جايگاه خاطره نگاري در فهرست اسناد روابط خارجي (3)

نمونه هايي از سفارت نامه هاي قديم و نوين
 

پس از پايان سلسله قاجار و با آغاز سلطنت پهلوي، سفرنامه نويسي و بازار نقل خاطرات فرنگي رونقي بسيار يافت، به ويژه که هم زمان با اين تحولات در ايران، جغرافياي سياسي جهان و به ويژه منطقه، دست خوش دگرگوني هاي بنيادين شده بود.
از مهم ترين سفارت نامه هاي باقي مانده از اين دوران مي توان به خاطرات احمد خان ملک ساساني اشاره کرد. خان ملک ساساني، اديب و سياستمدار قديمي – که پس از جنگ جهاني اول رايزن سفارت ايران در استانبول بود – در سال 1930 و هنگام بازنشستگي، خاطرات ماموريت سياسي اش را در استانبول نوشت. کتاب يادبودهاي سفارت استانبول درباره فروپاشي امپراتوري عثماني، اشغال استانبول از سوي متفقين و رويدادهايي که سرانجام به تشکيل حکومت ملي در ترکيه انجاميده است؛ رويدادهايي که وي خود شاهد آنها بود. ادعاي خان ملک مبني بر اينکه مي خواهد خواننده را از بسياري از رخدادهاي داخلي سفارت و نيز از ويژگي هاي کشور ميزبان و پايتخت آن آگاه سازد، درست است. خاطرات او، به ويژه درباره سازمان ها، مشاغل و روش و شکل زندگي گروه هاي بزرگ ايراني که در آن روزگار در استانبول و آناتولي ماندگار بودند، اطلاعات ارزشمندي را دارا است. همين طور توصيف ماموران سفارت و شرح هيئت هايي که پيش از وي از ايران به عثماني فرستاده شده بودند، جالب و مفيد است. ( همان، ص 6-55)
گشتي بر گذشته، کتاب خواندني و با ارزشي است از دوران پس از جنگ جهاني دوم به قلم تهمورس آدميت، سفير کبير ايران در شوروي، که در سمت هاي مختلف در سال هاي 65-1945 در مأموريت مسکو به سر مي برد. نثر اين کتاب بسيار شيوا و دلنشين است و نويسنده با بهره جستن از ادبيات پربار فارسي و استفاده به جا و مناسب از ادبيات نغز و حکايت هاي کوتاه، سبکي شيوا را در ارائه خاطره هاي خود به کار برده و همراه با ارائه چندين عکس قديمي و تاريخي و چند دستخط، مجموعه اي قابل اعتنا را تدوين و ارائه کرده است. اين کتاب افزون بر آن که داراي نکاتي ارزنده و عبرت آموز از روابط و زد و بندهاي ماموران وزارت خارجه و رجال سياسي آن دوران است، به خوبي گوشه هايي از فرهنگ حاکم بر هيئت حاکمه سوسياليست شوروي را، به ويژه در دوران خروشچف، به تصوير مي کشد ؛ ضمن آن که به طور آشکار صحنه بي رقيب اظهار فضل و خودنمايي نگارنده در همه عرصه هاي مذاکره و چانه زني هاي ديپلماتيک است که البته از ويژگي هاي مشترک بيشتر آثار از اين دست به شمار مي رود. آدميت کتاب را بر اساس نام هايي که خود براي يک رخداد يا موضوع که قرار است شرح دهد، مناسب ديده، فصل بندي کرده و مجموعه اي خواندني و قابل اعتنا از خود به جاي گذارده است.( نک : آدميت)
در کتاب خاطرات سياسي رجال سياسي ايران، خاطرات بيش از پنجاه نفر، از جمله ساعد مراغه اي و سيد حسين فاطمي به عنوان وزير خارجه و الهيار صالح و زين العابدين رهنما به عنوان سفير مورد بررسي قرار گرفته است. در سال هاي اخير خاطرات نصرالله انتظام و عبدالحسين مسعود انصاري نيز که از ديپلمات هاي ايران بودند، منتشر شده است.
خاطرات خدمت در فلسطين، خاطره نامه فضل الله نورالدين کيا، از صاحب منصبان عالي رتبه و بازنشسته وزارت امور خارجه است که به شرح دوران ماموريت نام برده به عنوان کنسوليار ايران در فلسطين زير قيمومت انگليس و شرق اردن، مي پردازد. اين کتاب مجموعه با ارزشي است از تاريخ و جغرافياي فلسطين، چگونگي مهاجرت و شکل گيري احزاب و دسته هاي سياسي يهود، اوضاع و احوال مسلمانان و روابط آن ها با قوم يهود و سرانجام ماجراهاي پشت پرده و تصميم هاي مجامع بين المللي و تقسيم اين سرزمين که به گفته ناشر،برخي از نکات آن تازه و شايد براي نخستين بار از نظر خواننده مي گذرد.
نويسنده با قلمي توانا خاطرات دوران خدمت خود در فلسطين را با چاشني بيان اوضاع و احوال زمانه اي که در آتش جنگ جهاني مي سوخت، با وجود گذشت پنجاه سال از آن روزگار، با دقتي شايان توجه نوشته است. وي نخست توضيح داده است که کيف دستي حاوي
دست نويس هايش دزديده شد و وي دوباره با اتکاء به حافظه و يادداشت هاي پراکنده اي که برايش باقي مانده، اين کتاب را نوشته است. آوردن چند سطري از متن اين کتاب 450 صفحه اي خالي از لطف نيست :
«... زندگي در شهر کوچک قدس که مملو از سربازان ارتش متفقين و خواربار و بنزين هم ناياب بود و خاموشي شب و بمباران هوايي از طرف آلمان ها هم محيط اين سرزمين را به جهنمي تبديل کرده بود، کار آساني نبود. در اين اوضاع نابسامان شهر و تشويش اهالي بيت المقدس، ملکه نازلي، مادر شاه مصر، هم که بانوي بسيار خوشگذران و اجتماعي بود، به قدس آمده و از آنجايي که وي مادر ملکه ايران بود، توقع داشت از طرف نمايندگي ايران در بيت المقدس مورد پذيرايي قرار گيرد و با فاميل سلطنتي ايران که همگي در هتل کينگ داويد اتاق هاي مجللي گرفته بودند، معاشرت کند. اصولا براي فاميل سلطنتي مصر صلح يا جنگ فرقي نمي کرد. آن ها شب و روز سرگرم تهيه وسايل تفريح و خوشگذراني بودند. مثلا فاروق، پادشاه مصر، در اکثر
رستوران ها يا کاباره هاي معروف شهر قاهره، آن هم در زمان جنگ و با حضور سربازان خارجي در شهر، پيوسته ميز مخصوص به نام جلال الملک فاروق ذخيره داشت ... » ( نورالدين کيا، ص 114)
نويسنده در بخش ديگري از خاطرات خود به يادآوري رويدادهاي پس از پايان جنگ جهاني دوم مي پردازد و به هجوم نمايندگان مجلس شوراي ملي ايران به فلسطين اشاره مي کند :
« ... وي [قوام السلطنه] مجلس شوراي ملي را منحل و دستور توقيف کليه نمايندگان طرفدار غرب را علي الظاهر صادر کرد. عده اي را هم زنداني نمود و عده اي هم گذرنامه گرفته بودند، به عراق و سوريه و فلسطين فرار کردند ... ما از وزارت خارجه تلگرافاً دستور داشتيم بر حسب امر نخست وزير قوام،گذرنامه سياسي وکلاي مجلس را که در اثر انحلال مجلس شوراي ملي ديگر نماينده نيستند و حق دارا بودن گذرنامه سياسي را ندارند، از آنها گرفته و گذرنامه عادي به آنها داده شود. تا جايي که به خاطر دارم، نمايندگاني که به فلسطين آمده بودند، عبارت بودند از : علي دشتي، عباس مسعودي، حسن اکبر، پناهي، جمال امامي و عده اي ديگر. آنها مدتي در بيت المقدس ماندند تا رواديد مصر اخذ نموده و از زندگي به قول خودشان خشک و مقررات محدود فلسطين فرار نمايند که اکثرا هم در اين کار موفق شدند ؛ چه سرکنسول ما که مي دانست اين دستورات مرکز موقتي است و اين آقايان نفوذ زيادي در دستگاه دولتي دارند و پس از اجراي مقاصد پنهاني قوام السلطنه داير بر مخالفت با شوروي ها، مجددا به سر کار خود باز خواهند گشت، به طور محرمانه با وکلاي نام برده ارتباط بر قرار کرده و حتي غير رسمي براي اخذ رواديد مصر به آن ها کمک مي کرد ... » ( همان، ص 119)
لازم به يادآوري است در اين مقاله تنها چند خاطره از ديپلمات ها به منظور آشنايي خوانندگان با پيشينه موضوع در ايران انتخاب شده و ويژگي خاصي در انتخاب مد نظر نبوده است. روشن است که در بررسي خاطرات مي بايست به تناسب هدف پژوهش از متدولوژي مربوطه استفاده نمود.

خاطرات و پژوهش هاي اجتماعي
 

يادداشت برداري از فعاليت هاي روزانه و خاطره نگاري، ديگر به جهانگردان، سياستمداران و ديپلمات ها محدود نمي شود و استفاده از يادداشت ها و خاطرات نيز تنها براي شناخت و تحليل عوامل وقوع رويدادهاي تاريخي مورد علاقه مورخان نيست. در سال هاي اخير يادداشت برداري از موضوع هاي مختلف زندگي در پژوهش هاي اجتماعي، به ويژه جامعه شناسي، اهميتي بسيار يافته است. پژوهشگران اجتماعي افزون بر روش هاي معمول جمع آوري اطلاعات همچون: مشاهده، انجام مصاحبه، ارسال پرسش نامه و تحليل محتواي متون، به مطالعه و بررسي ياداشت هاي افراد عادي در زمينه هاي مختلف زندگي به عنوان يک سند معتبر پژوهشي رو آورده اند. اين اسناد از يادداشت هاي زنان خانه دار درباره مخارج ماهانه، واکنش بيماران نسبت به مصرف يک دارو در يک دوره چند ماهه تا يادداشت هاي منشي ها و مسئولان دفاتر مديران موسسه هاي بزرگ، مقام ها و روساي جمهور، توسعه يافته است. بازدهي مطلوب اين روش ها تا حد امکان مطالب در جهت هدف مورد نظر دسته بندي و خلاصه شود. رويکرد نوين نگارش خاطره ها و ثبت يادداشت ها بيشتر بررسي ترتيب رخدادهاي جاري و گمانه زني حوادث آتي را مد نظر دارد تا چگونگي رويدادهاي گذشته . درک اين رويکرد سبب شده است سياستمداران براي هدايت جريان ها به سوي اهداف مورد نظرشان، برخي از خاطره ها را بسيار زودتر از زمان مورد نظر انتشار دهند و يا در مواقعي يادداشت هاي خود را بر اساس زمان مورد نظر براي چاپ در سال هاي آتي طبقه بندي نمايند.
با توجه به فراواني اطلاعات و گوناگوني و سر عت تحولات جهاني در شرايط حاضر، يادداشت هاي ديپلمات ها نيز بايد با توجه به فوريت و ضرورت استفاده از آن، با تنظيم شيوه هاي مبتني بر روش شناختي هاي نوين پژوهش هاي سياسي و اجتماعي و شيوه هاي روز تهيه و تنظيم خاطرات، به سوي توليد اسناد اوليه اطلاعات قابل استفاده در زمان حال و آينده هدايت گردد. آشکار است که اين اسناد با گزارش هاي معمول ارسالي سفارت خانه ها به پايتخت هايشان تفاوت دارد، اما هم چنان مي تواند همانند خاطرات گذشتگان داراي ويژگي هاي ادبي و جاذبه هاي نويسندگي بوده و با اين حال در قالب هاي علمي از پيش ساخته شده و متن آزاد تنظيم گردد.
خوشبختانه ضرورت نگارش ديده ها و تجربه ها – که از اهميت ويژه اي برخوردار بوده و دربردارنده نکاتي هستند که بيان و ارسال آن ها در دوران ماموريت روساي نمايندگي ها بنابر رعايت مصالحي ممکن نيست – در وزارت خارجه احساس شده و در قالب پروژه اي به نام نانوشته هاي دوران ماموريت در مرکز اسناد و تاريخ ديپلماسي در حال انجام است. در اين پروژه کوشش مي شود تا حد امکان مطالب مورد نظر همسو با نيازهاي وزارت امورخارجه تهيه و تنظيم گردد. البته به روز کردن روش ها از شرط هاي غير قابل چشم پوشي در راه موفقيت و بهينه سازي اين طرح است که از سوي مديريت مرکز اسناد ياد شده مورد توجه قرار گرفته است.
منابع:
1.آدميت، تهمورس، گشتي بر گذشته، خاطراتي از سفير کبيران ايران در شوروي، تهران: کتاب سرا، 1368.
2.ابوالحسن ايلچي، سفرنامه ميرزا ابوالحسن خان شيرازي ( ايلچي) به روسيه، به کوشش محمد گلبن، تهران : دنياي کتاب، 1363.
3.افشار، مصطفي، سفرنامه خسرو ميرزا به پطرزبورغ، به کوشش محمد گلبن و مسعود انصاري، تهران: کتابخانه مستوفي، 1349.
4.انتظام، نصرالله، خاطرات نصرالله انتظام، شهريور 1320 از ديدگاه دربار، به کوشش محمد رضا عباسي و بهروز طيراني، تهران : سازمان اسناد ملي ايران، 1378.
5. جانزاده، علي، خاطرات سياسي رجال ايران از مشروطيت تا کودتاي 28 مرداد 1332، تهران : جانزاده، 1371.
6.خاطرات ايرج اسکندري، تهران : موسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، 1372.
7.خان ملک ساساني، احمد، يادبودهاي سفارت استانبول، تهران : بابک، 1354.
8. G.L Strange .Don Juun of Persia , a shiah cathotic , 1560-1604, New Yourk and London : Harper and Bros, 1926.
9.راجي، پرويز، در خدمت تخت طاووس، يادداشت هاي روزانه آخرين سفير شاه در لندن، ترجمه حسن کامشاد، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1381.
10. سرابي، حسين بن عبدالله، سفرنامه فرخ خان امين الدوله، به کوشش کريم اصفهانيان و قدرت الله روشني، تهران : اساطير، 1373.
11.فراگنر، برت گ، خاطرات نويسي ايرانيان، ترجمه مجيد جليلوند رضايي، تهران : شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، 1377.
12.گرمرودي، عبدالفتاح بن نجفعلي، سفرنامه آجودان باشي، روزنامه موسوم به چهار فصل، تصحيح فتح الدين فتاحي، تهران : مستوفي، 1370.
13.محمد ربيع بن محمد ابراهيم، سفينه سليماني، تصحيح عباس فاروقي، تهران : دانشگاه تهران، 1356.
14. مسعود انصاري، عبدالحسين، مروري بر پنجاه سال تاريخ : خاطرات سياسي و اجتماعي، تهران : علمي، 1374.
15. نورالدين کيا، فضل الله، خاطرات خدمت در فلسطين، تهران : نشر آب، 1377.
نشريه پايگاه نور شماره 25