سنت هاي الهي و رويدادهاي تاريخ (4)

بررسي موردي ديدگاه مقريزي در اغاثهًْ الامهًْ بكشف الغمه

سنت عذاب الهي
 

در بيان اوضاع مصر در بخش قبل بر اين نكته تأكيد گرديد كه سنت هاي الهي قضاياي شرطيه هستند كه در صورت وجود شرط يا سبب، وجود جزا و مسبب هم حاصل مي شود؛ (56) اما اين سؤال مطرح است كه سنت هاي الهي چگونه و با چه شيوه‌اي در جوامع هدف اجرا مي شود. در آيات 41 و 42 سوره روم آمده است:
ظهر الفساد في البر و البحر بما كسبت ايدي الناس ليذيقهم بعض الذي عملوا لعلهم يرجعون قل سيروا في الارض فانظروا كيف كان عقبه الذين من قبل كان اكثرهم مشركين.
علامه طباطبايي در تفسير اين آيات، فساد را مصائب و بلايا از جمله زلزله، خشكسالي، امراض ساريه، جنگ و غارت و آنچه نظام صالح جاري را فاسد مي كند دانسته و تصريح مي كنند كه اين فساد به سبب اعمال شرك آلود يا معصيت است، چون بين حوادث جهان هستي و اعمال مردم رابطه مستقيمي وجود دارد.(57) در تفسير علي بن ابراهيم قمي هم آمده است كه فساد در خشكي فساد حيوان است در زمام عدم نزول باران و همچنين هلاك حيوانات بري و بحري و امام صادق(ع) فرمودند: زندگي جنبندگان دريا به باران است؛ پس زماني كه باران نيايد و آسمان از باريدن ابا كند فساد در خشكي و دريا ظاهر مي شود و اين زماني است كه گناهان و معاصي زياد شود.(58)
نكته قابل توجه اين است كه مصائب و خشكي ها و زلزله ها و هرچه كه موجب اختلال در نظام هستي گردد و موجبات مرگ انسان و حيوان را در جامعه فراهم آورد ارتباط مستقيم با عملكرد افراد آن جامعه دارد و عدم اطاعت از دستورهاي الهي سبب مصائب و كمبودها و جنگ هايي خواهد شد كه جامعه را گرفتار خود خواهد نمود. طبق آيه 65 سوره انعام انواع عذاب هاي آسماني مثل توفان و بارش سنگ و عذابهاي زميني مانند زلزله، سيل، اختلافات، آشوب ها و جنگ ها جزء عذاب هاي الهي خوانده شده است.(59)
مقريزي هم در مهم ترين مبحث كتاب به اين مسئله مي پردازد. وي آفات سماوي و بلاياي طبيعي را در عالم وجود و عالم طبيعت امري هميشگي مي داند كه به اشكال گوناگون خود را نشان مي دهد؛ همانند كمي آب نيل در مصر، عدم نزول باران در شام و عراق و حجاز، بيماري حيوانات، بادهاي گرم سوزان و ملخ هايي كه مزارع را نابود مي كند. اين ها همه از سنّت ها و عادت هاي خداوند در ميان خلق است و زماني كه او را مخالفت كردند و مرتكب محرمات شدند چنين جزا و عذابي در انتظارشان خواهد بود. (60)
با اين حال علي رغم گرفتار شدن خلق به انواع بلايا، باز روزنه هايي از آسمان نازل مي شود و مردم از اين عذاب ها تا حدي رهايي پيدا مي كنند. از ديد مقريزي اين امرهم اتفاقي و بدون علت نيست. او علت فرج و گشايش را در اعمال انسان هايي مي بيند كه زيادت نيكي شان راه بارش رحمت الهي را هموار مي كند؛ مانند دوره حكومت فائز از ملوك فاطمي مصر كه بعد از يك دوره طولاني خشكسالي و گراني اجناس به مردم امر شد كه همه گندم هاي موجود را بفروشند و به اين طريق جلو احتكار اموال گرفته شد و فقراي زيادي تحت تكفل ثروتمندان قرار گرفتند و امراي دولت مردم را در قصرها پذيرايي مي كردند. اين وضع مدت زيادي ادامه يافت تا آنكه فرج خداوند و راحتي بر مردم رسيد.(61)
هدف مقريزي از بيان اين مقدمات، تحليل اوضاع عصر خود در سال 808 ق مي باشد. اوگزارش خود را با بيان وضعيت اقتصادي آغاز نموده.(62) و در تحليل اوضاع زمان و نتيجه گيري از آن با استفاده از آيات قرآني، به نتيجه عملكرد صاحبان قدرت و دولتيان مي پردازد و به صراحت چنگ اندازي دولتيان بر اموال مردم و قاچاق كالا توسط دولت را مهم ترين عامل ايجاد مرگ و مير و شيوع امراض واگيردار و از بين رفتن نفوس و چارپايان مي داند.(63) به عنوان مثال در پي حملات تيمور به بلاد مماليك به امناي حكومت و تجار اعلام شد بخشي از اموال خود را به عنوان قرض در اختيار دولت قرار دهند، با اين اعلام، مأموران شبانه به هتل ها (64) و مسافرخانه ها هجوم برده و اموال تجار از نقره و طلا و فلوس را ضبط نموده و خود از هر صد درهم كه ضبط مي كردند از سه تا ده درهم را به خود اختصاص مي دادند.(65)
اشاره مقريزي به گناه و معاصي كه در جامعه انجام مي پذيرفت معطوف كردن ذهن خواننده به نتيجه اين اعمال است. مقريزي از انحراف و فساد در حكومت يا در بخشي از مردم پرده برمي دارد كه اين انحراف موجب عذابي شد كه دامن همه جامعه را فراگرفت؛ همچنان كه در زمان محمد قلاوون و اشرف شعبان كه جامعه مصر دچار مرض رشوه، ربا، ظلم، تعدي و دست اندازي به زمين هاي مردم شد و در نتيجه عذاب بر آنها حتمي گرديد.(66)

قانون مندي در تاريخ
 

مقريزي با ارائه كمي و كيفي اسناد و مدارك عيني در اثبات فرضيه‌اش يعني تأثير اعمال انسان ها بر نزول بلايا نشان مي دهد كه مورخي عين گراست. او با بياني كاملاً عيني در شرح وقايع و حوادث طبيعي، در پي يافتن علت و معلول واقعي حوادث است. مقريزي عدم بارش باران و كمبود مواد غذايي را علت گراني مي داند و اين كمبود را علت گرسنگي و گرسنگي را عامل شروع مرگ و ميرها و در نتيجه فراگير شدن بيماري ها معرفي مي كند. از ابتدا همه اين حوادث را از جانب اراده خداوند نمي داند، بلكه معلولي طبيعي مي شمارد، امّا در علهًْ العلل پديده ها به مبدأ اصلي باز مي گردد و اراده و مشيت حتمي خداوند را در قبال برخي اعمال انساني متذكر مي شود و سخنان خود را هم به آيات الهي زينت مي دهد. «لله الامر من قبل و من بعد».(67)
در استفاده از قرآن هم به آياتي رجوع مي كند كه بيان كنندة سنّت ها و قوانين ثابت خداوند در زمين است.«و هنگامي كه خدا اراده سوئي به قومي كند هيچ چيز مانع آن نخواهد شد و جز خدا سرپرستي نخواهد داشت».(68) در ابتداي اين آيه، خداوند اين قانون كلي را بيان مي دارد كه «خداوند سرنوشت هيچ قوم و ملتي را تغييرنمي دهد مگر آنكه خودشان تغيير دهند».(69) اين آيه وابستگي تغيير اوضاع جوامع به تغييري كه مردم آن جامعه در خود ايجاد مي كنند مربوط مي داند. مقريزي كه مؤلفي اخلاق گرا است، انحرافات اخلاقي در كسب نامشروع اموال ، را عامل بروز بلاياي آسماني مي شمارد.
در بدو امر اگرچه به نظر مي رسد مقريزي به اصالت جامعه اعتقاد دارد. اما با مطرح نمودن اعمال افراد جامعه در ايجاد و يا برطرف كردن محنت ها و رنج ها، خود را در سلك دانشمنداني قرار مي دهد كه به اصالت فرد و نقش تأثيرگذار اعمال انسان در تغيير سرنوشت جامعه معتقد هستند.

نتيجه گيري
 

مقريزي با بيان سنت هاي اجتماعي نشان داد كه تاريخ داراي ضابطه و قانون است. او در حوادث تاريخي از سنت هاي ثابت در جامعه و اراده الهي صحبت كرده؛ از سنت هاي ثابتي مثل ظلم كه از بين برنده حكومت هاست و در ارسال عذاب الهي مؤثر است. اگرچه ممكن است ظلم امري فردي باشد و امرا يا فرمانروايان مرتكب آن شوند، امّا تأثير آن تمام جامعه را در بر مي گيرد و يكي از عوامل مهم افول تمدنها محسوب مي شود. در جامعه‌اي كه مقريزي به تصوير كشيد، به سبب عدم رعايت اخلاق و قانون مورد پذيرش اجتماع رباخواري، فساد جمعي، رشوه و احتكار امري عادي تلقي مي شود و وجود چنين مؤلفه هايي در جامعه سبب قرار گرفتن مناصب مهم كشور در دست جهال و فاسدان مي گردد؛ نتيجه منطقي چنين وضعيتي سقوط اخلاقي، اقتصادي، و سياسي جامعه است، چرا كه امور در دست انسان هاي بي كفايتي قرار مي گيرد كه توانايي اداره آنها را ندارند. از طرف ديگر، با وجود ربا، رشوه احتكار و فساد اخلاقي، بروز اراده الهي و به وجود آمدن قحطي، و در پي آن گراني و مرگ و ميرهاي دهشتناك، امري طبيعي است. و اين نشان از سير منطقي و ضابطه مند حوادث عالم است.

پي نوشت ها :
 

56. يعقوب جعفري، پيشين، ص 98.
57. سيد محمد حسين طباطبايي، تفسير الميزان، ج 16، ص 205.
58. محمد جعفري علمي، جامعه و سنن اجتماعي در قرآن (تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1371) ص 217.
59. قل هوالقادر علي ان يبعث عليكم عذابا من فوقكم او من تحت ارجلكم او يلبسكم شيعا و يذيق بعضكم باس بعض انظر كيف نصرف الايات لعلهم يفقهون». (انعام آيه 65).
60. مقريزي، اغاثه الامه، ص 59.
61 همان، ص 43.
62. همان، ص 61.
63. همان، ص 50.
64. لفظ فندق كه به امروز معناي هتل متداول است در زمان مقريزي و ابن تغري بردي هم متد اول بوده است .ر.ك: تغري بردي، پيشين، ج 3، ص 403.
65.همان.
66. مقريزي، اغاثه الامه، ص 55.
67. روم (30) آيه 4؛ مقريزي، پيشين، ص 116.
68. رعد (13) آيه 11، مقريزي، پيشين، ص 97.
69. رعد (13) آيه 11.
 

منابع:
- ابن تغري بردي، المنهل الصافي، بي جا، مكتبه شامله، بي تا.
-ابن تغري بردي، النجوم الزاهره، بي جا، مكتبه شامله، بي تا.
-ابن خلدون عبدالرحمان، ديوان المبتدأ و الخبر في تاريخ العرب و البرير من عاصرهم من ذوي الشأن الاكبر، تحقيق خليل شحاده، چاپ دوم، بيروت، دارالفكر، 1408 ق/ 1988 م.
- ابن خلدون عبدالرحمان مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروين گنابادي، چاپ هشتم.
تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1375.
- جعفري، يعقوب، بينش تاريخي قرآن، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1368.
- حامد مقدم، احمد، سنت هاي اجتماعي در قرآن، مشهد، بنياد پژوهش هاي اسلامي، 1361.
- صدر، سيد محمد سنت هاي تاريخ در قرآن، انتشارات اسلامي، قم.
- طباطبايي سيد محمد حسين، ترجمه الميزان، ج 32، موسوي همداني، قم دفتر انتشارات اسلامي، بي تا.
-العروسي الحويزي، عبد علي بن جمعه، تفسير نورالثقلين، تصحيح رسولي محلاتي، قم، بي جا، بي تا.
- علمي، محمد جعفري، جامعه و سنن اجتماعي در قرآن، تهران، فرهنگ و اشاد اسلامي، 1371
- قره بلوط، علي الرضا و احمد طوران، معجم التراث الاسلامي في مكتبات العالم؛ تركيه،دارالاعقيه، بي تا، ج 1.
- مصطفي الزياده، محمد، دراسات عن المقريزي، مكتبه العربيه، 1971 م.
-مقريزي، احمد بن علي، اغاثه الامه بكشف الغمه، تصحيح جمال الدين الشيال، پور سعيد، المكتبه الثقافهًْ الدينيه، 1420 ق.
- ________، السلوك لمعرفهًْ الدول الملوك، بي جا، مكتبه شامله،
- ________، المواعظ و الاعتبار، موقع وراق، مكتبه شامله، بي تا.
-قانع عزآبادي، احمدعلي، علل انحطاط تمدن ها از ديدگاه قرآن، بي جا، سازمان انتشارات اسلامي، 1371.
تاريخ اسلام- ش 38
/ج