سياست نويسي در ايران (3)
نويسنده :سيد رضا شاکري*
سه کتاب ديگر مورد نظر اين نوشتار تحت تأثير کاملاً سطحي از ترجمه فارسي دو اثر معمولي اما عالمانه از حوزه انديشه سياسي غرب پديد امده اند.کتاب نخست نظريه هاي نظام سياسي نوشته ويليام ت.بلوم و ديگري نظريه هاي دولت اندرو وينسنت است.اين دو کتاب مورد استفاده هاي غيرروشمند در سياست نويسي ايراني قرار گرفته اند.عمده استنادها به مقدمات اين دو اثر بوده و هر گز کليت و ساختار اثر را که اتفاقاً از حيث روشي مسئله مهمي است، مد نظر نداشته اند، تا منظور اصلي نويسنده را از واژه ها، مفاهيم و اصطلاحات علمي در کليت اثر درک کنند.وينسنت در کتاب خود سبک خاصي
دارد.او بحث از دولت را در طي مقدمات، فصل ها و نتيجه گيري به صورتي شبکه وار مي گستراند.ابتدا آستانه اي از بحث را طرح سپس به تشريح انواع نظريه ها دولت پرداخته و به طور دقيق آنها را تجزيه و تحليل مي کند .در طي اين شرح و بسط است که کليات و روش شناسي اثر خود را نشان مي دهد.در نتيجه گيري مجدداً به قبض مي رسد و پرسش هاي سهمگيني حاصل از آغاز تا انجا م کتاب را مطرح مي کند.به اين ترتيب گويي نتيجه گيري کتاب به گونه اي ادامه مقدمه آن است .بنابراين، استناد صرف به بخشي از مقدمات و جملاتي از متن انواع نظريه ها در تعريف دولت کفايت نمي کند و از حيث روش شناسي ناقص و چه بسا مايه بدفهمي مفاهيم گردد.حال آنکه نويسندگان سياسي ما به اتفاق چنين کرده اند .کتاب نظريه هاي دولت وينسنت يک کليت دارد که اين مدعا را واپسين فصل (يعني فصل هفتم)کتاب مبني بر اينکه چگونه شناخت دولت و فهم آن نياز به شناخت ماهيت دولت و عناصر آن دارد، تأييد مي کند و تا ماهيت دولت را در نيابيم، نظريه پردازي سياسي در باب دولت ناممکن خواهد بود (وينسنت، 313:1376).
کتاب بلوم با عنوان نظريه هاي نظام سياسي نيز منطق خاص خود را داردو متأسفانه عمدتاً عنوان روي جلد آن به تاراج تقليد نويسندگان سياسي رفته است.هدف بلوم اين است که ميان منظومه هاي تفکر سياسي در غرب، پيوندهايي را شناسايي کرده، ميان دنياي کلاسيک و مدرن انديشه سياسي پيوستگي اي را کشف کند.نظريه او به «نظريه پل»معروف و به معناي واقعي يک نظريه است.منظورم از بلوم از «نظام »دقيقاً واژه سيستم است که در کشورهاي غربي بر بنيادهاي فلسفه سياسي و روش شناسي علم جديد استوار گشته اند و از اين حيث دخالت علم جديد در نظريه سياسي غير قابل انکار است.اين سيستم سياسي که در ايدئولوژي ها، قوانين ، ترتيبات و نهادهاي سياسي و فرايندهاي سياسي تعيين يافته به اعمال آمريت و ارزش هاي خود مي پردازد.مردم اين نظام را به گونه اي ملموس و فراگير در زندگي سياسي و مدني خويش مشاهده مي کنند .نظام سياسي مد نظر بلوم واقعيت و دستگاهي است علمي-نظري که بر محک تجربه باليده و داراي درجه نظم و انسجام عقلاني بالا و تبلور يافته در برنامه ها و سياستگذاري هاست(بلوم، 32:1372).مردم از طريق اين سيستم هدف هاي خويش را دنبال مي کنند و رفتار و عملکرد گروه هاي مختلف در آن پذيرفته شده است (همان:33)در چنين تعريفي نظام بالذات با تفکر فلسفي پيوند داشته، از آن تغذيه مي کند.نظم عقلاني ان محصول تفکر فلسفي و روش علمي است .بلوم خود تأکيد مي ورزد که فهم نظريه هاي سياسي و نظام سياسي منوط به شناخت و درک زيربناهاي مابعدالطبيعي ، اخلاقي و معرف شناسانه آنهاست(همان:38)که اموري مثل حقيقت، خير و خوبي از جمله مسائل زيربنايي در اين باب است در ادامه بحث به مطالعه مصاديق سياست نوشته ها مي پردازيم.
محسن کديور در ابتداي دهه هفتاد تدريس دو سرفصل درسي «انديشه سياسي در اسلام»و «ايات الاحکام سياسي»را در دانشکده علوم سياسي دانشگاه امام صادق عهده دار شد .وي چنان که خود اشاره دارد شالوده ي مباحث کتاب «نظريه هاي دولت در فقه شيعه»را در آن زمان تدوين کرد.همان زمان بود که کتاب وينسنت ترجمه و چاپ شد.کديور اصل کتاب خود را در سال 1376منتشر کرد، اما در سال 73دقيقاً مقالاتي را با نام «نظريه هاي دولت در فقه شيعه»در نشريه بهمن به چاپ رساند.
«سياست نوشته ها»را به همين دليل بايد در وضعيت و فضاي خاصي که توليد شده اند بررسي و علل پيدايش آنها را جست و جو کرد.چنان که گفتيم در سال 1368کتاب فقه الدوله الاسلاميه ايت الله منتظري به فارسي ترجمه شد. اين کتاب و مبناي فقهي آن يکي از دو جريان اصلي بحث هاي بيش از يک دهه کشور را در باب مسئله ولايت فقيه تشکيل داد.مترجمان فقه الدوله در مقدمه اي که بر کتاب نوشته اند اصطلاح انديشه سياسي را به زمان هاي دورتر تاريخي مي برند و در اصطلاحاتي چون احکام السلطانيه، تنفيذ الحکام و مسايل الولايات منحصر مي کنند و اين مجموعه را فقه سياسي مي دانند.از اين ديدگاه مجموعه تعاليم اسلامي در حوزه سياست، منحصر در فقه سياسي است که بعدها در طول تاريخ توسعه يافت(منتظري، 44:1379و 27) بنابراين، انديشه سياسي صرفا محدود به فقه سياسي است .اين جريان با جريان دوم يعني مدافعان ولايت مطلقه فقيه در پس زمينه منازعات سياسي به توليد اثار سياسي مي پردازند در واقع اين گونه آثار ربط چنداني به درک و فهم سياست نداشته ، به نوعي گزارشي از منازعات قدرت و ارايش نيروهاي سياسي کشور است که در لفافه عناويني مثل انديشه سياسي، نظام سياسي، نظريه سياسي، و فلسفه سياسي بزک شده اند .با انتشار مقالات کديور جريان مقابل که عمدتاً آيت الله مصباح يزدي دغدغه دفاع از آن را داشت، به توليد سريع کتاب مي پردازد.در اين سال ها يعني عمدتاً از سال 73به بعد سيل نوشته هاي سياسي در قالب هايي مثل سلسله مباحث بنيادين، نظام سياسي، حکومت اسلامي، فلسفه سياسي اسلام ، مباني حکومت و ...انتشار يافته که هدف اصلي انهادفاع عقلاني از ولايت مطلقه فقيه در برابر دو ديدگاه ولايت انتخابي و وکالت فقيه است.
رسالت سياسي نويسنده نظريه هاي دولت در فقه شيعه مانع از آن مي گردد که وي به قواعد و اصول عرضه يک نظريه علمي و مستظهر به مقررات و ضوابط انديشه سياسي وفادار بماند؛ نظريه دولت مشروطه در تمدن غرب از قانوني وضع شدني(بشري)و مقيد شدن حکومت به قانون اساسي به دست مي آيد، در حالي که کديور معتقد است که در عصر مشروطه دو ديدگاه سنتي«حکومت مشروعه »و ديدگاه تحول طلب به عرضه نظريه دولت مشروطه مبتني بر اذن عام فقيهان انجاميد(کديور، 19:1376).ايا استنتاج نظريه دولت کديور که بر امر مهمي چون برپايي حکومت اسلامي از نظر امام خميني استوار است و خود نيز از يک مقوله در فروع دين(امر به معروف)به دست آمده است، کفايت نظري لازم را دارد؟ کديور نظريه را در جاي جاي کتاب خود به معاني نظر در مقابل عمل، نظريه در برابر عمليه ، نظرها و ديدگاه ها و حتي تلقي هاي مردم مي داند .از نظر وي آغاز نظريه دولت در اسلام اعتقاد به ولايت سياسي فقيهان است، حال آنکه نظريه سياسي درغرب متأخر بر فلسفه سياسي است.
حاتم قادري از متقدمان پرداختن به انديشه هاي سياسي اسلام در معناي عام يعني شامل انديشه هاي سني و شيعه است.او به طور مصداقي در مورد انديشه سياسي غزالي کتابي مستقل به چاپ رسانده است و کتاب دوم و مورد بحث ما انديشه هاي سياسي در اسلام و ايران تا حدود زيادي از مايه هاي روشي کتاب اول نشئت مي گيرد.وي در اثر نخست منظور از انديشه سياسي را هم عطف توجه به منظومه فکري مي داند که شموليت تفکراتي [؟]داشته باشد و هم عقايد و اراي سياسي را به مثابه «فعل سياسي در بر مي گيرد ؛(قادري ،71:1370)يعني اميخته اي از فلسفه سياسي (شامل کليات و اصول اعتقادي)و تأثيرات تاريخي و امر سياست .از اين نظر گاه انديشه سياسي غزالي حاصل نظريه و عمل است و فعل سياسي هم گاه در عداد انديشه سياسي قرار مي گيرد .قادري آثار مکتوب غزالي را «امر سياسي »مي داند و از اين نظر کتاب مهم احياء علوم الدين يک فعل سياسي[؟]است.نويسنده نتيجه مي گيرد که نظريه و عمل هر دو مي توانستند (و بايد)به يک مجموعه و کل تعلق داشته باشند و اين همان چيزي است که ما با جعل اصطلاح انديشه سياسي در پيآن بوده ايم .نظريه سياسي صرفاً اصول و ارزش هايي است که تحقق نيافته و به «فعل»يا «امر»سياسي نينجاميده است (همان:96-72)بنابراين انديشه سياسي برآيند نظريه و فعل سياسي است.
قادري در کتاب دوم خود، در بخش اول با عنوان «نظريه هاي نظام هاي سياسي»به نظريه هاي خلافت و ولايت در تسنن و تشيع مي پردازد.عنوان فصل مذکور برگرفته از نام کتاب بلوم است و منظور از نظام منظومه هاي سياسي، فکري است که در طول تاريخ اسلامي توليد شده و هويت يافته اند. آشفتگي هاي مفهومي کتاب هم از همين نقطه، آغاز مي شوند.نظام سياسي به معناي سيستم1در انديشه و علم سياست در چند دهه اخير و به ويژه پس از جنگ جهاني دوم و با کتاب مشهور ديويد ايستون رايج شد.در اين معنا، نظريه سياسي مبناي سيستم سياسي است و نظريه، خود بر فلسفه سياسي و اصول روش شناسانه علم جديد استوار است.در حالي که در اثر حاتم قادري، نظام سياسي به معناي منظومه اي فکري(کلامي -فقهي)است که نظريه ها در درون انها قرار مي گيرند.يعني نظام، عام است و نظريه خاص.نظام سياسي خلافت شامل سه نظريه سياسي «اهل حل و عقد»، «قريشي بودن خليفه»و «نظريه دو امام»است.از سوي ديگر مغاير با دريافت منظومه از نظام، نويسنده نظام را در جايي ديگر از اثر خود به مثابه بزرگ ترين سازمان اجتماعي و سياسي جامعه مي گيرد(قادري، 7:1384)در حالي که در تاريخ اسلام چنين ادعايي هيچ گاه تحقق نيافته است .در برخي قسمت هاي کتاب، نظام به جاي نهاد گرفته مي شود.از نظر قادري نظريه ها همواره پسيني هستند.يعني ابتدا نظام هاي خلافت و تشيع اتفاق افتاده اند و سپس طرفين در زبان هاي فقهي ، کلامي و تاريخي به تدوين نظريه براي دفاع از ان نظام پرداخته اند.بدين ترتيب نظريه صرفاً حکم دفاعيه اي از دو نظام کلي مسلمانان را در تاريخ پيدا مي کند.در حالي که دست کم در نظريه سياسي جديد چنين نيست.نظريه تمهيدات و پايه هاي نظري تأسيس نظام است.چنان که در دوران مدرن نظريه سياسي تمهيد دولت مدرن به عنوان مرجع يگانه و مستقل اقتدار است.نظام هاي مد نظر قادري«سياسي »نيستند، بلکه منظومه هاي اعتقادي (فقهي -کلامي)هستند که در نسبت خاصي با سياست زمانه خود ظهور کرده اند.
نمونه ديگر از سياست نويسي، کتاب نظام سياسي و دولت در اسلام است که به تأثير از کتاب بلوم به نگارش در امده، نويسنده در مقدمه ان با عنوان «در آمدي بر نظريه هاي نظام سياسي در اسلام»ضرورت بحث از دولت در اسلام را چنين بيان مي کند «سياست ودولت به گونه اي ظريف در قسمت عمده زندگي ما نفوذ مي کند.زندگي انسان ها در درون نظام سياسي و دولت آغاز مي گردد و پايان مي پذيرد...عضويت در يک دولت غير ارادي است»(فيرحي، :1384)اين وصف، چهره اي از اقتدار دولت مدرن است که وينسنت و رني در کتاب هاي خود آورده اند و هيچ ارتباطي با وضع دولت هاي اسلامي در دوره هاي تاريخ اسلام ندارد.حتي وينسنت اين چهره راب راي دولت هاي قديم غربي هم به کار نمي برد .جالب است که چهره غير مدرن دولت ضرورتي براي پرداختن به دولت در نزد فيرحي است.فهم سياست در نزد وي غير اصيل و ناشي از اوضاع بيروني است ضرورت شناخت از مشکل بودن زندگي بدون دولت، نفوذ دولت در زندگي ما و غير قابل انکار بودن واقعيت دولت در جوامع اسلامي است.(همان :8).
ادامه دارد ....
/ج
دارد.او بحث از دولت را در طي مقدمات، فصل ها و نتيجه گيري به صورتي شبکه وار مي گستراند.ابتدا آستانه اي از بحث را طرح سپس به تشريح انواع نظريه ها دولت پرداخته و به طور دقيق آنها را تجزيه و تحليل مي کند .در طي اين شرح و بسط است که کليات و روش شناسي اثر خود را نشان مي دهد.در نتيجه گيري مجدداً به قبض مي رسد و پرسش هاي سهمگيني حاصل از آغاز تا انجا م کتاب را مطرح مي کند.به اين ترتيب گويي نتيجه گيري کتاب به گونه اي ادامه مقدمه آن است .بنابراين، استناد صرف به بخشي از مقدمات و جملاتي از متن انواع نظريه ها در تعريف دولت کفايت نمي کند و از حيث روش شناسي ناقص و چه بسا مايه بدفهمي مفاهيم گردد.حال آنکه نويسندگان سياسي ما به اتفاق چنين کرده اند .کتاب نظريه هاي دولت وينسنت يک کليت دارد که اين مدعا را واپسين فصل (يعني فصل هفتم)کتاب مبني بر اينکه چگونه شناخت دولت و فهم آن نياز به شناخت ماهيت دولت و عناصر آن دارد، تأييد مي کند و تا ماهيت دولت را در نيابيم، نظريه پردازي سياسي در باب دولت ناممکن خواهد بود (وينسنت، 313:1376).
کتاب بلوم با عنوان نظريه هاي نظام سياسي نيز منطق خاص خود را داردو متأسفانه عمدتاً عنوان روي جلد آن به تاراج تقليد نويسندگان سياسي رفته است.هدف بلوم اين است که ميان منظومه هاي تفکر سياسي در غرب، پيوندهايي را شناسايي کرده، ميان دنياي کلاسيک و مدرن انديشه سياسي پيوستگي اي را کشف کند.نظريه او به «نظريه پل»معروف و به معناي واقعي يک نظريه است.منظورم از بلوم از «نظام »دقيقاً واژه سيستم است که در کشورهاي غربي بر بنيادهاي فلسفه سياسي و روش شناسي علم جديد استوار گشته اند و از اين حيث دخالت علم جديد در نظريه سياسي غير قابل انکار است.اين سيستم سياسي که در ايدئولوژي ها، قوانين ، ترتيبات و نهادهاي سياسي و فرايندهاي سياسي تعيين يافته به اعمال آمريت و ارزش هاي خود مي پردازد.مردم اين نظام را به گونه اي ملموس و فراگير در زندگي سياسي و مدني خويش مشاهده مي کنند .نظام سياسي مد نظر بلوم واقعيت و دستگاهي است علمي-نظري که بر محک تجربه باليده و داراي درجه نظم و انسجام عقلاني بالا و تبلور يافته در برنامه ها و سياستگذاري هاست(بلوم، 32:1372).مردم از طريق اين سيستم هدف هاي خويش را دنبال مي کنند و رفتار و عملکرد گروه هاي مختلف در آن پذيرفته شده است (همان:33)در چنين تعريفي نظام بالذات با تفکر فلسفي پيوند داشته، از آن تغذيه مي کند.نظم عقلاني ان محصول تفکر فلسفي و روش علمي است .بلوم خود تأکيد مي ورزد که فهم نظريه هاي سياسي و نظام سياسي منوط به شناخت و درک زيربناهاي مابعدالطبيعي ، اخلاقي و معرف شناسانه آنهاست(همان:38)که اموري مثل حقيقت، خير و خوبي از جمله مسائل زيربنايي در اين باب است در ادامه بحث به مطالعه مصاديق سياست نوشته ها مي پردازيم.
محسن کديور در ابتداي دهه هفتاد تدريس دو سرفصل درسي «انديشه سياسي در اسلام»و «ايات الاحکام سياسي»را در دانشکده علوم سياسي دانشگاه امام صادق عهده دار شد .وي چنان که خود اشاره دارد شالوده ي مباحث کتاب «نظريه هاي دولت در فقه شيعه»را در آن زمان تدوين کرد.همان زمان بود که کتاب وينسنت ترجمه و چاپ شد.کديور اصل کتاب خود را در سال 1376منتشر کرد، اما در سال 73دقيقاً مقالاتي را با نام «نظريه هاي دولت در فقه شيعه»در نشريه بهمن به چاپ رساند.
«سياست نوشته ها»را به همين دليل بايد در وضعيت و فضاي خاصي که توليد شده اند بررسي و علل پيدايش آنها را جست و جو کرد.چنان که گفتيم در سال 1368کتاب فقه الدوله الاسلاميه ايت الله منتظري به فارسي ترجمه شد. اين کتاب و مبناي فقهي آن يکي از دو جريان اصلي بحث هاي بيش از يک دهه کشور را در باب مسئله ولايت فقيه تشکيل داد.مترجمان فقه الدوله در مقدمه اي که بر کتاب نوشته اند اصطلاح انديشه سياسي را به زمان هاي دورتر تاريخي مي برند و در اصطلاحاتي چون احکام السلطانيه، تنفيذ الحکام و مسايل الولايات منحصر مي کنند و اين مجموعه را فقه سياسي مي دانند.از اين ديدگاه مجموعه تعاليم اسلامي در حوزه سياست، منحصر در فقه سياسي است که بعدها در طول تاريخ توسعه يافت(منتظري، 44:1379و 27) بنابراين، انديشه سياسي صرفا محدود به فقه سياسي است .اين جريان با جريان دوم يعني مدافعان ولايت مطلقه فقيه در پس زمينه منازعات سياسي به توليد اثار سياسي مي پردازند در واقع اين گونه آثار ربط چنداني به درک و فهم سياست نداشته ، به نوعي گزارشي از منازعات قدرت و ارايش نيروهاي سياسي کشور است که در لفافه عناويني مثل انديشه سياسي، نظام سياسي، نظريه سياسي، و فلسفه سياسي بزک شده اند .با انتشار مقالات کديور جريان مقابل که عمدتاً آيت الله مصباح يزدي دغدغه دفاع از آن را داشت، به توليد سريع کتاب مي پردازد.در اين سال ها يعني عمدتاً از سال 73به بعد سيل نوشته هاي سياسي در قالب هايي مثل سلسله مباحث بنيادين، نظام سياسي، حکومت اسلامي، فلسفه سياسي اسلام ، مباني حکومت و ...انتشار يافته که هدف اصلي انهادفاع عقلاني از ولايت مطلقه فقيه در برابر دو ديدگاه ولايت انتخابي و وکالت فقيه است.
رسالت سياسي نويسنده نظريه هاي دولت در فقه شيعه مانع از آن مي گردد که وي به قواعد و اصول عرضه يک نظريه علمي و مستظهر به مقررات و ضوابط انديشه سياسي وفادار بماند؛ نظريه دولت مشروطه در تمدن غرب از قانوني وضع شدني(بشري)و مقيد شدن حکومت به قانون اساسي به دست مي آيد، در حالي که کديور معتقد است که در عصر مشروطه دو ديدگاه سنتي«حکومت مشروعه »و ديدگاه تحول طلب به عرضه نظريه دولت مشروطه مبتني بر اذن عام فقيهان انجاميد(کديور، 19:1376).ايا استنتاج نظريه دولت کديور که بر امر مهمي چون برپايي حکومت اسلامي از نظر امام خميني استوار است و خود نيز از يک مقوله در فروع دين(امر به معروف)به دست آمده است، کفايت نظري لازم را دارد؟ کديور نظريه را در جاي جاي کتاب خود به معاني نظر در مقابل عمل، نظريه در برابر عمليه ، نظرها و ديدگاه ها و حتي تلقي هاي مردم مي داند .از نظر وي آغاز نظريه دولت در اسلام اعتقاد به ولايت سياسي فقيهان است، حال آنکه نظريه سياسي درغرب متأخر بر فلسفه سياسي است.
حاتم قادري از متقدمان پرداختن به انديشه هاي سياسي اسلام در معناي عام يعني شامل انديشه هاي سني و شيعه است.او به طور مصداقي در مورد انديشه سياسي غزالي کتابي مستقل به چاپ رسانده است و کتاب دوم و مورد بحث ما انديشه هاي سياسي در اسلام و ايران تا حدود زيادي از مايه هاي روشي کتاب اول نشئت مي گيرد.وي در اثر نخست منظور از انديشه سياسي را هم عطف توجه به منظومه فکري مي داند که شموليت تفکراتي [؟]داشته باشد و هم عقايد و اراي سياسي را به مثابه «فعل سياسي در بر مي گيرد ؛(قادري ،71:1370)يعني اميخته اي از فلسفه سياسي (شامل کليات و اصول اعتقادي)و تأثيرات تاريخي و امر سياست .از اين نظر گاه انديشه سياسي غزالي حاصل نظريه و عمل است و فعل سياسي هم گاه در عداد انديشه سياسي قرار مي گيرد .قادري آثار مکتوب غزالي را «امر سياسي »مي داند و از اين نظر کتاب مهم احياء علوم الدين يک فعل سياسي[؟]است.نويسنده نتيجه مي گيرد که نظريه و عمل هر دو مي توانستند (و بايد)به يک مجموعه و کل تعلق داشته باشند و اين همان چيزي است که ما با جعل اصطلاح انديشه سياسي در پيآن بوده ايم .نظريه سياسي صرفاً اصول و ارزش هايي است که تحقق نيافته و به «فعل»يا «امر»سياسي نينجاميده است (همان:96-72)بنابراين انديشه سياسي برآيند نظريه و فعل سياسي است.
قادري در کتاب دوم خود، در بخش اول با عنوان «نظريه هاي نظام هاي سياسي»به نظريه هاي خلافت و ولايت در تسنن و تشيع مي پردازد.عنوان فصل مذکور برگرفته از نام کتاب بلوم است و منظور از نظام منظومه هاي سياسي، فکري است که در طول تاريخ اسلامي توليد شده و هويت يافته اند. آشفتگي هاي مفهومي کتاب هم از همين نقطه، آغاز مي شوند.نظام سياسي به معناي سيستم1در انديشه و علم سياست در چند دهه اخير و به ويژه پس از جنگ جهاني دوم و با کتاب مشهور ديويد ايستون رايج شد.در اين معنا، نظريه سياسي مبناي سيستم سياسي است و نظريه، خود بر فلسفه سياسي و اصول روش شناسانه علم جديد استوار است.در حالي که در اثر حاتم قادري، نظام سياسي به معناي منظومه اي فکري(کلامي -فقهي)است که نظريه ها در درون انها قرار مي گيرند.يعني نظام، عام است و نظريه خاص.نظام سياسي خلافت شامل سه نظريه سياسي «اهل حل و عقد»، «قريشي بودن خليفه»و «نظريه دو امام»است.از سوي ديگر مغاير با دريافت منظومه از نظام، نويسنده نظام را در جايي ديگر از اثر خود به مثابه بزرگ ترين سازمان اجتماعي و سياسي جامعه مي گيرد(قادري، 7:1384)در حالي که در تاريخ اسلام چنين ادعايي هيچ گاه تحقق نيافته است .در برخي قسمت هاي کتاب، نظام به جاي نهاد گرفته مي شود.از نظر قادري نظريه ها همواره پسيني هستند.يعني ابتدا نظام هاي خلافت و تشيع اتفاق افتاده اند و سپس طرفين در زبان هاي فقهي ، کلامي و تاريخي به تدوين نظريه براي دفاع از ان نظام پرداخته اند.بدين ترتيب نظريه صرفاً حکم دفاعيه اي از دو نظام کلي مسلمانان را در تاريخ پيدا مي کند.در حالي که دست کم در نظريه سياسي جديد چنين نيست.نظريه تمهيدات و پايه هاي نظري تأسيس نظام است.چنان که در دوران مدرن نظريه سياسي تمهيد دولت مدرن به عنوان مرجع يگانه و مستقل اقتدار است.نظام هاي مد نظر قادري«سياسي »نيستند، بلکه منظومه هاي اعتقادي (فقهي -کلامي)هستند که در نسبت خاصي با سياست زمانه خود ظهور کرده اند.
نمونه ديگر از سياست نويسي، کتاب نظام سياسي و دولت در اسلام است که به تأثير از کتاب بلوم به نگارش در امده، نويسنده در مقدمه ان با عنوان «در آمدي بر نظريه هاي نظام سياسي در اسلام»ضرورت بحث از دولت در اسلام را چنين بيان مي کند «سياست ودولت به گونه اي ظريف در قسمت عمده زندگي ما نفوذ مي کند.زندگي انسان ها در درون نظام سياسي و دولت آغاز مي گردد و پايان مي پذيرد...عضويت در يک دولت غير ارادي است»(فيرحي، :1384)اين وصف، چهره اي از اقتدار دولت مدرن است که وينسنت و رني در کتاب هاي خود آورده اند و هيچ ارتباطي با وضع دولت هاي اسلامي در دوره هاي تاريخ اسلام ندارد.حتي وينسنت اين چهره راب راي دولت هاي قديم غربي هم به کار نمي برد .جالب است که چهره غير مدرن دولت ضرورتي براي پرداختن به دولت در نزد فيرحي است.فهم سياست در نزد وي غير اصيل و ناشي از اوضاع بيروني است ضرورت شناخت از مشکل بودن زندگي بدون دولت، نفوذ دولت در زندگي ما و غير قابل انکار بودن واقعيت دولت در جوامع اسلامي است.(همان :8).
پي نوشت ها :
*عضو هيئت علمي پژوهشکده علوم انساني و اجتماعي جهاد دانشگاهي
ادامه دارد ....
/ج
