محمد شفیع هروی حسینی (۹۹۶-۱۰۸۱ه.ق/۱۵۸۷-۱۶۷۰م) معروف به شفیعا و ملقب به «پیشوا» از خوشنویسان خط شکسته نستعلیق در سده یازدهم هجری و از اهالی ریزه تایباد که به علت اقامت چندین ساله در هرات به شفیعای هروی مشهور گشت.
وی مشهور به شکسته نفسی و حسن محضر بوده و افزون بر شکستهنستعلیق، که هنر اصلیاش بوده، خط نسخ، نستعلیق و تعلیق را نیز نیکو مینوشته و شعر نیز میسروده همچنین در نقاشی و تذهیب نیز دستی داشتهاست. او خط شکسته را آنچنان به درستی و منظمی پرداخته که مدتی این خط را به نام او «شفیعائی» میخواندند.
زندگی
شفیعا شاگرد مستقیم یا غیرمستقیم مرتضیقلیخان شاملو (درگذشت ۱۱۰۰ ه.ق) شکستهنویس مشهور حاکم هرات بود که برخی او را مبدع خط شکسته میدانند.
وی در خدمت مرتضی قلی خان شاملو مدتها منصب منشی باشی داشت و همت بر تکمیل خط شکسته استاد خود مرتضی قلی شاملو گماشت تا به تدریج به سرمنزل کمال رسید و از خوشنویسان خط شکسته بحساب آمد و میتوان گفت خط شکسته او اختراعی بود.
شفیعا از هرات سفری به هندوستان کرد و پس از بازگشت مدتی در اصفهان و در دربار شاه عباس دوم بسر برد و سپس در اواخر عمر دوباره به هرات بازگشت.
امضاء
از آنجایی که محمد شفیع در دربار شاه عباس دوم، خوشنویس مقرر و موظف بود در بعضی قطعات «عباسی»، رقم کرده، قطعاتی هم با رقم «محمد شفیعالحسینی» تا تاریخ ۱۱۲۸ هم دیده شدهاست.
شاگردان
از خوشنویسان پیرو شیوه شفیعا باید از محمد ابراهیم قمی نام برد که در خط نسخ استاد میرزا احمد نیریزی و از خوشنویسان زبردست عصر شاه سلطان حسین صفوی است و شکسته را ممتاز مینوشته و قطعاً تا سال ۱۱۱۷ ق میزیستهاست.
همچنین محمدحسن قمی، محمدعلی اصفهانی متخلص به وفا، محمدافضل گنابادی و زینالعابدین بن محمدرحیم متخلص به نشأة از معاصرین و پیروان سبک شفیعا بودهاند. حسن کرمانی متخلص به غیور، شکستهنویس اواخر سده یازدهم و اوایل سده دوازدهم، که مدتی به وزارت گرجستان مامور بود، نیز از جمله شاگردان شفیعا بودهاست.
درگذشت
گفته شده است که محمدشفیع پس از مدتی اقامت در اصفهان و دربار شاه عباس دوم به هرات رفت و در سن هشتاد و پنج سالگی بهسال ۱۰۸۱ه.ق/۱۶۷۰ م در مشهد درگذشت.
با این وجود آثاری از او با رقم «محمدشفیع الحسینی» و تاریخ ۱۰۹۲ و ۱۱۱۶ و ۱۱۲۴ و ۱۱۲۸ دیده شده که در شیوهٔ قدرت همانند خط شفیعا است که در این صورت سن او از ۱۳۰ سال هم تجاوز میکند.
این موضوع سبب شده برخی اعتقاد پیدا کنند که دو یا سه خوشنویس به این نام با تقدم و تأخری همعصر زیستهاند که درست در خط شفیعایی هم سنگ و برابر هم بودهاند.
شعر
چنانچه گفته شد محمد شفیع شعر نیز میسروده. این ابیات از اوست:
نسیم میرسد از کوی آن نگار امروز / به دیده نور نظـر میدهد غــبار امروز
به مرگ تو بنشینم به خون زهد طپم / ز دست ساقی اگر بشکنم خمار امروز
بنفشهٔ خط و ریحان زلف و غنچهٔ لب / به روی یار شکفته ست نوبهار امروز
آثار
از او قطعهای مانده که در تاریخ وفات پدر خود سروده و در لوح مزارش، به خط نستعلیق ممتاز مکتوب نموده و رقم «کتبه العبد خادم المسالکین محمدشفیع ابن میرحسن الحسینی ۱۰۴۲» دارد.
از دیگر آثار وی:
یک قطعه از مرقع، به قلم سه دانگ و نیم دو دانگ و کتابت جلی خوش، با رقم: «کتبه العبد المذنب محمدشفیع».
یک قطعه به قلم پنج دانگ و کتابت متوسط، با رقم: «کتبه الحقیر محمدشفیع الهروی».
یک قطعه به قلم نیم دو دانگ خوش، با رقم: «مشق العبد محمدشفیع».
در دو قطعه به قلم نیم دودانگ و دودانگ خوش، با رقم: «مشقه العبد محمدشفیع فرذنوبه» و «مشقه العبد محمدشفیع»
خط شکسته نستعلیق
شکستهنستعلیق از جدیدترین خطوط و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی است که در اوایل سده یازدهم هجری قمری ابداع شد. چون بیشتر شکلهای آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده بود به نام شکستهٔ نستعلیق شهرت یافت. این خط را میتوان ایرانیترین خط از میان خطوط مختلف خوشنویسی اسلامی دانست.
خط شکسته نستعلیق از طرفی حاوی جزئیاتی از خط تعلیق است که در تندنویسی به کار کاتب میآید. در واقع خط شکسته پلی است میان روانی و تندنویسی تعلیق و ظرافت و زیبایی نستعلیق.
در اواسط قرن هشتم هجری خوشنویسی ایرانی قدم در یکی از عالیترین دورههای خود گذاشت و سه قلم از خطوط ایرانی یعنی «تعلیق»، «نستعلیق» و «شکسته نستعلیق» بر جریدهٔ ایام جلوهگر شدند. خطوطی که اگر چه الفبای آن برگرفته از الفبای عربی است، اما آثار آن را باید از ابداعات خاص ایرانیان دانست.
قرن هشتم و نهم هجری در هرات از بهترین دورههای رشد خوشنویسی بهشمار میآید و این هنر بزرگ پارسی در تمام مجامع و موسسات علمی مورد توجه بوده، شاهان و شاهزادگان به آن نظر ویژهای داشتهاند تا آنچه که خط نویسان و خط شناسان بسیاری را در دربار خویش جلب کرده و آنان را ترغیب و تشویق شایسته مینمودند.
چنانچه در احوال بعضی از هنرمندان آمده حتی جایزههای بسیار بزرگ و با ارزش را برای هنرمندان منظور میکردند و از علاقهمندی آنان بدین هنر این بس که تعدادی از شاهان و بزرگان خود از خوشنویسان صاحب نام بودهاند. آثار بجا مانده از آنان خود دلیل و مدرک بارزی بر این مدعا است. در چنین بستری حط شکسته نستعلیق پا به عرصه وجود گذاشت.
عدهای «مرتضی قلی خان شاملو» حاکم هرات و برخی دیگر «محمد شفیع هروی» معروف به «شفیعا» را ابداع کنندهٔ این خط دانستهاند. مرحوم عبدالمحمدخان ایرانی مؤلف کتاب «پیدایش خط و خطاطان» عقیده دارد که که شکسته نستعلیق در زمان صفویه به وجود آمد و مرتضی قلی خان شاملو آن را از نستعلیق رویاند.
همچنین اذعان میدارد که میرزا شفیعا هراتی (یا همان محمد شفیع هروی) از خوشنویسان این قلم که منشی مرتضی قلی خان بودهاست آن را تکمیل نمودهاست.
در نیمهٔ دوم سده دوازدهم «درویش عبدالمجید طالقانی» شکستهٔ نستعلیق را به اوج تکامل رسانید. او اهل طالقان بود، درجوانی به اصفهان رفت و بسیار زود در سن ۳۵ سالگی چشم از جهان بست.
شیوه شکستهنویسی از زمانی که در نیمه دوم قرن ۱۲ درویش عبدالمجید طالقانی این خط را به کمال رساند و آن را قانونمند نمود، و تا به امروز همان مکتب و شیوه قابلیت خود را حفظ کردهاست.
بعد از درویش عبدالمجید طالقانی از شکسته نویسان مهم دوره قاجار میتوان از میرزاحسن اصفهانی، محمدرضا اصفهانی، میرزا کوچک اصفهانی، محمدعلی شیرازی و نهایتاً سید علی اکبر گلستانه را نام برد که پل ارتباطی بود بین نسل گذشته با دوران معاصر. میرزا غلامرضا اصفهانی شکسته را بسیار نزدیک به درویش مینوشت و از سید گلستانه آثار درخور توجهی در خط شکسته نستعلیق باقی ماندهاست.
در سال ۱۲۸۰ خورشیدی (۱۳۱۹ قمری) پس از مرگ ناگهانی سید گلستانه در چهل و پنج سالگی، رکود طولانی و عظیمی در پیشرفت این خط رخ داد و این رکود تا سال ۱۳۵۰ خورشیدی ادامه یافت و تا آن سال اغلب خوشنویسان با یک دیدگاه سلیقهای و غیراصولی به این خط میپرداختند.
در سال ۱۳۵۰ دوباره حرکت عظیمی در این امر انجام گرفت و خوشنویسان با تهیه عکسها و فتوکپیهایی که در دسترس بود، این خط زیبا را به جریان انداختند. استادان یدالله کابلی خوانساری، محمدحسین عطارچیان، غلامرضا مشعشعی و مجتبی ملکزاده در این میان نقش مهمی را ایفا کردند.
استاد غلامرضا مشعشعی ، استاد محمدحسین عطارچیان و استاد یدالله کابلی خوانساری بیش از یک دهه از سال ۱۳۵۰، به آموزش خط شکستهنستعلیق در انجمن خوشنویسان ایران پرداختهاند.
همچنین میتوان به چند تن از استادان برجسته خط شکسته نستعلیق ایران که دارای نشان درجه یک هنری هستند اشاره کرد استادان : محمد حیدری ، بهادر پگاه ، ذبیح الله لولویی مهر ، رضا امینی ، میثم سلطانی ، ... اشاره کرد.
خط شکسته در بدو پیدایش بهطور کلی در پاسخ به نیاز سرعت در نوشتن پدیدار گشت و با رها شدن قوسها و سایش دندانهها و اتصالات حروف و کلمات در خط نستعلیق بهوجود آمد. این رهایی و روان شدن تا جایی رسید که پیوستگیهای بیشماری را بهدنبال داشت که همین امر موجب دشوار شدن خواندن آن شد.
ترکیببندی و طراحی صفحه در خط شکسته از اهمیت بسیاری برخوردار است، چرا که خط شکسته به دلیل پیچشهای بسیار در کلمه وسط، کلیات ترکیب آن نیز از فرم خاصی تبعیت میکند. قدما در ترکیب بندی از اقلام ریز و غالباً از یک قلم استفاده میکردند ولی شکسته نویسان امروزی ترکیبی از اقلام مختلف از غبار تا جلی و شش دانگ را در یک صفحه ترکیب میکنند.
در این شیوه هر قطعهای فرم و فضا و ترکیبی خاص خود را پیدا میکند و شاید عمدهترین تحولی که در خط امروز و در صفحه آرایی خط شکسته پدید آمده، همین تنوع و تازگی است.
منابع
فضایلی، حبیبالله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
دهخدا، علیاکبر لغتنامه دهخدا
فضائلی، حبیبالله، تعلیم خط، انتشارات سروش، ۱۳۵۶
فضائلی، حبیبالله، اطلس خط، انتشارات مشعل اصفهان، ۱۳۶۲
گفتگوی استاد یدالله کابلی خوانساری با روزنامه خراسان ۱۱ اسفند ۷۸
صحیفهٔ هستی، برگزیده آثار استاد غلامحسین امیرخانی، انتشارات کلهر، مشهد، بهار ۱۳۸۰
احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی به کوشش استاد غلامرضا مشعشعی ، انتشارات مجلس شورای اسلامی، تهران، ۱۳۹۳
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
