت نکات زیر ضروری است:مخلوط کردن ملایم: پیش از دادن شیر به نوزاد، ظرف حاوی شیر را به آرامی بچرخانید تا لایههای آن با هم ترکیب شوند. از تکان دادن شدید و خشن خودداری کنید، زیرا این عمل میتواند به ساختار برخی از پروتئینها و اجزای bioactive و محافظتی شیر آسیب برساند.
گرم کردن صحیح: برای گرم کردن شیر، ظرف آن را در یک کاسه آب ولرم قرار دهید. هرگز از مایکروویو یا حرارت مستقیم اجاق استفاده نکنید، زیرا گرمایش ناهمگون ایجاد کرده و ممکن است باعث سوختگی دهان نوزاد شود و همچنین به عوامل ایمنی موجود در شیر آسیب میزند.
بررسی دما: پس از گرم کردن، دماى شیر را با چکاندن چند قطره روی مچ دست خود آزمایش کنید تا مطمئن شوید ولرم و مناسب برای نوزاد است.
نکته مهم: تغییر رنگ و بوی شیر پس از نگهداری طبیعی است و در صورت رعایت اصول بهداشتی دوشیدن و نگهداری، معمولاً نشانه فساد نیست.
نحوه استفاده از شیر مادر منجمد شده
برای استفاده ایمن و حفظ خواص شیر مادر منجمد شده، رعایت دقیق پروتکل ذوب یخ و گرم کردن ضروری است. روش صحیح به شرح زیر میباشد:
روش صحیح یخزدایی و گرم کردن:
ذوب یخ در یخچال: بهترین روش، انتقال شیر از فریزر به یخچال (برای حدود ۱۲ ساعت) و ذوب تدریجی آن است.ذوب زیر آب جاری: در صورت نیاز سریعتر، میتوان ظرف شیر را در یک ظرف ثانویه زیر آب ولرم جاری (با حداکثر دمای ۳۷ درجه سانتیگراد) قرار داد. از تماس مستقیم آب با درب ظرف خودداری کنید.
مخلوط کردن ملایم: پس از ذوب، شیر را به آرامی بچرخانید (نه تکان شدید) تا چربیهای جدا شده مجدداً مخلوط شوند.
هشدارهای مهم:
پرهیز از ذوب در دمای اتاق :هرگز شیر منجمد را برای ذوب یخ در دمای اتاق رها نکنید، زیرا این کار باعث رشد باکتریها میشود.ممنوعیت استفاده از مایکروویو: استفاده از مایکروویو به دلیل ایجاد حرارت ناهمگون و تخریب عوامل ایمنی و مغذی شیر به شدت ممنوع است.
پرهیز از آب جوش: قرار دادن ظرف شیر در آب جوش، باعث از بین رفتن خواص مفید شیر میشود.
شرایط نگهداری پس از یخزدایی:
شیر ذوب شده را حداکثر تا ۲۴ ساعت در یخچال نگهداری کنید.شیر ذوب شده ای که به دمای اتاق رسیده است، باید حداکثر تا ۲ ساعت مصرف شود.
هرگز شیر ذوب شده را مجدداً منجمد نکنید.
خلاصهای از اصول نگهداری و استفاده از شیر مادر
شیر مادر، کاملترین و ضروریترین غذا برای نوزادان و کودکان تا سن دو سالگی است. خوشبختانه با استفاده از روشهای دوشیدن و ذخیرهی صحیح، میتوان این موهبت طبیعی را حتی در زمان غیبت مادر نیز در اختیار نوزاد قرار داد.کلید اصلی بهره مندی از شیر ذخیره شده، رعایت دقیق اصول نگهداری در شرایط مختلف است. همانطور که در این مطلب اشاره شد، مدتزمان ماندگاری و روش برخورد با شیر مادر به طور مستقیم به دمای محیط نگهداری بستگی دارد:
دمای اتاق (حدود ۲۵°C ): حداکثر ۴ تا ۶ ساعت
کیسه عایق با بستهیخ: حداکثر ۲۴ ساعت
یخچال(۴° C یا کمتر): حداکثر ۷۲ ساعت۹۶ ساعت در NICU با شرایط استریل
فریزر معمولی(-۱۸°C): ۲ تا ۳ ماه
فریزر صنعتی (-۱۸°C یا کمتر): ۶ تا ۱۲ ماه
نکات طلایی برای استفاده ایمن:
یخزدایی: شیر منجمد را باید به تدریج در یخچال یا زیر آب ولرم جاری ذوب کرد. استفاده از مایکروویو یا آب جوش ممنوع است.آمادهسازی: پس از ذوب، شیر را به آرامی بچرخانید تا لایههای آن مخلوط شوند.
مصرف: شیر ذوبشده را حداکثر تا ۲۴ ساعت در یخچال نگه دارید و هرگز آن را دوباره منجمد نکنید.
رعایت این اصول ساده اما حیاتی، تضمینکننده سلامت و بهرهمندی کامل نوزاد از این مایع حیاتبخش است.
